ДӘРІС 8. ОҚУ ІС-ӘРЕКЕТІНІҢ МОТИВАЦИЯСЫ. МОТИВАЦИЯ ТЕОРИЯСЫ

Оқу-жаттығудың іс-әрекеттік теориясындағы мотивацияны түсіну барынша толық болып табылады (П. Я. Гальперин, Д. Б. Эльконин,В. В. Давыдов, Н. Ф. Талызина және т.б.). Бұл теорияда оның қарапайымдылығы мен қатаңдығын тартады: мотив адамның білім алу үдерісіне деген қарым-қатынасына байланысты сыртқы немесе ішкі болуы мүмкін.

Егер мотивация Сыртқы болса, ол жаман деген сөз емес, оның артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Беделді және жарыстық уәждемелер мектеп ортасында кең таралған және жиі оқудағы жақсы нәтижелерге әкеледі. Жарыс мотивациясы — балалар бір-бірінен қалыс қалмауға тырысатын орта мектептегі типтік құбылыс. Беделді мотивация жоғары сынып оқушыларымен жұмыс істейді, олар өз білімдерін қандай да бір салада көрсете отырып, өзін-өзі ақтауға тырысады (мысалы, қазір жастар ортасында қазіргі тарихта жақсы түсіну болып саналады). Алайда, сыртқы мотивтермен қолдау көрсетілетін оқу қызметінің әлсіз жақтарын да көру қажет: әлем туралы тұрақты ғылыми түсінік қалыптаспайды. Сұрақ туындайды: оларды қалай қалыптастыру керек? Мұнда танымдық мотивациясы жоқ.

Танымдық мотивацияның ерекшелігі баланың оқу қызметін қалыптастыру барысында пайда болады. Мұнда жағдай тұйық шеңберге ұқсайды. Өкінішке орай, оқу іс-әрекетінің немесе оның компоненттерінің (оқу іс-әрекетінің, өзін-өзі бақылау, өзін-өзі бағалау және т.б.) қалыптаспауын жиі айтуға тура келеді. Кейде тіпті оқу қызметінің жоқтығы туралы айтылады. Бала оқиды, ал оның оқу қызметі жоқ па? Психологтар балалардың әр түрлі білім алатындығын байқап, оқу және оқу қызметін ажыратуды ұсынды. Қатаң айтқанда, оқу іс-әрекеті танымдық мотивпен талданған кезде ғана орын алады. Қалған жағдайларда біз оқу ісімен айналысамыз.

Танымдық мотив бастауыш мектепте қалыптасады. Мектеп психологтарына ең алдымен дамытушы оқыту жүйесін құрушылардың бірі ретінде танымал балалық шақтың отандық зерттеушісі Д. Б. Эльконин кіші оқушының оқу қызметі туралы жазған. Сонымен қатар, ол осы қызметке сәйкес келетін уәждер оның мазмұнымен байланысты, яғни танымдық болуы мүмкін екенін атап өтті.

Оқушының психологиясын зерттеуге көп күш берген Д. Б. Эльконин оқушының позициясы-бұл мектепке баратын, мұғалімді тыңдайтын және үй тапсырмасын ұқыпты орындайтын оқушының позициясы ғана емес, бұл-өзін жетілдіретін адамның ұстанымы. Мектеп оқушысында осындай позицияны қалай қалыптастыру керек? Көптеген зерттеулер танымдық мотивтерді қалыптастырудың басты жолы оқушылардың оқу іс-әрекетін дұрыс ұйымдастыру арқылы, оның барлық компоненттерін өңдеу арқылы жататынын көрсетті. Менің ойымша, бұл ережемен оқырмандардың көпшілігі келіседі. Бірақ тағы бір сұрақ қалады: оқу қызметін дұрыс ұйымдастыру деп нені түсіну керек?

Мектеп психологтары П. Я. Гальперина мотивацияның сипаты оқу түріне байланысты екенін дәлелдеді. «Оқу түрі» деген не екенін түсіну үшін теорияға жүгіну керек. Бұл мәселеде егжей — тегжейлі тоқтауға мүмкіндік жоқ, сондықтан ең бастысы: мұғалім қандай материалды қалай және қандай материалды ұсынатынына, оқушы — пассивті сіңіретін губка немесе педагогпен бірге белсенді жұмыс істейтінге қандай рөл берілетініне-оқу түрі мен мотивация сипаты байланысты болады. Барлық параметрлер бойынша ең өнімді оқыту болып табылады, онда келесі шарттар сақталады.

Біріншіден, балаға базалық (инвариантты) білім хабарланады. Нәтижесінде оқушы нақты оқу міндетін өз бетінше шеше алады.

«Мотивация-адамдардың мінез-құлқының себептерін, оның бағыттылығын және жүзеге асыру механизмдерін түсіндіру үшін қолданылатын түсінік конструкторы»