Биотехнология

үрдістері  экожүйедегі  биологиялық  компоненттерді  қалпында 
ұстап тұруда үлкен қызмет атқарады.
Соңғы 
кездегі 
мэліметтер 
бойынша, 
топырақта 
1% 
органикалык  фосфор  фосфолипидті  фракцияда,  5-10%  нуклеин 
қышқылы немесе ыдьграған онімдерде нуклеотид пен олигонукле- 
отидтер жэне 60% полифосфат фракциясы түрінде кездеседі.
Топырақтагы органофосфаттардың ыдырауы (нуклеотид,  ну­
клеин қышқылы, фосфолипидтер) фосфотаза, нуклеаза жэне фос- 
фолипаза белсенділікке  ие  микроорганизмдер  көмегімен  фермен- 
тативті жолмен жүреді.
Топырақтағы  фосфоорганикалық  қосылыстардың  мине- 
рализациялану  үрдісіне  эртүрлі  микроорганизмдер  қатысады: 
Pseudomonas,  Bacillus
  туысына  жататын  бактериялар  мен  кейбір 
актиномицеттер,  саңырауқұлақтар,  ашытқы  саңырауқұлақтары. 
Бейорганикалық  фосфордың  негізгі  бөлігі  тау  жыныстарын 
түзуші  минералдардың  құрамына  кірсе,  кейде  топырақ  пен  суда 
ерімейтін  кальций,  алюминий,  темір  фосфаттары  түрінде  бола- 
ды.  Бұл  қосылыстарды  өсімдіктер  игере  алмайды.  Алайда  кейбір 
микроорганизмдер  ерімейтін  түрдегі  қосылыстарды  еритін  түрге 
айналдыра  алады.  Оларга: 
Bacillus,  Pseudomonas,  Mycobacterium, 
Micrococcus
  туысының  бактериялары  мен  актиномицеттер  жэне 
зең сацырауқұлақтары жатады. Микроорганизмдер ерімейтін фос­
фор  қосылыстарын  еритін  түрге  айналдыру  кезінде  органикалык 
жэне  минералды  қышқылдар  түзеді  де,  оларды  қарапайым 
құмырсқа,  сірке,  сүт,  майлы  қышқылдарға  жэне  күрделі  гумин 
қышқылдарына  дейін  айналдырады.  Олар  жалпы  минералдардан 
фосфорды шаймалдауға қабілетті.
Минералды  қышқылдардан,  көбінесе  көмір  қышқылы 
түзіледі.  Ол  әлсіз  қышқыл  болса да  фосфаттарды  ерітеді.  Нитри- 
фикациялаушы жэне тионды бактериялар түзетін азот жэне күкірт
қышқылдары  күшті  қышқыл  оолгандықтан,  ерімеитін  кальции 
фосфатын белсенді түрде еритін қосылыстарга айналдырады.
Еритін 
фосфаттарды 
микроорганизмдер 
қолданады,
өсімдіктер игереді, жартылаи теңіз оен мұхит суларына шаиылады.
Темір 
миграциясы. 
Темір 
мөлшеріне 
қарай 
Жер 
қыртысындагы  төртінші  элемент  болып  саналады.  Ол  ауыспа- 
лы  валентті  металл,  оның  геохимиялық  үрдістер  мен  тіршілік- 
тегі  алатын  орны  зор.  Аз  мөлшерде  (0,01%)  темір  кез  келген  тірі
30

организмге  қажет,  себебі  ол  тіршілік  ету  үшін  маңызды  клетка 
компоненттеріне  кіреді:  каталаза,  пероксидаза,  цитохром,  гемо­
глобин жэне леггемоглобин.  Көптеген органикалық қосылыстар —
 
аминқышқылдары,  оксиқышқылдар,  спирттер темірмен  қосылып, 
хелатты жүйелер түзеді.  Биологиялық маңызды реакцияларға Ғе2+ 
мен Ғе3+ бір-біріне ауысуы (Ғе2+*->Ғе3+) жатады. Бұл реакциялармен 
цитохромдардың  жэне  темір-күкіртті  протеиндердің  белсенділік- 
тері байланысты.
Суда  анаэробты  жағдайда  карбонаттың  мөлшеріне  байланы­
сты бос Fe2+ тірі организмдерге жеткілікті 0,1-1  М аралығында бо­
лады.
Кейбір жағдайда (сульфиді бар жэне оттегі  көп бейтарап рН- 
та) темір FeS немесе Ғе(ОН3) түрінде тұнбаға түседі.  Ол тірі орга­
низмдерге жарамсыз. Сондықтан да аэробты бактериялар арнайы, 
сидерофорлар деп аталатын өнім түзеді.
Топыракта темір  эртүрлі  органикалық  жэне  бейорганикалық 
қосылыстар түрінде кездеседі. Ол минералдар құрамында болады; 
қарашірікпен  күрделі  комплекстер  түзеді;  лигнин  жэне  белоктар- 
мен эсерлесіп, күрделі қосылыстар түзіп, топырақтың физикалық- 
химиялық қасиетгеріне эсер етеді.
Топырақтағы  темірдің  миграциясына  қоршаган  ортаның  pH 
мэні үлкен  эсер  етеді,  сонымен  қатар темірдің қозғалуын тотығу- 
тотықсыздану  үрдістері  озгертеді.  Темір  қосылыстарының  тасы- 
малдану үрдістеріне темір бактериялары мен көптеген микроорга­
низмдер қатысады.
Темір  бактериялары  өте  кен  таралған,  олар  маңызды 
геохимиялық  эрекеттері  арқылы  тек  темір  ғана  емес,  сонымен 
қатар  марганецті  тотыктырушы  катализаторлар  болып  табыла- 
ды.  Сонымен  қатар  олар  клетка  бетінде  осы  элементтерді  10'6  M 
мөлшерінде  болғанда  ғана  тотықтырады  жэне  химиялық  тотығу 
болмайды.  Темір  мен  марганецтің  биогенді  тотыгу  жылдамдыгы 
химиялық  тотығудан  бірнеше  есе  артык.  Темір  бактериялары 
түзетін  марганец  пен  темір  суқоймаларға  түскен  бойда  бірден 
тотығып,  марганецті  немесе  темірлі  микроаймақтар  немесе  те- 
мір -  маргане цті рудалар түзіледі.
Сонымен, темір бактерияларының басты қызметі геологиялық 
агенттер ретінде олар темір рудаларының калыптасуына қатысады.
ШШШШЙВШИВ
 ВШВИЯ н  ' 
I  Ш  ШШт
 
Й
31

Бақылау еурактары
1.  «Экожүйе» терминіне түсініктеме.
2.  «Биосфера» терминіне түсінік беріңіз.
3.  Биосфера кабаттарын атаңыз жэне оларға түсінік беріңіз.
4.  Биогеоценоз  дегенді  қалай  түсінесіз?  Сызбанұскасын
көрсетіңз.
5.  Экологиялық куыс дегеніміз не? Гаузе приципі.
6.  Микробценозы дегеніміз не? Оның зат айналымдағы ролі.
7.  Микроорганизмдердің заттар айналымындағы маңызы неде?
8.  Көміртегінің биологиялық айналымы жэне оған қатысатын 
организмдер. 
:  ”*'• 
һ*.
 ’*
9.  Азоттың  биологиялық  айналымының  сызбанұскасын 
көрсетіңіз.  * 
■
10.  Күкіргтің  биологиялық  айналымының  сызбанұскасын 
көрсетіңіз. 
.  > 
'-г-  . 
і
,
і
  :
32

II БӨ Л ІМ
Э К О Л О ГИ Я Л Ы Қ  Ж Ү И Е Д Е Г ІЛ А С Т А У Ш Ы
ЗАТТАР,  ОЛАРДЫ Ң Ж ІК ТЕЛ У І
2.1. Қалдыктардың жіктелуі
Қалдыктар  шығаратын  гггізгі  көздерге  өнеркәсіп,  ауыл 
шаруашылығы, 
үй-жай 
шаруашылығы 
жатады. 
Өнеркәсіп 
қалдықтарының 
мөлшері 
бір 
адамға 
шаққанда 
тұрмыс 
қалдықтарынан  20  еседен  артық  келеді.  Төменде  6-шы  суретте 
өнеркэсіптік  қалдықтардың  табиғатына  қарай  жіктелуі  берілген 
(6-сурет).
Ө неркэсіп
к а л л ы к т а р ы
Г аз тэрізді
С ұ й ы к
Қатгы
Шыгарынды
Газдар
Түтіндер
Сулы ерітінділер 
мен шламдар
Сусыз ерітінділер
Шаң
мен шламдар
Жаиғаннан 
қалган калдыктар
6-сурет. Қалдықтарды агрегатты күйіне байланысты
топтастыру
Шыккан  көздеріне  байланысты  өндірістегі  қалдықтар  екі 
топқа -  өндіріс қалдықтары жэне тұтыну қалдықтары деп бөлінеді.
Өндіріс  қалдъщтарына
  бұйым  алу  үрдісінде  шыққан  жэне 
жартылай  немесе  түгелімен  өзінің  бастапқы  тұтыну  сапасын 
жогалтқан  шикізаттың,  матерналдардың,  шала  бұйымдардың 
қалдыктары жатады. Оларды өндегеннен кейін шаруашылықта не­
месе  шикізат ретінде  басқа  өндірісте  немесе  отынға  пайдалануға 
болады.
Тұтыну  қалдықтарына
  пайдалануда  болғаны  үшін  тозып, 
өздерінің  тұтыну  қасиеттерін  жойған  бұйымдар  мен  материал- 
дар  жатады.  Олар өндіріс  жағдайында белгілі  тәртіппен  шығынға 
шығарылады, ал тұрмыста тасталынады.
33
I

Өндіріс  жэне тұтыну  қалдықтары  пайдаға  асырылатын  және 
пайдаға асырылмайтын болып бөлінеді.
Пайдага асырылатындарга -
 өндейтін технология болғанына 
байланысты өнеркәсіптің өзінде немесе шаруашылықтың басқа са- 
лаларында шикізат, шығарылатын өнімге қосымша зат отын, жем, 
тыңайтқыш ретінде пайдаланылатын қалдықтар жатады.
Пайдага  асырылмайтындарга
  —  экономикалық  тұрғыдан 
қолдануға тиімсіз қалдықтар жатады.
Олардың  өздері  өзара  жанатын  жэне  жанбайтын  топтарға 
бөлінеді. 
іг: 
? "
Жанбайтын  пайдага  асырылмайтын  қатты  өндірістік 
қалдықтарга
  қоқыстар,  кектер,  руданы  байытқанда  шыққан 
калдықтар жэне т.б. жатады.  Бұларды ондейтін технология эзірше 
болмағандықтан зиянсыздандыру үшін көмеді.
Жанатын 
пайдага 
асырылатын 
қалдықтарга
 
ағаш 
қалдықтары,  макулатура,  тоқыма  материалдарының  қалдығы, 
кұрамында резинасы бар калдықтар, істен шыққан жарамсыз май- 
ларды, еріткіштерді жаткызуға болады.  Бұл қалдықтарды зиянсыз 
түрге айналдыру үшін камералық цехта жағады да, бөлініп шыққан 
жылуды өндірістік айналымдарда пайдаланады немесе жанбайтын 
қалдықтарды  зиянсыздандыруға  колданады.  Ал  жағу  процесінің 
нэтижесінде шыққан қалдықтар көмуге жіберіледі.
Қалдықтардың қоршаған ортаға әсері олардың сапалық жэне 
сандық  құрамына  тэуелді.  Қалдықтардың  химиялық  құрамы 
эркелкі,  себебі  олар  эртүрлі  физикалық-химиялық  қасиеттері 
бар  күрделі  поликомпонентті  заттектердің  қоспасынан  тұрады. 
Құрамында  пестицидтер,  радиоактивті  қалдықтар,  сынап  жэне 
оның  қосылыстары,  мышьяк  жэне  оның  қосылыстары  т.с.с. 
қосылыстары  бар  қалдыктар  қауіпті  қалдықтар  қатарына  жата­
ды.  7-суретте  калдықтардың  қауіптілігін  жоғарылататын  негізгі 
қасиетгері атап көрсетілген.
Радиоактивті  қалдықтар  әртүрлі  сәуле  (а,  Р,  ү)  шығаратын 
көздерге  жатады.  Радиоактивті  қалдықтар  активтіліктеріне  және 
агрегатгық күйіне карай топтастырылады (8-сурет).
Құрамында  адам  денсаулығына  өте  зиянды  эсер  ететін, 
сондай-ақ  коршаған  ортаға  қауіп  туғызатын  улы  қасиеті  бар 
заттар дан  тұратын  калдықтарды 
улы  қалдықтар
  деп  атайды.  Ал
34

колданғанда  немесе  қатысу  арқылы  организмнің  өмір  тіршілігін 
бұзатын заттектердің қасиетін 
улылық
 немесе 
уыттылык
 дейді.
Қалдьщтардьщ 
Қоршаған ортаға 
Қатысты кзуіпгілігі 
Жоғ ардататын негізгі 
қасііетгері
Ерігіштік
Ш аңтүзү
7-сурет. 
Қалдықтардың экологиялық қауіптілігін
жоғарылататын негізгі қасиеттері
Орташа активті
0,1 -1000 Ки/м3
Төмен активті 
10,1  Ки/м3
Тозаң газ түзуші
(
----------------------------------------------------------------------
Қатты
Жогары активті
>  1000 Ки/м3
Радиоактивті 
қалдықтар
V _________ і____________
8-сурет. Радиоактивті қадцыктардың жіктелуі
Өндірістік қалдықтар улылығына қарай 4 классқа бөлінеді:
I 
класс  улылық
  -   айрықша  қауіпті.  Радиоактивті  заттектер, 
бенз(а)пирен,  диметилтиофосфат,  корғасын  металл  түріндегі,  сы- 
нап жэне олардың бейорганикалық қосындылары;
II 
класс  улылык,
  -   жоғары  кауіпті.  Метилмеркаптан,  азот 
тотықтары, никель, марганец, күкіртті сутек, формальдегид, фтор- 
лы сутек;
35

Т у р  П l/l I/I IП 
(збряз И
ВП
ГІ/ІІ ГІ)
Т вгп лле н л  н д 
ігі
М е х а н и к а л ы қ  
< КҮР ы  л  ы м д  ы ц) 
б ай л әм ьісты л ы ғы
К о р р о зи я  лы Қ  
Эсер?
ЖабькҚац-тыҒы, 
у гэс ы п  Қ алулы Ғы
III 
класс улылық-
 орташа қауіпті. Қаракүйе, күкіртті көміртек, 
метил спирті, темекі;
IV 
класс улылық
 -  болымсыз қауіпті. Аммиак, аммиакты-кар- 
бамидті тыңайтқыштар, бокситтер, темір оксидтер, әк тастар;
Қатты  қалдыктарды  қолдануға  бағытталған  процестерді 
қиындататын  олардың  кейбір  қолайсыз  қасиетгері  9-ші  суретте 
көрсетілген.
Қ а л д ы қ т а р д ы ң  
т е х н а л о г и я  л ы қ  
п р о ц е с т е р д і 
Қ и ы  н д  атапгьі н 
Қ а с и е т т е р і
9-сурет. Өңдеуге қолданылатын технологиялық 
процестердің жүру барысын күрделенуіне экелетін 
қатты қалдықтардьщ қолайсыз касиеттері
Қалдықтарды  залалсыздандырудьщ  төрт  эдісі  бар:  жағу, 
химиялық немесе биологиялық жолмен бейтараптау, көму арқылы 
жургізіледі. 
,  . 
' 
?  Ш  > 
j-.
Әртүрлі жылу физикалық қасиеті бар қалдықтарды жагуға ар­
найы  қондырғылардың конструкциялары  жасалған.  Қалдықтарды 
жағуды  1000-1200°С  шамасында  жүргізілген  орынды,  себебі  бұл 
жағдай атмосфераға бөлініп шығатын ластаушы заттардың көлемі 
минимумға  дейін  төмендейді.  Қалдықтардың  термиялық  утили-
36

зациясы  белгілі  технологиялық  нормативтерді  ұстануды  қажет 
етеді.  Себебі  түтін  жэне  күлмен  бірге  қоршаған  ортаға  зиянды 
заттар  түсуі  мүмкін.  Себебі  қалдықтарды  қарапайым  жандыру 
кезінде  атмосфера  қабаттарына  сай  температуралық  өзгерістер 
болады:  1100-1200°С  жану  (төменгі)  қабат  температурасынан 
қоршаған  орта  температурасына  дейін.  Қалдықтар  жану  бары- 
сында  кебу,  органикалық  заттар  пиролизі  (термиялық  ыдырау) 
жэне бөлінетін заттардың жану  процестері  жүреді,  жанған сайын 
деңгейі  бұл  процесстердің  барлығы  барлық  қабат  деңгейлерінде 
комплексті  жэне  бір  уақытты  болгандықтан,  түтін  газдарының 
бір  бөлігі  жану  қабатына  түспей  басқа  қабатқа  өтіп  кетеді. 
Яғни  бөлінген  газдардың  белгілі  бір  бөлігі  залалсыздандыруды 
қамтамасыз  ететін  жоғарғы  температуралы  қабаттардан  өтпейді. 
Қалдықтардың қарапайым термиялық өндеуге альтернативті жолы 
— қалдықтардың органикалық қосындыларын  алдын  ала анаэроб­
ты жағдайда (пиролиз) ыдырататын, кейін пайда болған парогазды 
қосылысты  (ПГҚ),  улы  заттарды  қауіпсіз  заттарға  айналдыратын
лып  табылады.  Соған  орай  қазіргі  күнде  қалдықтарды  утилиза- 
циялайтын  көптеген  қондырғылар  құрастырылуда.  Соның  ішін- 
де  мысалға  Эучуто  азгабаритті  қондьфғысы.  Ол  қалдықтарды 
олардың  пайда  болған  жерлерінде  экологиялық таза  эдіспен  ути- 
лизациялайды.  Бұл  қондырғы  медициналық  (А,  Б,  В  класс)  жэне 
ветеринарлық,  тұрмыстық  жэне  тамақ  орындары,  өндіріс  орын- 
дары  мен  техникалық  қалдыктарын  өңдейді.  Осындай  әдіспен 
калдықтарды  өңдесе,  ол  полигондарға  тасымалдау  үшін  қажет 
транспортпен  полигон жерлеріне жұмсалатын ақшаны  үнемдейді. 
Соған коса ЭЧУТО-150.03  қондырғысы  50 кг қалдықты жойғанда 
өндірістік  орындарды  30  000  Ккал/сағ  жылумен  камтамасыз  ете 
алады.
Жанбайтын  улы  қатгы  жэне  паста  тэрізді  2-ші  жэне  3-ші 
кластык  қалдықтарды  зиянсыздандыру  оларды  тығыздап  1  м-дей 
саздан  немесе  бетоннан  жасалған  шұнқырларға  кому  арқылы 
жүзеге  асырылады.  Бұл  процесті  арнайы  полигондарда жүргізеді. 
Полигон  —  кәдеге  асыруға  жатпайтын  өнеркәсіп  қалдықтарын 
зиянсыздау  мен  көмуте  бағытталған  арнайы  табиғат  қорғау 
құрылыстары.  Полигондар  ретінде  колданылатын  жерлер  20-25 
жылдай мерзімге беріледі жэне олар оңашалау, үйлер салынбаган,
37
I

жақсы  желденетін,  нөсер  жаңбыр  жауғанда,  қар  ерігенде  және 
тасқын болғанда су астында қалмайтын жерлер ғана қолданады.
Қазақстанда  кеңінен  қолданылатын  эдіске  бір  қалдыктың 
түрін  екінші  қалдықпен  зиянсыздандыру  жолдары  жатады.  Мы- 
салы,  байыту  фабрикаларының сілтілі  сұйық қалдықтары  мен  за- 
уыттардан  шығатын  қышқылды  ерітінділерді  арнайы тұндырғыш 
тоғандарға бір-бірінен бейтараптау үшін бірге жиналады.
Әдетте  улы  емес  жанбайтын  қатты  қалдықтар  ашық  жерде 
сақталынады немесе жэй көміледі.  1 -3 қауіптілік қалдықтарды жай 
көмуге тыйым салынған, сол себептен оларды алдын ала сусыздан- 
дырып  пасталық  түрге  айналдырады.  Ал  өте  улы  қалдықтарды, 
мысалы,  мышьяк  пен  кадмийді  цементпен  араластырып,  су 
өткізбейтін полигондарда көмеді.
Қатты  жэне  өте  қауіпті  сұйық  қалдықтарды  залалсызданды- 
ру үшін  назар  аударуға тұратын  жолдарының  бірі -  биологиялық
технология. 
Jr  ... ;.Л ,  .'  Л  :І ЗДЁЙНЮ ЩіІшіІІІПмІ
Микробиологиялық  организмдердің  эр  алуан  түрлері  кейбір
органикалық заттарды  сіңірумен  қатар,  оларды  зиянсыз түрге  не­
месе  пайдалы  өнімдерге,  мысалы,  шалшықты  газға,  айналдыра 
алады.  Бірақ-та,  биологиялық  эдісті  қолдану  оның  ұзак  уақытты 
қажет етуіне байланысты айтарлықтай шектелуде. Сонда да қазіргі 
күндерде  биотехнологияда  микроорганизмдердің  жаңа  түрлерін 
алуда  жетістіктері  аз  емес.  Мысалы,  1990  ж.  американың  JCJ 
компаниясы  қанттарды  бактериялармен  ферментациялау  арқылы 
дүние  жүзінде  алғаш  рет  биологиялық жолмен  ыдырайтын  «био- 
пол» деген термопластикті алды.  Соған қоса көптеген микроорга- 
низмдер қалдықтарды ыдыратып қайта өндеуге қабілетті.
2.2. Экотоксиканттар
Өңцірістің дамуы  химиялық заттардың  көптеп  қолдануымен
байланысты.  Пестицидтерді,  тыңайтқыштарды,  химикаттарды,
тағы басқа заттарды кең ауқымды қолдану ауыл шаруашылығының
жэне  орман  шаруашылығының  қазіргі  таңдағы  жалпы  көрінісі.
Осыдан қоршаған ортаға деген химиялық заттардың қауіп — қатері
төніп тұр, бүның бэрі  әрине адамдардың іс -  әрекеттерінен пайда 
болуда.
Осыдан  он  жыл  бүрын  өндірістер  химиялык  калдықтарды 
қоршаған 
ортаға  жай  лақтырса, 
ал 
пестицидтерді 
және
38

тыңаитқыштарды  шамадан  тыс  қолданды.  Осыдан  газ  түзетін 
заттар  атмосферада  буланып  кету  керек,  ал  сұйық  заттар  бір- 
тіндеп  суда  еріп,  лақтырылған  жерден  кету  керек  деп  болжады. 
Бірақ,  қатты  өнімдер  лақтырылған  жерде  жиналса  да,  өндірістік 
қоқыстардың қауіпсіздігі өте төмен деп есептеледі. Пестицидтерді 
жэне тыңайтқыштарды қолдану экономикалық жағынан тиімді, се- 
бебі ондағы шығын табиғатқа улы заттардың тигізетін шығымымен 
салыстырғанда ерекше болды.
1962  жылы  Рашель  Карлсонның  «Молчаливая  весна»  ат- 
ты  кітабы  шықты,  бұл  кітапта  пестицидтерді  көп  қолдануцыц 
эсерінен  кұстардың  жэне  балықтардың  қырылуы  сипатталады. 
Карлсонның  қорытындысы  бойынша  поллютанттардьщ  жабайы 
табиғатқа тигізетін эсері адамдардың өміріне қауіп төндіреді.  Бұл 
кітап  барлық  қоғамның  көңілін  аударды.  Бұдан  кейін  қоршаған 
ортаны  қорғау  ұйымы,  ксенобиотиістердің  лақтыруын  шектейтін 
заңдар шығарды. Осы кітаптан ғылымның жаңа бағыты-экотокси- 
кология пайда болды.
1969 жылы  Рене Траут экотоксикологияны (ecotoxicology) ең 
алғаш ғылым ретінде бөліп шығарған, бұл ғылым саласы екі пэнді 
байланыстырады-экологияны (Кребс бойынша-ол өзара байланы- 
су  жайлы  ғылым,  тірі  жануардың  тіршілік  етуін  жэне  таралуын 
аныктайды) жэне токсикология.
Дамуына  Караганда  токсикология  эволюцияга  ұшыраган. 
1978  жьшы  Батлердің  пайымдауынша  экотоксикология  дегеніміз 
тірі организмге, эсіресе популяция деңгейіндегі тірі организмдерге 
химиялық  агенттердің  улы  эсерін  зерттейтін  ғылым  болып  табы- 
лады.  1989 жылы Левин және тағы басқалары осы ғылым саласын 
экожүйеге  химиялык  заттардың  әсерін  болжайды  деп  анықтады. 
1994  жылы  Т.  Форбс  экотоксикологияга  келесі  анықтама  берді: 
популяцияга,  экожүйеге  эсер  ететін  химиялық  поллютанттардың 
экологиялық жэне улы әсері туралы жэне олардың қоршаган орта- 
да поллютанттардың өмірін (траспорт, трансформация және жою) 
бақылау туралы білім облысы болып табылады.
Сонымен,  экотоксикология  дегеніміз  қолайсыз  әсердің  да- 
муын  анықтайды,  тірі  организмдердің  (микроорганизмдерден 
адамга  дейін)  эртүрлі  түрлеріне  ластагыштардың  әсерін,  оны- 
мен  коса  биогеоценоз  жүйесінде  химиялык  заттардың  тіршілігін 
зерттейді.
39
1

Кейіннен  экотоксикологияның  бір  бағыты  болып  бөлініп 
шыққан  -   бұл  қоршаған  орта  токсикологиясы  (environmental 
toxicology).
Уолкердің  жэне  тағы  басқалардың  (1996  ж)  пайымдауынша 
экотоксикология-эко-жүйеге  химикаттардың  кері  эсерін  зерттей- 
ді.  Олардың  зерттеу  объектісінен  адамды  алып тастасақ,  онда  ол
қоршаған ортаның экотоксикологиясын анықтайды.
2.3. Ортаның ксенобиотикалық типтері
Биологиялық  жеңіл  қосылыстардың  коптеген  бөлігін  орга­
низм  қоршаған  ортамен  пластикалық  жэне  энергетикалық  алма- 
су  процессіне  қатысқанда,  яғни  тіршілік  еіу  ортасының  ресурсы 
ретінде қатысқан кезде жойып жібереді. Басқалары жануарлардың 
жэне  өсімдіктердің  организміне  түсіп,  оларды  энергия  немесе 
пластикалық материал көзі ретінде қолданбайды, бірақ олар белгілі 
бір мөлшерде жэне концентрацияда эсер етсе, олар физиологиялық 
процесстерді өзгертуге қабілетті. Мұндай қосылыстарды бөгде не­
месе ксенобиотик (бөгде тірішілік иелері) деп атайды.
Бөгде  заттардың  коршаған  орта  (суда,  топырақта,  ауада 
жэне  тірі  организмдерде)  құрамында  агрегаттық  күйде  жина- 
луы,  олардың  экожүйенің биологиялық объектілермен  химиялық, 
физика  — химиялық  байланысқа  түсуге  мүмкіндік  береді,  бұның 
бэрі 
биогеоценоздың 
ксенобиотикалық 
пішінін 
құрайды. 
Ксенобиотикалық типтерді қоршаған ортаның белгілі бір факторы 
(температура,  ылғалдылық,  жарық,  трофикалық  жағдайлар  жэне 
тағы басқа) ретінде қарау керек.
Ксенобиотикалық  типтердің  басты  элементі  болып  тірі 
ағзалардың ұлпаларында жэне мүшелерінде болатын бөгде заттар 
есептелінеді.  Керісінше,  қатты  заттарда  бекітілген  суда ерімейтін 
жэне ауада буланбайтын химиялық заттар биологиялық жеңіл алы- 
нады  (мысалы,  эйнек,  пластмасса  жэне тағы  басқалары).  Оларды 
ксенобиотикалық  типтерінің  түзілуінің  козі  ретінде  қарастыруға 
болады.
Әртүрлі  табиғи  коллизия  жэне  соңғы  жылдардағы  адамның 
шаруашылық  қалдықтары  ксенобиотикалық  пішінді  өзгертуде, 
эсіресе  жылдам  дамыған  елдерде  коп  мөлшерде  химиялық 
заттардың  коршаған  ортада  жиналуы  ксенобиотикалық  пішіннің
40

өзгеруіне  себеп,  сондықтан  оларды  экополлютант  ретінде 
қарастыруға  болады.  Ксенобиотикалық  типтерінің  өзгеруі  орта- 
да  бір  немесе  көптеген  экополлютанттардың  жиналуының  эсері. 
(1-кесте). 
\
1-кесте.

жүктеу/скачать 17,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: