Зерттеу қызметін басқарудың негізгі органдарының функционалын анықтау

32 

 

6.  Зерттеу  қызметінің  негізгі  формалары  мен  түрлеріндегі    жұмыстың  мазмұнын 

анықтау 

 

Педагогикалық  зерттеу  кең  мағынада  жаңа  ғылыми  білім  алу  мақсатында 

проблемаларды  қою  және  шешу  қызметі  ретінде  түсіндіріледі.  Қазіргі  заманғы  мұғалім 

үшін  зерттеу  қызметі  оның  кәсіби  дамуының  ажырамас  бөлігі  болды.  (Шклярова  О.А.) 

Жалпылама түрде білім беру саласында педагогикалық зерттеулердің үш түрі бар: іргелі, 

қолданбалы  зерттеулер  және  әзірлемелер.  Білім  берудегі  іргелі  зерттеулерге 

педагогикалық  жүйелерді  дамытудың,  психологиялық  және  педагогикалық  заңдар  мен 

заңдылықтардың  қалыптасуының  жалпы,  түбегейлі  мәселелерін  шешетін  жұмыстар 

қатарын  айтамыз.  Қолданбалы  зерттеулерге  жаңа  дидактикалық  жүйелер,  әдістер  мен 

тәсілдер, техникалық құралдар, ұйымдастырушылық және әдістемелік өзгерістер және т.б. 

жатады.  Қолданбалы  зерттеулерге  мысал  ретінде  бағдарламаланған  оқыту,  тестілік 

бақылау,  өзін-өзі  оқыту,  диалогтік  оқыту,  білім  беру  әдістері,  мұғалімнің  кәсіби  даму 

әдістері  және  тағы  басқаларының  негіздерін  құру  бойынша  көптеген  жұмыстар  бола 

алады.  

Мұғалі-практик үшін әзірлемелер түріндегі ғылыми-педагогикалық зерттеулер тән. 

Оларды көбінесе ғылыми-әдістемелік жұмыстар деп атайды. Олар, сондай-ақ, іргелі және 

қолданбалы  зерттеулер  негізінде  жүзеге  асырылады  және  негізінен  оларды  қолдану 

тиімділігін  тексере  отырып,  белгілі  бір  оқу  орны  жағдайында  педагогикалық  қызметті 

жүзеге  асырудың  жаңа  дидактикалық  жүйелерін,  әдістерін,  тәсілдерін,  амалдарын 

қолданудан  тұрады.  Әзірлемелердің  кең  тақырыбы  келесі  мысалдармен  ұсынылуы 

мүмкін: мектеп түлегінің моделін құру, оқу жоспарын модельдеу және жобалау, мектептің 

орта  мерзімді  және  ұзақ  мерзімді  даму  жоспары,  оқу  бағдарламасы  мен  оқу-әдістемелік 

құралдарды,  оқыту  бағдарламаларын,  әдістемелік  нұсқауларды,  техникалық  құралдарды, 

оларға  арналған  материалдарды,  көрнекі  құралдарды,  үлестірме  материалдарды, 

оқушыларды  критериалды  бағалауға  арналған  бақылау-өлшеу  материалдарын, 

тақырыптар  бойынша  тесттер,  сценарийлер  мен  жеке  әдістемелерді  әзірлеу  және  қысқа 

мерзімді жоспарлар – сабақ жоспарларын әзірлеу және т. б.  

Қолданбалы  зерттеулер  мен  әзірлемелерге  оқушылардың  өзіндік  және  топтық 

жұмысына  жұмсайтын  уақытын  анықтау,  өзіндік  жұмысты  ұтымды  жоспарлау,  оқу 

үлгерімі  мен  білім  беру  жұмысындағы  олқылықтарды  анықтау  және  талдау  жатады. 

Педагогикалық практиканың қазіргі кезеңінде Қазақстан Республикасының мектептерінде 

мұғалім-практиктердің ғылыми-педагогикалық  зерттеулерінің  тиімді  әдістерінің  бірі  «Іс-

әрекеттегі  зерттеу»  және  «Сабақты  зерттеу»  сияқты  инновациялық  тәсілдер  болып 

табылады.   

Білім  беру  саласындағы  зерттеулердің  түрлері  көп.  Олардың  барлығын  бірыңғай 

ұғымдық-әдістемелік  аппарат  және  құрылымдық  компоненттер  біріктіреді:  әдістеме, 

проблема,  тақырып,  мақсат,  гипотеза,  зерттеу  сұрақтары,  зерттеу  өткізу  кезеңдері, 

әдістері, әдеби шолу, зерттеу этикасы.  

Педагогикалық зерттеудің негізгі әдістемелік параметрлеріне шолу жасайық.  

Әдістеме  ғылыми  таным  мен  әлемді  өзгерту  әдісі,  ғылыми-танымдық  іс-әрекеттің 

құрылу  принциптері,  формалары  мен  әдістері  туралы  ілім  ретінде  әрекет  етеді. 

Әдістемелік  білім  екі  формада  ұсынылады:  дескриптивті  (сипаттамалық  –  зерттеу 

процесінде  бағыт-бағдар  ретінде  қызмет  етеді),  прескриптивті  (нормативтік  –  қызметті 

жүзеге асыруға бағытталған) немесе нұсқаулышы.  

Педагогикалық  зерттеудің  әдістемелік  сипаттамаларын  құрайтын  зерттеу 

компоненттерін қарастырайық: 

1) 

зерттеудің  өзектілігі  (тақырыбы)  -  қоғамның  белгілі  бір  даму  кезеңіндегі 

білімге, әлеуметтік-педагогикалық маңыздылыққа, дидактиканың ғылым ретінде дамуына 

қойылатын  талаптарының  қысқаша  көрінісі,  ғылыми  әдебиеттегі  проблеманың  әзірленуі 

33 

 

және  педагогикалық  тәжірибені  жетілдіру  үшін  жүргізілген  зерттеудің  уақтылығы  (неге 

дәл осы проблеманы қазіргі уақытта зерттеу керек?);  

2) 

зерттеу проблемасы - практиканың қажеттіліктері мен ғылымдағы мәселенің 

әзірлену  деңгейі  арасындағы  тұжырымдалған  қайшылық,  сондай-ақ  осы  қарама-

қайшылықты  шешудің  жолдары  мен  шарттарын  іздеу  (бұрын  ғылымда  зерттелмеген 

нәрселерден не үйрену керек?); 

3) 

зерттеу  тақырыбы  -  дидактикалық  зерттеу  пәнінің  негізгі  мазмұны;  нақты 

жағдайға қатысты проблеманы іске асыру (оны қалай атауға болады?);   

4) 

зерттеу  объектісі  -  ғылыми  таным,  зерттеу,  түсіндіру  немесе  ғылыми 

әдістерді  қолдана  отырып,  қайта  құру  процесіне  бағытталған  педагогикалық 

шынайылықтың бір бөлігі (не қарастырылады?); 

Зерттеу  объектісі  аясында  әртүрлі  зерттеу  пәндері  туралы  айтуға  болады. 

Дидактикалық зерттеудің объектісі ретінде, мысалы, оқу-тәрбие процесі немесе белгілі бір 

нақты пәнді оқыту таңдалуы мүмкін; 

5) 

зерттеу  тақырыбы  -  зерттеу  объектісінің  нақты  бір  бөлігі  немесе  ондағы 

процесс  немесе  зерттелетін  мәселенің  аспектісі  (объект  қалай  қарастырылады,  зерттеуші 

зерттеу үшін қандай қатынастарды, аспектілер мен функцияларды қарастырады?);  

6) 

мақсат - педагогикалық құбылыстардағы себеп-салдарлық байланыстар мен 

заңдылықтарды анықтау және олардың негізінде теориялар мен әдістерді әзірлеу (қандай 

нәтиже алу керек, бұл нәтиже оны алғанға дейін қалай көрінеді?); 

7) 

гипотеза  -  белгілі  бір  құбылыстың  болуы  туралы  болжам;  объектінің  бар 

болуына, оның пайда болу себептеріне, оның қасиеттері мен байланыстарына, өткен мен 

болашаққа  және  т.  б.  қатысты  болуы  мүмкін  (объектіде  не  айқын  емес,  зерттеуші  онда 

басқалары байқамайтын не көреді?).  

Дидактикалық  зерттеулердегі  гипотезаны  тұжырымдау,  әдетте,  белгілі  бір 

педагогикалық  процестер  мен  құбылыстардың  өту  жағдайларын  анықтауға  бағытталған. 

Жалпы  алғанда,  гипотезаның  құрылымы  келесі  үлгі  түрінде  ұсынылуы  мүмкін:  "егер 

осындай  жаңа  немесе  қолданыстағы  мазмұнды  немесе  формалар  мен  әдістерді  осылай 

қолдансаңыз немесе өзгертсеңіз, онда білім мен дағдыларды неғұрлым саналы және бекем 

игеру  қамтамасыз  етіледі,  оқушылардың  іс-әрекеті  осындай  бағытты  қабылдайды, 

оқушылардың дамуындағы осындай өзгерістерге қол жеткізіледі деп күтуге болады". 

8) 

тапсырмалар  -  педагогикалық  зерттеудің  нақты  немесе  анағұрлым  жеке 

мақсаттары (мақсатқа жету үшін не істеу керек?); 

9) 

жетекші  идея  (бастапқы  тұжырымдама)  –  теориялық  жүйенің  негізінде 

жатқан айқындаушы ұғым (Г.М. Құсайынов, А. К. Қағазбаева және т. б. 2019). 

Педагогикалық зерттеуді ұйымдастыру кезеңдеріне келесі элементтер кіреді: 

1. 

Зерттеу тақырыбын таңдау. 

2. 

Зерттеу объектісі мен пәнін анықтау. 

3. 

Мақсаттар мен міндеттерді анықтау. 

4. 

Жұмыс атауын тұжырымдау. 

5. 

Гипотеза әзірлеу.  

6. 

Зерттеу жоспарын құру. 

7. 

Әдебиетпен жұмыс. 

8. 

Зерттеу әдістерін таңдау. 

9. 

Зерттеу жүргізу шарттарын ұйымдастыру. 

10. 

Зерттеу жүргізу (материал жинау). 

11. 

Зерттеу нәтижелерін өңдеу. 

12. 

Тұжырымдар қалыптастыру.  

13. 

Жұмысты ресімдеу. 

Педагогикалық  зерттеу  әдістері-эмпирикалық және  теориялық  танымның  әдістері, 

процедуралары  мен  операцияларының  жиынтығы,  педагогикалық  шындықты  зерттеу 

және қайта құру, ғылыми-зерттеу мәселелерін шешу әдістері. 

34 

 

Педагогика ғылымында зерттеу әдістері әртүрлі негіздер бойынша жіктеледі: 

• 

жалпы ғылыми және педагогикалық; 

• 

айқындаушы және түрлендіргіш; 

• 

эмпирикалық және теориялық; 

• 

сапалық және сандық; 

• 

жеке және жалпы; 

• 

мазмұнды және формальді; 

• 

эмпирикалық деректерді жинау әдістері; 

• 

гипотезалар мен теорияларды тексеру және теріске шығару; 

• 

сипаттау, түсіндіру және болжау әдістері; 

• 

жеке педагогикада қолданылатын арнайы әдістер; 

• 

педагогикалық тәжірибені, педагогикалық қызметті зерттеу және жалпылау 

әдістері; зерттеу нәтижелерін өңдеу әдістері және т. б. (Полонский В. М. 2008) 

Зерттеу әдістері үш үлкен топқа бөлінеді:  

1.  Теориялық  зерттеу  әдістері.  Теориялық  зерттеу  әдістеріне  мыналар  жатады: 

абстракция және нақтылау, индукция және дедукция, талдау және синтез, салыстыру, 

жіктеу, жалпылау. 

2.  Эмпирикалық  зерттеу  әдістері.  Зерттеудің  эмпирикалық  әдістеріне,  әдетте,  мыналар 

жатады:  әдебиеттерді,  құжаттарды  және  қызмет  нәтижелерін  зерттеу,  байқау, 

сауалнама  (әңгіме,  сұхбат,  сауалнама),  бағалау  (сарапшылар  немесе  құзыретті 

судьялар  әдісі),  педагогикалық  тәжірибені  тестілеу,  зерттеу  және  жалпылау, 

тәжірибелік педагогикалық жұмыс, эксперимент. 

3.  Математикалық  және  статистикалық  әдістер:  статистикалық  әдістерге  жаппай 

материалды  өңдеуде  қолданылатын  автоматтандырылған  және  компьютерленген 

зерттеу  әдістері  жатады:  арифметикалық  орташа  (мысалы,  бақылау  және 

эксперименттік топтардың тексеру жұмыстарындағы қателер санын анықтау), медиана 

- сериялардың ортаңғы көрсеткіші (мысалы, егер топта он екі оқушы болса, медианада 

алтыншы  оқушыны  бағалау  болады,  онда  барлық  оқушылар  рейтинг  рангына 

бөлінеді),  осы  шамаларға  жақын  шашырау  дәрежесі  -  дисперсия  (орташа  квадраттық 

ауытқу,  вариация  коэффициенті  және  т.б.).  Математикалық  әдіске  тіркеу,  саралау, 

шкалалау жатады.  

Педагогикалық  зерттеу  әдістерімен  толығырақ  "Педагогикалық  зерттеу  әдістері" 

5.7-ресурсында танысуға болады. 

Сондай-ақ, зерттеудің сандық және сапалық параметрлерін сипаттауға негізделген 

әдістердің жіктелуі де бар. Кез келген зерттеуді, оның ішінде педагогикалық зерттеуді тек 

сапалы немесе тек  сандық әдістерге сүйене отырып толық орындау мүмкін емес. Қазіргі 

заманғы  сандық  әдістердің  (кластерлік  талдау,  корреляциялық,  факторлық  талдау  және 

т.б.),  математикалық  аппараттың  өсіп  келе  жатқан  мүмкіндіктері,  формальді  деректерді 

өңдеуді  компьютерлендіру  қаншалықты  қуатты  болса  да,  зерттеуші  тек  оларға  сүйене 

отырып,  жиі  зерттелетін  құбылыстардың  мәнін,  себеп-салдарлық  байланыстарды  және 

зерттелетін  объектінің  дамуының  (өзгеруінің)  генетикалық  негізін  түсіне  алмайды.  Тек 

сапалы  талдау  әдістерін  қолдану  статистикалық  маңызды  жалпылау  деңгейіне  жетуге, 

жеке  емес,  әртарапты  компоненттердің  қылығын  сипаттауға,  ал  тұтастай  жүйені  оның 

динамикасында, болашақтағы жағдайы мен дамуының ықтимал деңгейін болжай отырып, 

анықтауға мүмкіндік бермейді. 

Зерттеу объектісін неғұрлым барабар және толық зерттеуге мүмкіндік беретін әдістер 

жиынтығын таңдау және негіздеу ғылыми жұмыстың авторы үшін әдістемелік проблема 

болып табылады. Зерттеу мақсаттарына қол жеткізу дәрежесі және алынған нәтижелердің 

сенімділігі  оның  сәтті  шешілуіне  байланысты.  Зерттеу  аппаратының  дамуымен,  әдістер 

мен  әдістемелер  санының  артуымен  бұл  проблема  анағұрлым  өзекті  бола  түсуде.  Дұрыс 

таңдауды әртүрлі әдістердің функциялары мен арақатынасын, оларды қолдану саласы мен 

шектеулерін жақсы түсіну арқылы ғана жасауға болады. Зерттеудің сапалық және сандық 

35 

 

әдістерінің  сипаттамасымен  "Сапалы  және  сандық  әдістер"    5.8-ресурсында  танысуға 

болады.  

Зерттеудің  көптеген  түрлеріне  қарамастан,  Сабақты  зерттеу  және  Іс-әрекеттегі 

зерттеу мұғалім-практиктердің білім беру саласындағы зерттеулеріне қатысты қолданбалы 

зерттеу  түрлеріне  жатады.  Себебі,  бұл  зерттеудің  нәтижелері  мұғалімге  өз  тәжірибесі 

туралы ақпарат алуға мүмкіндік береді. Осының негізінде ол болашақта өзінің оқу-тәрбие 

процесінің  тәжірибесіне  өзгерістер  енгізе  алады.    Бұл  зерттеулер  мұғалімнің  өзі  жұмыс 

істейтін  ортада,  яғни  өзі  жұмыс  істейтін  мектепте,  өз  оқушыларымен  жүргізіледі  және 

білім  беру  саласындағы  проблемалар  бойынша  әлі  де  жүргізілуде.  Қолданбалы  зерттеу 

бірнеше  кезеңнен  өтеді:  дайындау,  одан  соң  проблеманы  тәжірибеде  шешу,  алынған 

деректерді  сандық  өңдеу,  оларды  түсіндіру,  тұжырымдар  мен  ұсыныстарды 

қалыптастыру. 

Педагогикалық  шеберлігін  үнемі  жетілдіргісі  келетін,  өз  саласын  зерттейтін 

мұғалімдер  үнемі  біліктілігін  арттыру  керек  деп  санайды,  бірақ  бұл  зерттеу  мұғалімнің 

оқыту  тәжірибесінен  туындайтын  білім  беру  проблемаларын  терең  зерттеуден  біршама 

ерекшеленеді. 

Мұғалімдер  зерттеу  жүргізуді  ұйғарып,  өз  сыныбында  (мектебінде)  қалыптасқан 

жай-күй  мен  жағдайды  жақсырақ  зерделеу  жолдарын  табады,  сол  арқылы  өз  жағдайын 

және  басқаларын  жақсарту,  жетілдіру  үшін  енгізуге  болатын  өзгерістерді  айқындау 

тәсілдерін жоспарлайды. (7-кестені қараңыз) 

жүктеу/скачать 1,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: