азақ  және  әдем  едебиеті

соған  сай  корінісін  тауып  ж атты .  Ж ы раулар  тұсындағы 

елдік-ж ауы нгерлік  рухтың  о р н ы н а   отарш ы л  үкім еттің   са- 

ясаты на  карсы 

отаршылдыққа  қарсыльіқты рух

  калы п таса 

бастады.  О ны н  басгы   үлгілері  Дулат,  Ш о ртан б ай ,  Мұрат, 

т.б.  олеи-толғаулары нда  к ец ін ен  

к орінгені  бүры ннан 

белгілі.

О гарш ы лды кпен 

бірге 

оры сты ң , 

баты сты н  

оку- 

білім інің  к азак  д аласы н а  келе  бастауы  —  ағартуш ы лы к 

идеяларды  калы птасты рды .  О ры сты ң   оку-б ілім ін  үлгі- 

онсге  еткеп  гұлғалар  ш ы ға  бастады .  О н ы н   алғаш кы сы

окы м ы сты   Ш ок ан   болса,  Ы бы рай  о ры сты ң   білімін 

казак   даласы на 

таратуш ы  

ал ғаш к ы  

педагог-ж азуш ы  

б олғаны ,  ал,  Абай  за м а н н ы ң   р ай ы н   б а й к а п ,  дәуірдің 

бет-бағдары н  болж ай  келе  оры с  білім ін ін   арты кш ы лы ғы  

ж онінде  ойлар  айтканы   белгілі.  О сы   кезендегі  эдебиетте 

ағартуш ы лы к  р ац и о н а л и зм н ің   н әти ж есі  ретінде 

сана 

рухы

  үстем  бола  бастады.  С о н д а й -а к ,  сө з  онеріндегі 

сана  рухын  д ін и -а ға р ту ш ы л ы к  әд еб и еттін   окілдері  де 

терендете  түсті.  А км олда  М ұхам едиярүлы ,  М ай лы кож а 

С үлтанкож аұлы ,  М оделікож а  Ж үсіпкож аұлы ,  ІІІәк әр ім  

Қүдайбердіүлы, 

М әш һүр-Ж үсіп  

К опейұлы , 

Ә бубәкір 

Кердері,  М олда  Мүса,  тағы   баскал ар   иіы ғарм алары ндағы  

д ін и -ағартуш ы лы қ   ой лар  осы   д әуір  әд еб и етін ің   басты 

тен д ен ц и ял ар ы н ы ң   бірі  болды .

XX 

ғасы рды н  басы  к а за к   коғам ы н д а  Ұ лт-азатты к 

козғалы с  кезеңі  болғаиы   белгілі.  Біз  бұл  арада  Ұлт- 

азатты к 

козғалы с  ұ гы м ы н ы н  

ау к ы м ы н а  тек   саяси - 

коғам ды к  м әселелерді  ғана  ем ес,  со н ы м е н   бірге  к о з- 

ғалы сты ң 

м эден и -рухани  

қүбы лы с 

болғанды ғы н 

да 

енгіземіз.  К азак   қ о ғам ы н ы н   о ян у   кезең і  болған  бұл 

ж ы лдарда  азаггы к   идеялары ,  адам  бостанды ғы   мен 

күкы ғы ,  әй ел  тендігі  м әселелерін ін   алды нғы   катарға 

ш ы кканды ғы н 

білем із. 

А хмет 

Б ай тұрсы нұлы ны н, 

Ғұмар  К араш ты н,  М үхамеджан  С е р ал и н н ін ,  М ірж акы п 

Д улатовты ң,  С п ан д и яр   К обеевтін,  М ағж ан  Ж үм абаевты ң, 

Сүлтанмахмүт  Т орайғы ровты ң,  т.б.  ш ы ғарм алары ндағы  

азатты к  идеялары  дәуірдін  әд еб и  келбетін  ай кы ндады . 

Алаш  үранды  эдеби ет  сол  за м а н н ы н  

еркіндік  рухынан 

бастау  алы п,  орістеп  ж атты.

Т оңкеріс  нэтиж есінде  билік  басы на  больш еви ктердін  

келуі,  б арлы к  еалада  катал  к о м м у н и стік   р еж и м н ің   ор- 

науы  —  ж алпы   к о р кем ен ер ге,  он ы н   іш інде,  әсіресе 

эдебиетке  тікелей  ы қпал  етті.  С о ц и а л и сгік   р еал и зм н ің  

совет  әдебиетінің  бірден-б ір  к о р кем д ік   тәсілі  ретінде  та- 

былуы  мен  таңы луы   эдеби  ш ы ғарм аларды   и део л о ги ян ы н  

нэтиж есі,  әрі  осы  н эти ж ед ен   туған  саясатты ң   қаруы 

етті.  Әдебиетті  м айд ан,  коркем   ш ы ғарм аны   ком м ун и стік 

идеяларды н  траф ареті,  ж азуш ы ны  

партия  ж ауынгері 

ету  белең  алды.  Б арлы к   коғам   п а р т и я н ы ң   уы сы на, 

ком м унистік 

и део л о ги ян ы н  

кұш ағы н а  енді. 

С ойтіп, 

коғам д ы к  ойда 

коммунисты  рух

  үстем дікке  ие  болды. 

Осы  ком м унистік  рух  советтік дәуірдегі  к а за к  әд еб и етін ің  

басты  бағы ты н,  негізгі  жүрер  ж олы н   белгілеп  берді.

5

К оғам д ы к  с а н а н ы н   өзгеруі  —  әд еб и  дәуірлердін  алма- 

су,  пайд а  болу,  кал ы п тасу   м еж елерін  ай кы ндайды .  Әдеби 

дәуірлерд ің  өзара  алм асуы   д еген ім із  —  түптеп  келгенде, 

көркем д ік   ж үйелерд ің  ауы суы.  С о н д ы к тан ,  біз  әдебиет 

тарихы н  дәуірлегенде  о сы н дай   к ә р к ем д ік   ж үйелердің  си- 

паты н  тан уы м ы з  кажет.  Ең  алд ы м ен,  керкем дік  жүйеге 

қандай  ко м п о н е н тте р   енеді  деген   м әселені  ш еш іп  алу 

каж еттілігі  туы ндайды .  Б іздін  о й ы м ы зш а ,  жүйе  күраушы 

ком поненттерге:  дәу ір д ін   р у х ан и -ф и л о со ф и я л ы к   таны м - 

түсінігі,  содан  өрістей тін   әд е б и -к о р к е м   тенденниялар, 

сон ы м ен  

бірге 

доуірдін 

м о р ал ьд ік -эт и ка лы к   к ли м а­

ты ,  басты  әдеби  к ей іп к ер л ер   жүйесі,  әдеби  тілдін  сол 

дәуірдегі  басты   ер екш ел ік тер і,  ж ан рлар  жүйесі,  ш ығарма 

к о м п о зи ц и яс ы ,  кө р кем   сти л ь   си я кты   ерекш еліктер  ж а­

тады.

Е ш кан дай   ж ан а  д әуір  бірден  көркем д ік   жүйе  жасап 

кете  алм айд ы ,  б астап к ы д а  барлы ғы   да  сол  зам ан н ы н  

кокей кесті  м әселелерін   ж ал ан ,  тіпті  публицистикалы к 

сигіатта  айтуға  бейім   тұрады.  Бүл  —  табиғи  кұбылыс. 

С он д ы ктан ,  әрб ір  ж ан а д әуір  басталған  тұста  сол  кезеннін 

сипаты н  ж а са й ты н   ш ы ғар м ал ар   әсіре  идеяш ы лды кпен 

ерекш еленеді.  Бүл  сол  әд еб и  дәуірд ін  басы нда  ер ек ­

ше 

күшті 

т е н д е н н и я ш ы л д ы к ты  

қалы птасты рады . 

О сы   и д еяш ы л д ы қ   бірден  ем ес,  біртіндеп  барып  кана 

коркем д ікке  б ө л е н іп ,  баетап к ы   ұран ш ы лд ы к   бейнелі 

си п атк а  ауы са  бастайды   да,  сол  кезен н ің   коркем дік 

ж үйелерін  калы птасты ры гі,  с о ң ы н ан   дәстүрге  айнала- 

ды .  А лғаш қы да  тікелей  айту,  ж алан   білдіру  бұдан  былай 

бей н елілік  бітімге  не  болады   да,  соған  орай  кейіпкерлер 

ж үйесі,  ж а н р л ы к -к ұ р ы л ы м д ы к ,  стильдік  кы рлар  дәуірге 

сай  д аралан а  бастайды .  О ны   м азм ұ н н ы н   коркем   піш інге 

айналуы   десе  де  б о л ған д ай ,  осы   үдеріс  қаш анд а  ш ы найы  

коркем   әд еб и етті  к алы п тасты рад ы .  Б астапкы дағы   саяси, 

коғам д ы к ,  тә р б и е л ік ,  яғни  әд еб и еттін   идеяш ы лды ғы  

ш ы н ай ы   к о р к е м о н е р л ік   си п а тк а  карай  ойы сады .  С оз 

өнері  ұранш ы л  ем ес,  ой  м ен   сезім ге  эсе р   етуші,  эдебиет 

ж үм сайты н 

саяси  

кару 

ем ес, 

сан ан ы  

ж анғыртуш ы 

ф у н к ц и яға  ие  болады   да,  әуелгі  ко р к е м е н ер л ік   мазмүнға 

кон ііп ,  ай к ы н   бедерлен ген   са яс и ,  тәр б и ел ік   міндетке 

ем ес, 

ө зін ін  

әуелгі 

таб и ғи  

м аксаты н а 

— 

ізгілікті 

гум анистік  м ак сатқа  бүры лм ак.

Д әуірдін   м әд ен и   сан ас ы н д а  сол  уақы тқа  тән   сөз- 

бейнелер,  о б р а з-и д е ял ар ,  ассо ц и а ц и ял ар ,  кейіпкерлер, 

ұғымдар, 

сим волд ар 

өм ір 

сүреді. 

О лар 

алдыңғы 

доуірлерден  осы   кезең ге  ауысуы  м үм кін,  оларды   дәстүрлі 

әд еб и -рухан и   каб агтар дей ік .  С о н ы м е н   бірге  сол  кезеңнін 

тар и х и -м әд ен и   к алп ы   туғы зған  әдеби -рухан и   кабаттар 

болады.  Бүларға  коса,  осы   к езен де  енді  там ы ры н  ж ай- 

ы п,  н ы ш ан -б ел гіл ер ін   корсете  бастаған,  бірак  келесі 

дәуірде  о рк ен   ж аяты н   әд еб и -р у х а н и   кабатты ң  алғаш қы 

ж о б а-н ұскалары   болады .  О сы ларды   е з   ш ы ғарм алары на 

пайдалану  регін е  карай  біз  ш ы ғарм аш ы лы к   иелерін 

дәстүрлі,  ж аң аш ы л   деп  аж ы ратам ы з.  Д әстүрлі  акы ндар

№  6  (42),  2010  жыл

,азақ  және  әлем  әдебиеті

Казахская  и  мировая  литература

оны  толы кты рады ,  жетілдіреді.  Ал,  ж анаш ы л  суреткерлер 

өз  кезеңінің  м әдени-рухани  кабаты н  ж асайды ,  сон д ай - 

ақ  бұлардың  ш ы ғарм алары нда  келесі  кезең н ің   окілдері 

түгыр  етерлік  тілдік-стильдік  белгілер  байкалады .

Ә деби-тарихи  дәуірді  қалы птасты раты н  жүйскүраушы 

ком поненттердін  басты сы ,  біздің  тусінуім ізш е,  ілгеріде 

айтылған 

дәуірдін 

р у х ан и -ф и л о со ф и ял ы к  

таны м ы , 

дәуірдін  рухы.  Д әуірдін  осы  рухы  ж алпы   коғам ды к 

сананы н,  он ы н   бір  болш егі  болы п  табы латы н  әд еб и - 

көркем 

сан ан ы н  

ұйы тқы сы  

болм ақ. 

С о н д ы ю а н , 

біз  дәуірлеу 

м әселесінде  дәуірд ің 

рухын 

ж асайты н 

ф и лосо ф и ял ы к-тан ы м д ы к  к о н ц еп ц и ял ар д ы н   табиғаты н 

барлауымыз  кажет.  Д әуірдін  рухында  сол  зам ан н ы н  

рухани-философ иялы к.,  тарихи  тан ы м ы   жатады.  Осы  та- 

ным  ағымдағы  әдеби  үдерісті  калы птасты рады .  Себебі, 

сол  дәуірде  өм ір  сүрген  к ез-келген   калам гер  сол  рух- 

ты  сезінеді,  дәуірдің  р у х ан и -ф и л о со ф и ял ы к   мәселелері 

оны  толғанды ры п, 

шығармаіиылық  тебіреніске

  түсіреді. 

Ш ы ғарм аш ы лы қ  тебіреніс 

— 

кандай 

да 

болм асы н 

ш ы ғарм аш ы лы кты н 

бастауы, 

каламгерді 

белсенді 

ш ы ғарм аш ы лы к 

әрекстіп е 

бастайты н 

кайнары . 

Бұл 

жөнінде  кеменгер  Абай:

Тәңірініқ  куні  жарқырап,

Үііқыдан  көңіл  аіиар  көз.

Куатты  оидан  бас  курап,

Еркеленіп  шыгар  соз.

Сонба  ақын  белін  буынып,

Алды-артына  қаранар.

Дүнче  кірін  жуынып,

Корініп  ойға  соз  салар

  /   6  ,  6 /,—деп, 

ш ы ғарм аш ы лы к  тебіреніс  үстіндегі  а к ы н н ы н   бейнесін 

дәл  әрі  көркем  бейнелейді.

Дәуірдің  рухын,  ең  алды м ен,  сезінетін  ен ер   адам - 

дары,  оны н  іш інде,  әсіресе,  соз  онері  иелері.  Ө нердің, 

әдебиеттін 

болм ы сы нда 

за м а н н ы ң  

райы н 

жедел 

сезінетін,  оған  бірдеи  реакци я  ж асай ты н ,  сойтіп  калам 

иесін  ш ы ғарм аіиы лы к  тебіреніске  түсіретін  касиеттің 

бар  екендігі  ж онінде  ғы лы м да  айты лы п  келеді.  М әселен, 

орыс  ф илософ ы   М .С .К аган   онер: 

«дискурсивті  емес, 

штуитивті  таным  болгандықтан,  ол  көптеген материал- 

дарды  талдау  мен  жинақпшуға  қурылғсін  ғылыми-теория- 

лық  ойлаудың  қашанда  алдында  ту рады»,

  —  дейді  /7 , 

396/.  Ө йткені,  суреткер  адам ға,  коғамға,  элеум етке  бей- 

жай  емес,  ж аиаш ы р  ж үрекпен,  адами  тілекпен  карайды . 

Ол 

коғам ды к-элеум еттік 

күбыл ы старды н 

күпиясы на, 

адам ны ң  пейіл-тілегіне,  ол арлы н  катпарлы   ты лсы м да- 

рына,  сыр  тұнған  қой н аулары на  үңіледі.  С он д ай -ак, 

өткенді  таразы лайды ,  келеш екке  ой  тастайды .  О сы дан 

барып,  суреткердін  алғы р  ой ы ,  терең  пікірі  кеш е  — 

бүгін  —  ертең  аралары на  көпір  салы п,  ж араты лы сты н, 

зам анны н  рухани  дидары н  сом дайды .  Қоғам  рухының, 

ең  алдымен,  сөз  онері  иелері  аркы лы   сезілуі,  ж ары кка 

ш ығуынын  корнекті  м ы салдары   к аза к   әд еб иетінін  та-

6

рихы нда  да  барш ы лы к.  М әселен ,  XVIII  ғасырда  туған 

болж алды к  елен дер  ж өн ін де  ай тса к   та  жеткілікті.

Э д еб и ет  тарихы н  то л ы к   тануда,  о н ы н   дэуірлерін  ме- 

желеуде  зам ан а  рухы  нем есе  дәуір  рухы  категориясы ны ң 

ерекш е 

м аңы зды  

екенд ігін е, 

ен 

алды м ен, 

адамға 

әлеум еттік  нем есе  к о ғам д ы к   тип  кана  ем ес,  со н ы ­

мен 

бірге 

о й -сан а сы  

аркы лы  

өзін 

корш аған 

орта 

ж өнінде  түсінік  ж и н акгауш ы   —  белгілі  идея  аукы м ы нда 

әрек ет  етуші  түлға  ретінде  карайты н  болсак,  онда 

адам,  жай  ғана  адам  ем ес,  ш ы ғарм аш ы лы к  иесі  со. 

ко ғам н ы н   басты  рухани  тан ы м ы н   іске  асы руш ы   б о ­

лы п   табы лады .  С о н д ы к тан ,  бұл  тұста  біз  калам гердін 

коғам ды к 

ойларды  

безбендеуш і, 

коры туш ы  

роліне 

ерекш е  м ән  беруім із  керек.  Ә деби  дәуір  —  белгілі  бір 

ш ы ғарм аларды н  ж и ы н ты ғы н ан   кұралады  десек,  онда 

осы  к еркем   дүниелерді  тудырған  калам гер  болм ы сы , 

о н ы ң   ф и л о с о ф и я л ы к   ан сары ,  рухани  таны м ы   мэселесі, 

әсте  шет  калмауы  тиіс.  Бір  дәуірдің  аукы мы нда  өмір 

сүрген 

калам герлердін 

ш ы ғарм аш ы лы ғы ны н 

басы н 

косаты н  ортак   желі  —  олард ы н   зам ан ы н ы н   ортакты ғы  

ған а  ем ес,  ен  басты сы   —  д әуірд ін   ортак  рухында  жатыр. 

Сол  рухты  озара  ұксас  тан ы м   аркы лы   кабылдауларында 

ж атыр.  Сол  себепті,  дэуірдін   рухы,  осы  рух  казаны нда 

кайнап  ж аткан  р у х ан и -ф и л о со ф и ял ы к   таны м   кы рлары

— 

сол 

дәуірде 

өм ір 

сүрген 

ак ы н-ж азуш ы лард ы н 

ш ы ғарм аш ы лы к  бағы ты н ,  суреткерлік  бетін  айқы ндайды . 

Зам ан 

ты ны сы н  

сезінудегі, 

танудағы 

үндестікті 

аңғартады .  Ал,  олард ы ң   езін д ік   ерекш елігіне  келсек, 

онда  дәуірдін  о р та к   рухын  олард ы н   дербес  түсінуімен, 

оны   калай  қ аб ы лдаған ы м ен ,  кабы лдай  оты ры п,  калайш а 

бейнелегенім ен  ұғы нды ры лады .  М үнда  суреткерлік  по- 

зи и и яд ан   өрістейтін  ә р   калам гердің  коркем дік  таны м ы , 

көзкарасы   ш еш уш і  м ан ы зға  ие  болады.  О сы  ойлардан 

оріс  ала  оті.ірып,  эд еб и ет  тарихы н  доуірлеу  м әселесінде, 

ж алпы 

эдеби ет 

тарихы н 

зерделегенде 

одебиеттін 

м азмұны  мен  п іш інін  к алы птасты раты н  әрбір  дәуірдін 

р у х ан и -ф и л о со ф и ял ы к   та н ы м ы н ,  ягни  зам ан ан ы н   ру­

хын  тануды   м аксат  етуге  тиіспіз.

ІІлйдалангаи  әдебиетгер:

1.  Байтұрсы нұлы   Л.  Э д еб и ет  таны ткы ш .  Зерттеу  мсн 

елеңдер.  А лматы:  А тамүра,  2003.

2.  Х ализев  В.Е.  Т еория  литературы .  М осква:  Высшая 

ш кола,  2004.

3.  «Алка»  ай к ы н д ам асы   / /   Д .Қ ам забекұлы .  Руханият. 

Алматы:  Білім,  1997.

4.  Байтасов  А.,  Ы скако в  Д.  К еркем   эдебиет  туралы 

//А л а ш   ак и ы қ тары .  М ақалалар.  Қүжаттар.  Аудармалар. 

Алматы:  А лаш ,  2006.

5.  М ағауин  М.  Қ об ы з  сары н ы .  Он  үш  том ды к  ш ы ғар- 

малар  ж и н агы .  8-том .  А лматы:  Каганат,  2002.

6.  Абай  ш ы гар м ал ар ы н ы н   екі  том ды к  толы к   ж инағы. 

Алматы:  Ж азуш ы ,  2005.

7.  Каган  М .С .  Ф и л о с о ф и я   культуры.  С а н к т -П е тер ­

бург,  1996.

,азақ  жэне  эдем  әдебиеті

Казахская  и  мировая  литература

№  6  (42),  2010  жыл

Ш Е Г Е И О В   ЕЦБЕКТЕРІНДЕГІ  АВТОР  МЕН

 

АДРЕСАТ  МаСЕЛЕЛЕРІ

Ж

алпы  сөз  өнері  -   әзінің  тектік  табиғаты 

бойынша  диалогты.  Тектік  табиғатындағы 

бүл 

модель 

әдеби 

шыгармашылықтың 

туу 

процесінде 

орын 

алып, 

коркем 

шыгарманың 

табиғатына  да  үлгі 

болады. 

Сөз  өнөрінің  дискур­

сы 

оның 

танымдық, 

эстетикалық, 

коммуникативтік 

қасиөттөрімөн  айқындалады.  Әдөбиеттің  барлық  төктері 

мөн 

түрлеріне 

танымдық, 

таңбалық, 

эстетикалык,, 

коммуникативтік  қасиеттер  тән 

Көркем  шығарманы 

дүниеге  әкелуші  автор  болса, 

оның  диалектикалық 

бірлігі,  екінші  жартысының  қабылдаушы  тарапы  болаты- 

ны  ақиқат.  Керкөм  шығарманың  осы  диалогтық  қасиеті 

тек  коммуникативтік  қырымен  шектелмейді,  танымдык,, 

танбалык,,  эстетикалык,  қырлары  да  диалогты  немесе 

көркем  шыгарма  -   полилогты  қубылыс  десек  бола­

ды.  Қазак,  әдебиеттану  ғылымында  арнайы  зерттелмей 

келе  жатқан  арна  -   керкем  шығарманың,  әдебиеттің 

табиғатын,  болмысын.  к,ызмөтін  зерттеу  болса,  оның 

негізін  қурайтын  автор мен  адресат мәселесі де түбегейлі 

зерттелді  деп  айта  алмасақ  керек.  Әдебиетіміздің  негізін 

қүраган  поэзиялық  шығармалардагы  автор  мен  адресат 

мәселесін  теориялык,  турғыда  мол  дайындықпен  барып, 

алгаш  зерттеген  ғалымдардың  бірі  -   ғалым  Темірхан  Те- 

бегенов.  «Халық  ақындары  шығармаларындағы  әдебиет 

пен  фольклор  дәстүрі»  атты  монографиялык,  еңбегінде 

ғалым: 

«Әдебиет 

шығармаларындағы 

маңызды 

мэселелердің  бірі  -   айтушы,  туындыны  жасаушы  (ав­

тор) 

мен 

қабылдаушының 

(адресат) 

араларындағы 

байланыс.  Бүл  -   әдебиеттік  коммуникациялық  қызмет»

11.  1 2 4 -6 ],  -   деп  әдебиеттің  табиғатына,  болмысы- 

на  байланысты  туындайтын  мәселені  дүрыс  кере  біліп, 

әдебиеттанудың  зерттеуі  керек  көкейкесті  мәселелері 

екендігін  аңғартады.

Т.  Төбегөновтың  аталмыш  монографиясы  тек  ав­

тор 

мен 

адресат 

мәселесін 

ғана 

қарастырмайды, 

галым  еңбектің  екінші  тарауын  «Авторлык,  -   әдеби  про­

цесс  өзегі»  атап,  «Әдеби  процесс  -   авторлык,  тулға», 

«Авторлык,  психологиялық  уақыт  және  көркемдік  таным», 

«Авторлык, жэне  адресат»  сынды  тақырыптардағы  күрделі 

теориялык,  мәсөлелерге  еркін  барады,

Көркем  әдөбиетіміздің  негізгі  арқауы  болған  поэзия 

жанрыныңтууы  мен  кдлыптасуы,  онын, фольклор стилі  мен 

фольклор  жанрларымен  байланысы,  орта  ғасырлардағы 

қалыптасқан  авторлы  түркі  поэзиясының  жалғасы  бола 

білген  жыраулар  поэзиясы,  жыраулар  поэзиясының  ар- 

тын  ала  туындаған  ақындық  поэзиясының  негізінде  ав­

тор  катөгориясының  туу  және  қалыптасу,  жетілу  және 

даму  эволюцияларын  анык,  көре  біліп,  поэзиялық  мате- 

риалдарды  талдай  отырып,  дәлелдейді.

Н.КЕНЖ ЕҒАРАЕВ,

Абай  атындағы  ҚазҰПУ-нің 

«Абайтану»  ғылыми-зертгеу  орталыгының 

жетөкші  ғылыми  қызметкері,  ф.ғ.к.

Қазақ  поэзиясы  -   төлтума  ерекшелігі  мол  поэзия. 

Оған  онын,  қалыптасу  жене  өсу  тарихы  дәлел.  Шы­

найы  поэзия  қоғамда  адамның  тұлғалық,  жекелік  релінің 

есуімен,  қалыптасумен  шындалатынын,  керінетінін  поэ­

зия  теориясы  мен  тарихын  зерттеген  ғапымдар  айтып 

кеткен.

Ғалым  Т.Тебегеновтың  зерттеуі  әтө  дурыс  теориялық 

методологияға  қурылган.  «Автор  жәнө  адресат»  деп 

макдла  тақырыбын  бөліп  алып  қарастырғанымызбен, 

автордың 

адресатпен 

кдрым-қатынасын, 

байланы- 

сын  зерттемөс,  айтпас  бурын,  алдымен  автордың  туу, 

қалыптасу,  даму  жолдарын  айқындап  алу  қажеттігі  ту- 

ындайды  емес  пе?  Қазақ  поэзиясындагы  авторлықтың 

тууы, 

қалыптасуы, 

дамып-жетілуі 

жолдарын, 

көркем 

шығарманың  дискурсының  теориясын  зерттеген  айтулы 

ғалымдардың  еңбектерін  басшылыққа  апа  отырып,  ав­

тор  теориясы  шеңберінде  әдеби  процесс  пен  авторлык, 

тулганың  арасындағы 

кэры м -қаты  насты, 

поэзиядагы 

авторлықтың  кдпыптасуы,  авторлык,  тулға,  шыгармада 

автордың 

көріністері, 

авторлык, 

«мен», 

лирикалык, 

қаһарман,  лирикалық  «мен»,  кейіпкер,  автор  бейнесі 

сынды  өлі  күнге  дейін  қазақ  әдебиеітануында  толык; 

зерттеле  қоймаған  мәселелерге  барып,  жуйелі  галдау 

жасауға  талаптанады.

Автор  теориясын  теорөтикалык,  поэтика  турғысынан 

зерттегеннен  кейін  барып,  әлеуметтік  қызметке  түскен 

автордың  туындысы  мәтін  арқылы  байланысқан  адресат 

мәселөсін  сөз  етуі  ете  орынды.  Зерттеуші  ТТебегенов 

өзінін, 

талдауларының 

методологиясы 

етіп, 

атақты 

орыс  ғалымы 

М.М.Бахтиннің  «теориялық  әлеуметтік 

поэтикасының»  әдістерін  басшылыққа  алады.  Әлеуметтік 

қызметке  түскен  мәтіннің,  мәтін  арқылы  байланысқа 

түскен автор  мен  қабылдаушының арақатынасының,  өзара 

байланысының  механизмдерін  қазак,  поэзиясының  тари- 

хынан,  нақтырақ  айтсак,  XV-XX  гасырлар  аралығындағы 

елең 

енерінің 

майталмандарының 

шығармашылыгын 

талдау  арқылы  көз  жеткізуге,  айқындауға  тырысады.

Ғалымның  пайдаланган  «адресат»  термині  женінде 

әдебиеттану 

ғылымында 

әр 

алуан 

көзқарастар 

бар. 

В.Прозоров 

көркем 

шығарманы 

оқу 

арқылы 

қабылдаушыны 

оқушы 

-  

тутынушы, 

ап 

автордың

№  6  (42),  2010  жыл

,азақ  және  әлем  әдебиеті

Казахская  и  мировая  литература

8

танымындагы, 

ойындағы, 

қиялындағы, 

елөстөгі 

қа- 

былдаушыны  оқушы  -   адресат  ұғымында  қарастырады. 

[2,  31-6.].  Кез-келген  әдеби  шыгарма,  әдеби  төктің 

к,ай  түрінен  болмасын,  автордың  санасындағы  өнерді 

тутынушы  -   қабылдаушыға  арналғанымен,  автордың 

үнемі 

ой-қиялында. 

жүрек 

қатпарында 

жататын 

квазиқабылдаушы  нө  қабылдаушы-адресатқа  нөгіздөледі. 

Адресат  ұғымын  Ю.Лотман  ақпаратты,  хабарды  алу- 

шы,  адресант  уғымын  хабарды,  ақпаратты  жібөруші 

деп  түсіндірөді  [3,  15-6.].  Автор  үшін  реалды,  не  тура 

оқушының  кедір-будыры  көп  болса,  оқушы  -   адре­

сат  мінсіз,  барлығын  түсінуші,  білуші,  толыққанды,  ке- 

мел,  өзін  унемі  жетілдіріп  отырушы,  жан-жақты  білімді. 

Реапды  -   бір  адамның  бойынан  кездесе  бермөйтін 

қасиеттер  мен  қундылықтардың,  қабілеттердің  жиынтық 

бейнесі.  Ғалымнын,  өте  дурыс  атап  көрсететініндей,  ав­

тор  бейнөсі  мен  категориясы  реалды-биографиялық  ав- 

тордан  қандай  өзгеше  болса,  окушы  -   адресат  бейнөсі 

оқушы  -тутынушыдан  соншалықты  өзгеше.

Т.  Тебегеновтың қабылдаушы  категориясын  «адресат» 

термин!  тұрғысында  қарастыруы  түсінікті  болғанымен, 

реципті  эстетика  саласындағы  еңбектерде  «адресат» 

үгымы  іштей  таралып 

кетеді. 

Дегенмен, 

«адресат» 

үгымында  шыгарма  бағышталған  объектіні  уғынсак,  ке­

рек.  Шығарма  багышталған,  арналған,  шығармашылық 

процесс  кезінде  көз  алдында  туратын,  авторға  идеялық- 

эстетикалық,  жанрлық-композициялық,  стилдік  деңгейде 

«қолғабыс»,  «сотворчество»  жасайтын  категория  бар 

екені  даусыз,  сондаи-ақ  шығарманы  есту,  көру  оқу 

арк,ылы  қабылдаған  категория  «реципиент»  деп  ата- 

лып  жүр.  Бул  термин  автор  санасындағы,  шыгарма 

бағышталган  объекті  мен  нақты  шыгарманы  қабылдаған 

объектінің  ара-жіпн  ажыратып  any  үшін  қажет.  «Адресат», 

«реципиент»  терминдері  көркем  шыгарманың  диалогтық 

қасиетіне  байланысты  айтылған  терминдер  болғанымен, 

спецификалық  өзгешеліктері  бар  терминдер  болып  са- 

налады.

«Адресат» 

терминінің 

тарлығын 

сезінген 

ғапым 

'Г.Тебегенов 

адресат  уғымының  терең 

қалтарысына 

суңги  отырып,  соны  көзқарастар  ұсынады:  «ақындар 

шығармаларындағы  адресаттык,  нысандар  (тындаушылар, 

оқырмандар)  -   уақыт  пен  кеңістік  аясында  сол  кезеңнің 

және  келер  кундердің,  болашақтың  кең  ерісін  қамтиды. 

Әрине,  адресаттык,  нысан  -   автордың  қиялымен  жа- 

сапатын  көркем  бейне,  тулға.  Себебі,  автордың  шы- 

ғармасындағы  ойдың  мәнін,  эстетикалық  куатын  өз  ке- 

зеңіндегі  айналасын  қоршаған  ортасы  тусінбеуі  мумкін. 

Сондықтан,  ақын  өз  тындаушысын,  оқырманын  қиялымен 

жасап  апады,  сол  өзінің  танымымен  ундес,  деңгейлес 

пікірлестермен 

рухани 

турғыда 

сырласады. 

Бүл 

-  

ақындық  өнердің  лирикалық-психологиялық  табиғатына 

тән  қасиет»  [1,  120-6  ].  Ғалымның  «адресаттық  ны­

сан»  деп  «ішкі  адресатты»  көрсетуі,  автор-қабылдаушы 

диалогының  табигатын  тануға  жасалган  қадам  деп  ба- 

гапануы  тиіс.

Автор  -   қабылдаушы  диалогын,  поэзияның  дис- 

курстық,  диалогтық  табигатын  зерттеп  журген  зерт- 

теушінін 

алдынан 

көсө-көлденең 

шығатын 

мәселе

-   қазақ  поэзиясының  тарихындағы,  әсіресе  «XV-XX 

ғасырдың  бас  кезіндегі  тындаушы, 

қабылдаушының

реакциясын, 

багалауын, 

әсерін, 

тусініп-тусінбегенін, 

идеялық-эстетикалық  тағылымын  қалай  біле  аламыз, 

ол  кезендердегі  тындаушы  -   қабылдаушыдан  қалған 

жазба  деректер  жоқ  к,ой»,  -   деген  занды  сураққа 

қазақ  поэзиясының  спецификалық  ерекшелігін  зертте­

ген  ғалым  ретінде  ез  ойын  былай  жеткізеді:  «Ақындар 

ездеріндегі  ойлардың  көркемдік  шығармалары  арқылы 

тындаушыларына 

(адресатқа) 

жеткенде 

қандай 

әсерлер  туындайтынын  да  болжай,  сене  жырлаган» 

[1,  125-6.].  Ғапым  T.  Тебегеновтың  бул  ойлары  автор 

мен  ок,ырман  қарым-қатынасына  байланысты  жазылган 

М.В.Строгановтың  «Автор  -   герой  -   читатель  и  про­

блемы  жанра»  атты  еңбегіндегі  сөздің,  сез  енерінің 

таңбалық,  коммуникативтік  қызметіне  сәйкес,  керкем 

шығарманың  да  коммуникативтік,  диалогтық  аспектілерді 

езінің 

бойына 

сіңіріп 

отыратын 

к,асиеттерімен, 

«мәтінішілік» 

байланыстарға 

жататын 

автордың 

тындаушы-қабылдаушы  санасын,  реакциясын,  эмоция- 

сын  алдын-ала  кере  білуі,  болжап  отыруы,  не  олардың 

реакциясына  жауап  ретінде  тіл  қатып  отыруының  орын 

алуы  -   бул  автор  -   қабылдаушы  диалогынан  туындай- 

тын  творчестволық  акт  деген  к,өзқарастарымөн  ундесіп 

жатыр  [4,  58-6.].

Зерттеуші  Т.Тебегенов  автор  жене  адресат  катего- 

рияларынан,  әлеуметтік  қызметке  түскен  мәтіннен  ав­

тор  бейнесі  жэне  тындаушы  бейнесі  категорияларынын 

туындайтынын,  автор  бөйнөсі,  автор  тулғасы  улттық 

әдебиеттің  эстетикалық  табигатының  керініс  екендігін 

айқындайды:  «Авторлық  «Мен»  әмір  шындыгын  езіндік 

танымға 

непздеп, 

көркемдікпен 

қабылдаудың 

жо- 

лын 

қалыптастырды. 

Қазақ 

ақын-жырауларының 

лирикалық  шығармаларын  тыңдап,  оларды  жаттап  өсіп

-   қалыптасқан  үрпак,тардың  өмір  бойы  саналарында 

сақталатыны  -   шыгарма  авторының  түлгасы.  Бүл  арада 

туындыгер -   шығармагер  (ақын-жырау)  мен  тындаушылар

-   қабылдаушылар  араларындағы  психологиялық  байла- 

ныс  айқындалады»  [1,  59-6.].

Жыраулардын,  авторлык,  сипатын,  бейнесін  анықтап 

танып,  саралауда  галым:  «Шынында  да,  бул  қубылыс 

улттық  әдебиетіміздөгі  тулғалардың  қоғамдық-әлеуметтік 

оқиғаларда  жетекшілік  қаппында  танылган  кезінде  ерек 

ше  байқалды.  Яғни,  поэзиялық  шығармалардың  сол 

туындылардың  авторларымен  меншіктеліп  аталуы  Қазақ 

хандыгы  тусындағы  әдебиетіміздің  даму  мазмунында 

айк,ындалды  Асанқайгы,  Шалкиіз,  К,азтуған,  Маргасқа, 

Доспамбет  жыраулардын,  толғауларындагы 

авторлык; 

кеңіл-күй,  дүниетаным,  өмір  қубылыстарының  объективті 

шындықтарын  субъективті  көзқараспен,  лирикалық  тол- 

ганыстармен  жырлаудың  жеке  адамдық  дүниетаным  ері- 

сіндегі  шеңбері  байқалады.

Бул  жыраулардын,  авторлык,  шығармагерліктөрінің 

нетижесінде  мынадай  мәселелер  сараланады:

-  толғауларының  азаматтық,  саяси-идеологиялық 

мазмунының  айқындылығы;

-  толгаулардың  Қазақ  хандығында  болған  тарихи 

оқигалардың  деректілігіне  негіз  болатындығы;

-  толғаулардың  мазмунынан  авторлардың  мемлеке- 

тіндегі  тарихи  орнының  айқындалатыны.

Демек,  автордың  бейнесі  -   әмір  шындыгын  өзінің 

шығармасына 

арқау 

ету 

барысында 

аңгарылатын,

жүктеу/скачать 2,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: