Бижанова Нұржанар Кәкенқызы

ұстанымның екі жағы айқын көрінеді: дүниетанымдық көзқарас (ішкі) және мінез-құлық (сыртқы).

Біз мұғалімдердің басқару ұстанымының дүниетанымдық аспектісін басқарушылық қызметке құндылық семантикалық көзқарас тұрғысынан, мінез- құлық жағынан қалыптастыруды басқарудың негізгі функцияларын орындау сапасына байланысы бар, басқарушылық шешімдерді қабылдау және т.б. ретінде анықтаймыз.

В.А.Сластениннің ғылыми мектебі әзірлеген теорияда ұстаным бір жағынан, талап, үміттер мен мүмкіндіктер негізінде анықталады, ал екінші жағынан ішкі, жеке қызмет көздері – мұғалімнің тәжірибесі, ниеті мен мақсаттары, құндылық бағдарлары, идеологиясы, идеалдары мен көзқарасы тұрғысынан айқындалады. Бұл ғылыми мектепте авторлар ұстанымды әлемдегі интеллектуалды, ерікті және эмоционалдық-бағалау жүйесі ретінде, педагогикалық шындық, атап айтқанда, мұғалім мен көшбасшының қызметіне негіз ұстанымды анықтайды. Ұстанымдарды құрайтын бұл анықтама біздің зерттеуіміз үшін маңызды.

«даярлық» «дайынның жай-күйі немесе қасиеті» деп беріледі. «Даяр» ұғымы

«толыққанды аяқталуға жеткізілген, жетілген, дайындалған» деген мағынаны түсіндіреді [128]. Педагогикалық сөздікте ішкі даярлық ұғымы кездеседі, ол алдын ала болжамдалған, мотивациялық, танымдық, эмоционалдық пен еріктік үдерістердің даму деңгейіне негізделген іс-әрекетке саналы түрде дайын болу дегенді білдіреді.

К.К.Платонов даярлықты нақты ережелер тұрғысынан талапқа келтіру деп түсіндіреді. Ал, бұл біздің жағдайда басқарушылық құзыреттілігі қалыптасуына қойған талаптарға болашақ мұғалімнің сәйкес келуін, яғни оның бойында басқарушылық білім, білік, дағдылар мен тұлғалық сапаларының болуын білдіреді.

Мәселен, В.А.Крутецкий «іс-әрекетке даярлықты» жұмыс барысының сәтті болуын айқындайтын тұлғаның қасиеттерінің жиынтығын атайды. Осы тұрғыдан отандық ғалым-психолог Ж.Ы.Намазбаеваның берген анықтамасында да кез келген іс-әрекеттің сәтті болуы даярлықты қалыптастыру барысында тұлғаның қасиеттерін, әлеуметтік пен мәдени ерекшеліктерін, кәсіби біліктіліктерін ескеруінен талап етілетіндігін көрсетеді [129, 130].

Ал, педагогикалық іс-әрекетке даярлық дегеніміз Н.Д.Хмельдің пікірінше, арнайы оқыту және өзіндік тәжірибенің ықпалымен қалыптасатын күрделі құрылым, құрылымы жағынан бірнеше элементтерден тұрады, педагог тұлғасының кәсіби маңызды қасиеттерінен, білім әрі шеберліктен құралады [131]. Сондай-ақ, ғалым В.А.Сластенин де даярлықтың маманның кәсіби жәнетұлғалық қасиеттерінің кешенінен көрінетіндігін негіздеген болатын. Мұндай пікірлер де біздің зерттеуімізге қызығушылық тудырады.

Н.Н.Хан зерттеуінде мұғалімнің педагогикалық үдерісте ынтымақтастықты жүзеге асыруға даярлығы мұғалімнің кәсіби іс-әрекетінің негізгі аспектісінің сапалық сипаттамасы тұрғысынан анықталады. Бұл оқытылатын пәндердің мазмұнының негізінде оқушылармен өзара байланыс кезінде оқу үдерісінде туындайтын керағарлықтарды шешуге қажетті білім және дағдының жиынтығынан көрініс табады [132].

Жоғарыда талданған анықтамаларды негізге ала отырып, А.Байкулова да өзінің диссертациялық зерттеуінде ғалымдардың осы ұғымды қарастыру тәсілін жинақтап көрсетеді: «даярлықты А.Н.Леонтьев ұстанымдық бағыт тұрғысынан қарастырса, В.А.Маляко күрделі тұлғалық құрылым, ал К.К.Платонов тұлғаның қасиеті тұрғысынан сипаттайды. Н.Д.Хмель күрделі құрылым деп, В.А.Сластенин даярлық кәсіби және тұлғалық қасиеттердің кешені десе, В.Е.Волкова даярлықты іске асырылатын сапа деп қарастырады» [133, б. 74].

Осы талдауларға сүйене отырып, біз өз зерттеуімізде«даярлық» ұғымын тұлғаның ұстанымдық іс-әрекетін жүзеге асыруға қажетті сапаларын белгілі бір құрылым негізінде қалыптастыруға бағытталған үдеріс деп қарастырамыз. Олай болатын болса, біз жоғарыда құзыреттілік ұғымының білім, білік, дағдылардың жиынтығы тұрғысынан қарастырылғанын талдап өтіп, 1.1 параграфында

«басқарушылық құзыреттілік басқару шешімдерін қабылдауды қамтамасыз ететін тұлғалық сапалар мен білім, білік, дағдылардың кіріктірілген жиынтығы» деген анықтамамыздың дұрыстығына тағы бір көз жеткіздік. Осы тұжырымымыз негізінде енді болашақ педагогтың басқарушылық құзыреттілігіне қандай сапалар, білімдер, біліктер мен дағдылар кіретінін анықтайық.

Осы тұрғыдан бірқатар ғылыми зерттеулердегі педагогтың кәсіби құзыреттілігінің құрамы негізделген ой-пікірлерге мән беріп көрейік. Мәселен, біз Е.Л.Пупышева ұсынған педагогтың кәсіби құзыреттілігі құрылымын толық қолдаймыз (кесте 7) [134]:
Кесте 7 - Педагогтың кәсіби құзыреттілігінің құрылымы

Құрамы
Теориялық	Практикалық	Тұлғалық
Білім	Білік. Дағдылар	Кәсіби маңызды жеке қасиеттер
Жеке гуманистік бағдар	Пәндік салаға бағдар	Педагогикалықойлау
Педагогтың жүйелі қабылдауы	Педагогикалық технологияларды меңгеру	Педагогикалық рефлексия
	Әлемдік өркениет деңгейінде қол жеткізілген жетістіктермен өз қызметін байланыстыру қабілеті	Педагогикалық такт
		Педагогикалықмақсаттылық
		Педагогикалық бағыт

Н.Н.Лобанованың зерттеуінде кәсіби құзыреттілік өзара әрекеттесетін және өзара байланысқан субъектілердің бірлігі ретінде әрекет етеді және мұғалімнің жеке басының жүйелік сипаты түрінде көрінеді, автор кәсіби-білім беру, кәсіби- белсенділік (практикалық), кәсіби-тұлғалық компоненттеріне бөледі [135]. Бұл көзқарасты А.Л.Бусыгина қолдайды, ол ЖОО оқытушыларының кәсіби құзыреттілігін зерттеу арқылы, оны педагогтың жеке басының жүйелік сипаттамасы ретінде түсінеді. «ЖОО оқытушыларының кәсіби құзыреттілігі, – деп жазады А.Л.Бусыгинаоның ғылыми-педагогикалық қызметінің бірлігі тұрғысынан қаралады, оның жеке басының мақсатты қасиеті ретінде пайда болады, олардың құрылымдық компоненттері: кәсіби-білім беру, кәсіптік- белсенділік және кәсіби-тұлғалық компоненттер» [136, с. 47].

Ал, В.А.Адольф мұғалімнің құзыреттілігін функционалдық құзыреттілікті қалыптастыратын пәндік, психологиялық-педагогикалық және әдістемелік ретінде бөледі [137].

1. 
   бейімдеу және өркениеттік құзыреттілік;
   
2. 
   әлеуметтік-ұйымдастырушылық құзыреттілік;
   
3. 
   кәсіби (пәндік/әдістемелік) құзыреттілік – оқытушы ұстанған педагогикалық жүйеге сәйкес оқытылатын және таңдап алынған пәннің ерекшеліктеріне байланысты білім, дағды, оқыту әдісі, кәсіби және корпоративтік тәжірибені тарату жолдары;
   
4. 
   коммуникативтік;
   
5. 
   құндылық-мағыналық – кез келген жағдайда адамға «өзін» сақтауды қамтамасыз етеді [138, 139].
   

1. 
   оқытылатын пәндер саласындағы арнайы құзыреттілік;
   
2. 
   студенттердің білімдерін, қабілеттерін және дағдыларын қалыптастыру саласындағы әдістемелік құзыреттілік;
   
3. 
   білім беру саласындағы психологиялық-педагогикалық құзыреттілік;
   
4. 
   мотивтер, шеберліктер, оқушыларды бағдарлау саласындағы дифференциалды-психологиялық құзыреттілік;
   
5. 
   педагогикалық қызметті рефлексиялау немесе аутопсихологиялық құзыреттілік [140].
   

Оған қоса айта кету керек, қазіргі жаңа буын стандарттарында (5В050100 Педагогикалық білім (біліктілігі (дәрежесі) «Бакалавр» дайындау бағытында) арнайы басқарушылық құзырет бөлінбеген, алайда болашақ мұғалімнің басқарушылық құзыретке мағыналы түрде қосыла алатын бірқатар нақты құзыреттер кірді. Олар мыналарды қамтиды: мұғалімдердің рефлексия, өзін-өзі бағалау, өзін-өзі бақылау дағдыларын меңгеру; студенттерді әлеуметтендіру және кәсіби өзін-өзі анықтау үдерістерін педагогикалық қолдауды жүзеге асыру қабілеті; студенттердің өзара іс-қимылын ұйымдастыру, белсенділігі мен бастамашылығын қолдау, шығармашылық қабілеттерін дамыту және т.б. [142].

Осы талдау жүргізілген еңбектердегі тұжырымды ойларға сүйене отырып, болашақ педагогтың басқарушылық құзыреттілігінің құрамы тұлғалық сапалардан, педагогикалық және менеджерлік білім, білік, дағдылардан тұрады деп тұжырымдаймыз. Енді осы ойымызды дәлелдеуге тырысып көрейік.

Болашақ мұғалімнің басқарушылық іс-әрекетін жүзеге асыруға қажетті тұлғалық сапалардың негізгілерінің бірі – адамның ізгілік қасиеті. Ізгілік (лат. Нumanitas – адам табиғаты) – адамның еркін ойлауының әртүрлі көріністерімен байланысты; оған сәйкес еркіндікті, адамның индивидуалды дамуын уағыздайды [143].

Біздің зерттеуімізде ізгілік ұғымы зерттеу пәніне сәйкес оқушының жеке тұлғасын дамытуды, сынып ұжымын, оқу-тәрбие үдерісін басқарудағы іс- әрекеттерде адами қасиеттерін танытуда, шешімдерді адами, қоғамдық игілік тұрғысынан шешуде және т.с.с. жағдайларда қажетті ізгілікті құндылық.