Биотехнология

Атмосфералық азотты игереді. Газдалған және сұйык н-алкандар- 
ды,  алифаттық  спирттерді,  ароматтық  кышқылдармен  аминдер- 
ді  ыдыратады  жоғарғы  мұнай  қосылысының  қатысуымен  жақсы 
өседі.
Биопрепаратты  дайындау.  Инокулят  ретінде 
Rodococcus 
erythropolis
  ИЭГМ  708  жэне 
Rhodococcus  ruber
  ИЭГМ-327  деген 
штамдар қолданылады.
Бактериалды дақылдарды минералды ортада өсіреді, олардың 
құрамында,  г/л;  калий  фосфаты  — 1,0  екі  алмастырылган  калий 
фосфаты  -   1,0  хлорлы  натрий  -   1,0,  күкірт  қышқыл  Mg 
Ц 
0,2, 
хлорлы  Са  -   0,02,  хлорлық  Fe  — 0,01.  Көміртек  негізгі  ретінде 
минералды  ортаға  3,0%  мұнай  коміртегінің  қоспасын  қосады. 
Дақылдандыруцы  28°С  ферментерде  откізеді.  72  сағаттан  соң 
дақылдауды  тоқтатады.  Су  фракдиясын  төгіп  тастап,  фосфордың 
жэне калийдің ара қатынасындағы  1 0 -5 0  г/л 
Rhodococcus
 биосур- 
фактантын  қосады.  Қолданбастан  бұрын  препаратгы  эртүрлі  ара 
қатынаста сумен  сұйықтандырады.  Олеофильдік биопрепараттың 
негізгі бөлігі -  мұнай комірсутектерімен жоғары дэрежедегі ыдыра- 
уын, оның нәтижесінде мұнай комірсутектерінің биомүмкіндігінің 
көтерілуі;  улы  әсердің  микрофлора топырағьгаа  эсерін  тигізбеуін 
қамтамасыз  етеді.  Олеофильдік  формадағы  биопрепарт  өзінің 
құрамына кіретін белсенді тіршілікке ыңғайлы микроорганизмдер- 
мен бейімделінеді жэне де биопрепараттарды сақтауға оте ыңғайлы 
эрі қолайлы. Осыған келесі мысалдарды келтіруге болады.
Мысая 1.
  Биореактор ретінде  фермус-34  жүйесін қолданады. 
Реактор  сыйымдылығы  -  Зл,  жұмыс  көлемі  -  1,5л,  жылдамдық  - 
200  айнал/мин,  қысыммен  берілетін  ауа  1,5кг/см2.  Биореакторда 
500г мұнаймен ластанған өңірі,  1л су жэне  1г биопрепаратты ара- 
ластырады.  8  жэне  29-  тәуліктерде  қайтадан  биопрепараттың  ен- 
гізуіжүреді. 
.  ь 
■>
Зерттеу  нэтижелері  бойынша  гетеротрофтық  жэне  мұнай 
қышқылдандырушы  бактериялар (саны  3,4x10s  жэне 9,2x104 млн/ 
мл)  биореакторларда  пайда  болады.  Биопрепараттарды  енгізген- 
нен  кейін  гетеротрофтардың  саны  100  есе  көбейеді,  көмірсутек 
қышкылдандырушы  саны  500  есе  көбейеді.  Тәжірибенің  2-апта 
уақытында  екі  топ  бактериялардың  саны  азаяды,  биопрепарат­
ты  қайтадан  енгізгенде  топ  бактерияларды  саны  өсіп  10®  млн/ 
мл  жетеді.  Алғашқы  қалдық  мұнайдың  болік  компонеті  90%
96

күраса,  соңғы  жағында  парафиндердің  құрамы  61%  дейін  азая- 
дъь  Қарамаймен  өнделген  асфальтта  микробиологиялық деструк- 
циясы  жай  жүреді.  Тәжірибенің  соңғы  сатысында  қалдық  мұнай 
ластануының  бөлігі  19,9  жэне  18,9%  жетті.  Биопрепарат  мұнай 
өнімдерімен ластанған қатты өңірді тазалауға қолданылады.
Мысал 2.
 
Биопрепараттың 
мұнайы 
ластанған 
өңірді 
қайта  қалпына, келтіру  әрекеті.  2,0м  х  2,0м  х  0,15м  өлшемімен 
тэжірибелік жерде  4  өңірдік  алаңдар  жасалынады.  Әр алаңның 
астына  Юсм  қалың  қабат  салынады,  5  немесе  10%  мұнай
өнімдерінщ  қосылымына  жету  үшін  мұнаи  ластанған  өңірді 
бақылаумен  тәжірибе  алаңына  енгізеді.  Тәжірибе  алаңдарына
1-2л/м2  биопрепаратын  қосу  алғашқы  айдың  эр  аптасына  1  рет 
қолданылады  екен  жэне  де  кейінгі  айда да тек  қана  бір  рет,  20% 
қатыстық  ылғалдандыруға  жету  үшін  топыракты  апта  сайын 
қопарып  ылғалдандырып  тұрады. 
Биопрепараттың  зерттеу 
әрекетін  берілген.  Мұнда  көрсетілгендей  биопрепратты  енгі- 
зу  гетеротрофтардың  өсуін  ынталандырады.  Олардың  саны  100 
мыңға  өседі  жэне  107— 108  жасушалар  топырағына  жетеді.  Экс- 
перименттік  бақылау  варианттарында  гетеротофтық  жэне  мұнай 
ыдыратушы  бактериялардың  саны  8,3x106  клеткадан  аспайды. 
Бақылау  алаңында  мұнай  өнімдерінің  қосылымы  2,4  тен  5,5% 
дейін  азаяды.  Мұнай  биологиялық  ыдырауының  эффектифтілігі 
жеті аптада 45% -  51% кұрайды.  Мұнай өнімдерінің саны 0,4 тен 
1,5%  азаяды.  Микробиологиялық  деструкцияның  жылдамдығы 
бақылау  жылдамдығына  қарағанда  екі  есе  артады,  бактериалдық 
сурфактант  негізіндегі  олеофильдік  биопрепарат  топырақты 
тазалауға кеңінен қолданылады. Биотехнологияда мұнай ластанған 
топырақты тазалауға кепілдеме береді.
Бақылау сұрақтары
1.  Экологиялық  жүйедегі  ластаушы  заттар  дегенді  қалай 
түсінесіздер?
2.  Экологиялық жүйедегі ластаушы заттар қалай жіктеледі?
3.  Қалдықтарды 
агрегатты 
күйіне 
байланысты
топтастьфьщыз.
4.  Қалдықтардың  экологиялық  қауіптілігін  жоғарылататын
негізгі қасиеттерін атаңыз.
5.  Ластанған экожүйелердегі қандай микроорганизмдер топ-
тарын білесіздер?
97

6.  Экополютанттар  мен 
экотоксиканттардьщ 
коршаган 
ортаға тигізетін эсерлері қандай?
7.  Қоршаған орта трансформациясы дегеніміз не?
8.  Мұнай жэне мұнай өнімдерінің ыдырауы.
9.  Беттік белсенді заттар (ББЗ) биодеградациясы.
10.  Полициклды ароматтық көмірсутектердің (ПАК) ыдырауы
98

IV БӨЛІМ
СУ  Э К О Л О ГИ Я Л Ы Қ  Ж Ү И Е Л Е РІ.
Л А С ТА Н ҒАН  СУ ЭК О Ж Ү И ЕЛ ЕРІН  
Б И О Л О ГИ Я Л Ы Қ  ТАЗАЛАУ
4.1. Су типологиясы және экологиялық қуыстар
Трофиялық деңгейіне байланысты сутоғандарды жүйелеу 
принциптері
Су тоғандарының микрофлорасы судың трофикалық типімен 
тығыз байланыста болады.  Трофия деңгейінің микробиологиялық 
индикациясының  ерекшілігі  жыл  бойында тұракты,  себебі  мезгіл 
бойынша  бактериялардың  құрамы  балдырлар  мен  омыртқасыз 
жануарлар  мен салыстырғанда аз  озгереді.  Су мен су түбінде  ми­
кроорганизмдер  белгілі  бір  заңдылықтарға  бағынатындықтан
өздерінщ тіршілік етуіне қолаилы арнаиы экологиялық қуыстарда 
орналасады.  Сутоғандарын  трофиялық  деңгейіне  байланысты 
жүйелеуді  Тинеманн  жэне  Науман  гиполимнион  қабатындағы  от- 
тегі  динамикасына,  температуралық  стратификация  кезеңіне,  ин- 
дикаторлы  организмнің  бар  жоқтығына,  фитопланктонның  даму 
қарқындылығына байланысты негіздеп ұсынды.
Су классификациясы мен типологиясы
Классификация,  типология  жэне  систематика  терминдері, 
белгілі  бір  ретке  келтіру  түсінігін  береді.  Систематика  -   эртүрлі 
организмдердің  филогенетикальщ,  туыстық  белгілері  бойын­
ша  бір  жүйеге  келтірсе,  классификация  -   зерттеу  жэне  орнала- 
суына  байланысты  жасанды  жүйелеу  болып  саналады.  Әртүрлі 
авторлар  сутогандарын  эртүрлі:  көлемі,  теңіз  деңгейінде  орна- 
ласуы,  шаруашылықта  пайдалануы  т.б.  көрсеткіштері  бойын­
ша  жүйелейді.  Энергетикалық  энергия  алу  мүмкінділігі  бойын­
ша,  ауыл  шаруашылыгында  қолданатын  су  көлемі  бойынша, 
балықшылар  балык  аулау,  альгологтар  -   балдырлардың  дамуы 
бойынша,  географтар  -   географиялық  орналасуы  бойынша  т.б. 
жүйелеу  жүргізеді.  Барлық  классификациялау  жасанды  тек  бел- 
гілері  негізінде  эр  маман  өз  мамандыгы  бойынша  жүйелейді. 
Көлдерді  классификациялауда  судың  температурасы  бойынша
99

Форель  жылы,  суық,  аралас  көлдер  деп  бөлді.  Хатчинсон  судың
араласуына  байланысты  көлдерді: 
голомиктикалъщ
 жыл  бойында
толық араласады,  оның өзі 
мономиктикалъщ
 жэне 
димиктикалық
(1  немесе 2 рет жылына араласады) жэне 
меромиктикалыц
 аралас-
пайды не тек жоғарғы қабаты ғана араласады деп екі типке бөлді.
Голомиктикалъщ стратификация кезеңінде 
эпи-, мета-, гиполимни-
он
  қабатына,  ал меромиктикалық 
миксо-,  хемо-, мони- молимнион 
қабаттарына бөлінеді.
Биологтар  көбінесе Тинеманн жэне  Науманның судағы  отте- 
гі  мөлшерінің  таралуы  мен  құрамына  байланысты  көлдерді  азо- 
нальды  жүйесі  бойынша  бөлген  классификациясын  қолданады. 
Бастапқыда  олар  көлдерді  екі  типке  — 
олиготрофты,  евтрофты 
деп,  кейін 
дистрофты
  деп  үшінші  типке  бөлді. 
Олиготрофты 
ортада  оттегі  болады,  жьш  бойында  су  қабатында  өзгеріс  аз  бо­
лады. 
Евтрофты
  ортада — мезгіл  бойынша  оттегі  мөлшері  катты 
өзгереді.  Оттегі  мөлшері  судың түбі  терең гиполимнионда тіптен 
жоқ болса,  эпилимнионда тіптен көп  болуы  мүмкін. 
Дистрофты 
типте оттегі мөлшері барлық су қабатында болады жэне су қабаты 
гуминді қосылыстармен боялған болады.
Организмдер 
құрамы 
жэне 
биологиялық 
үрдістің 
қарқындылыгы  судың  маңызды  көрсеткіш  болып  табылады. 
Организмдердің  дамуы  қоршаған  орта  жағдайымен  анықталады. 
Су  тоғанының  морфометриясы,  су  мөлдірлігі,  биогенді  элемент- 
теР  күрамы,  оттегі,  температура,  pH  жэне  т.б.  Сондықтан  бакте­
рия  саны  бойынша  жэне  фотосинтез,  деструкция,  көмірқышқыл 
газының  гетеротрофты  ассимиляциясы  бойынша  су  тоғанының 
типін анықтауға болады. 
■
  '
 
Ш я  I Я ш ^ ^ В М Я
Су  тоғанының  трофиялық  деңгейі  организмнің  тіршілік 
ортасының  экологиялық  жагдайын  бағалауда  толық  мағлұмат 
береді.  Олиготрофты  су  тоғандарының  ерекшелігі  түбі  терең,  су 
түбіндегі  шөгінділер  галька,  құм,  органикалық  заттарга  кедей 
балшық қалдықтарынан тұрады. Солтүстік аймақтарда орналасқан 
көлдердің шөгінділерінде Fe-Mn конкреция түзілуі жүреді.  Судың 
тотыгуы  төмен  жэне  өлшемі  аз  органо-минералды  бөлшектерден 
тұрады. Су мөлдірлігі Секки дискісі бойынша 4-20м, биогенді эле- 
менттер  агымы  аз,  жалпы  азот  мөлшері  0,005  -   0,08  мг  N/л  тең, 
Р-0,005-0,02  мг/л,  карбонат  — 2-7  мг  С/л,  оттегі  мөлшері  барлық 
қабаттарда  кездеседі,  органикалық  заттар  өнімі  4  тен  40  г  дейін
100

іербеледі,  бактерия  саны  0,05  ден  0,5  млн  кл/мл  дейін,  С 0 2  ге­
теротрофты  ассимиляциялануы  жазда  0,01-0,1  мкг/л,  pH  6,9-7,2, 
меіанның түзілуі немесе тотығуы мүлдем жүрмейді. Олиготрофты 
тип шөлді жэне таулы аймақтарда кездеседі.
Мезотрофты  су  тогандары  олиготрофты  мен  евтрофты  тип 
арасындағы  аралық  белгілерден  тұрады.  Олар  орманды,  орман 
жазықты  аймақтарда  өте  көп  кездеседі,  негізінен  географиялық 
аймақтардың  барлығында  кездеседі.  Тереңдігі  5-30м,  мөлдірлігі
1-4м,  жалпы  азот  мөлшері  0,1-0,05  мг  N/л,  фосфор  (Р)-0,005-
0,05  мг/л,  көмірқышқыл  газы  (С02)-7-20мг/л.  Фитопланктон 
өнімі  0,5-150  г/м2,  жалпы  бактерия  саны  0,5-2  млн  кл/мл,  ты- 
ныс  алу  жазда  0,1-5  мкг/л  тәулігіне,  оттегіге  жетіспеушілік  су 
түбінде  бақыланады.  Кейде  гиполимнион  қабатына  таралуы 
қыста күшейеді.  Бірақ оттегінің толық жойылуы аз кездеседі. Жиі 
шөгінділерде метан түзуші бактериялар кездеседі,  ал суда эсіресе 
су түбінде метантотықтырушы бактериялар көп кездеседі.
Евтрофты су тогандары қарашірікке бай аймақтарда кездеседі. 
Оларга  биогенді  элементтер  көп  түседі.  Евтрофты  су  тогандары 
бірінші  жэне  екіншілік  евтрофты  сутогандары,  ягни  табиги  жэне 
адамның тіршілік эрекетінде пайда болган евтрофты сутогандары 
деп бөлінеді.  Су түбіндегі  шөгінділер органикалық заттармен би- 
огенді  элементтерге  бай,  бірақ  бір  қатар  жагдайларда  оңтүстік 
аймақтарда  жогары  температура  нәтижесінде  30-40  м  тереңдікте 
органикалық заттардың негізгі бөлігі су қабатында күйіп ягни био- 
генді элементтер айналымына түсіп, су түбіне қатты минералданган 
қалдықтар гана түседі. Бұндай су тогандарының мөлдірлігі 0,3-2 м, 
ал  еріген  оттегі  тек  судың  беткі  кабаттарында  гана  болады.  Кіші 
көлдерде кыста оттегі жетіспеушілігі байқалады. Қарқынды түрде 
метанды  ашу,  су түбінен  еріген  газдардан  газдың  бөлінуі  жүреді. 
Су құрамында сульфат болган  жагдайда қаркынды турде  күкіртті 
сутек түзіледі.  Евтрофты  суда  фитоплактон  өнімі  150 ден  600  мг/ 
м2, бактерия саны 2-15  млн кл/мл, тыныс алу 5-70 мкг/л, карбонат 
мөлшері  15-40 мг/л болады.
Дистрофты  су  тогандарында  боялган  органикалык  заттар 
жэне  оньщ  элсіз  минерализациялануы  жүреді.  Ондай  көлдер 
солтүстік орманды жэне тайганың оңтүстігінде кездеседі. Оларды 
гуминді  заттарга  бай  батпақтармен  коректендіреді.  Су  мөлдірлігі
2-4  м,  фенолды  косылыстар  көп  болады.  Фитоплактоннын  фото-
101

синтезі  нәтижесінде  органикалык  заттардың  алғашқы  өнімі  10- 
20 г/м2, бактерия саны  1,5-2 млн кл/мл, тыныс алу 0,05-0,1  мкг. Су 
шогінділері органикалык заттарга бай болады.
Барлық су тоғандары берілген жүйеге келе бермейді. Коптеген 
су тоғандары  екі типтің  ортасында  болады,  мысалы,  мезо -  жэне 
евтрофты
  не оның шегінен  шығады.  Әдебиеттерде 
ультраолиго- 
трофты,  гиперевтрофты
  деген  терминдерде  кездеседі.  Әрине, 
трофия деңгейі  барлық су қабаттарында гана емес,  организм,  би- 
огенді  элемент,  үрдістер  қарқындылыгы,  деструкция  т.б.  колем 
бірлігінің құрамымен анықталады.
4.2. Су экологиялық жүйелері
Сулы  экожүйелердің  кұрылымы  мен  қызметінде  агзалардың
тіршілік  ортасы  болып  табылатын  су  басты  рөл  атқарады.  Сулы
экожүйелер  катарына:  агын  сулар  (озендер,  жылғалар,  канал-
дар,  бұлақгар),  суқоймалар  (мұхит,  теңіз,  кол,  боген,  эуіт)  жэне 
мұздықтар мен батпақтар кіреді.
Су тогандарындагы микрофлора кұрамы мен микробиология-
лык  үрдістердің 
сипаты 
қоршаган 
ортаның  экологиялык
жағдайымен,  оның  физика-химиялық  ерекшеліктерімен  тыгыз
байланысты.  Су  түбінде  50%  дейін  органикалык  заттар  жина-
лып,  жылжымалы  бөлігі  тұнба  ерітіндісі  мен  су  қабаты  арасын-
Да  динамикалық  тепе-теңдікте  болады.  Су  тоғандардың  сипаты
жайлы жалпы көз қарасты оның трофиялык (қоректік) деңгейімен 
көрсетуге болады.
Топарық микроорганизмдеріне ұсынылган микроқоршау кон- 
цепциясы  судың  тіршілік  иелеріне  келеді.  Су  қабатында тіршілік 
ететін  микроорганизмдер  планктон  деп  аталады.  Олар  құрамы 
бойынша  фитопланктон  (балдырлар),  бактериопланктон  жэне  зо­
опланктон деп бөлінеді. Мөлшері бойынша планктон макро, мезо, 
микро, нано жэне пикопланктон деп бөлінеді (12-сурет).
102

2 
4 
8 
16 
32 
64 
128 
256 
512 
1020 
2040 
4080
Диаметр,  мкм
12-сурет. Планктонның мөлшері жэне биомассасы 
бойынша категориялары (Yanagita,  1990)
Судың  беткі  қабатындағы  микроорганизмдер  ерекше 
қауымдастық  құрайды.  Оларды  Швед  галымы  Науманн  нейстон 
деп атады.  Кез келген судың беткі жұқа қабатына ерекше физика- 
химиялык  жагдай  тэн.  Ауа  -   су  арасындагы  шекарада  коптеген 
қоректік  орталар  жиналады  да  өздігінше  қуыс  түзеді.  Бұнда 
микробты  популяцияның  тыгыздыгы  бірнеше  жүз  есе  жогары 
болады.  Беткі  қабатта  органикалык  заттар,  микроэлементтер, 
фосфат, 
аммиак, 
күкіртті 
қосылыстар 
концентрленеді. 
Қоректік  заттардың  әркелкілігі  гетеротрофты,  хемолитотрофты 
микроорганизмдердің 
де 
дамуына 
колайлы, 
нейстонды 
қауымдастықта жиі 
Pseudomonas,  Flavobacterium,  Mycobacterium, 
Achromobacter
 жэне т.б., балдырлардан 
Lamprodedia Navicula
 жэне
103

т.б.  кездеседі. Тек 
Nevstia ramosa
 бактериясы нейстонды организм 
ретінде  саналады.  Беткі  қабат  катты  субстраттың  аналогы 
ретінде  жүреді.  Микроорганизм  клеткалары  берік  ұсталып,  тіпті 
толқын  болган  жағдайда  да  мөлшері  азаймайды.  Жел  кезінде 
беткі  кабықша  көпіршіктерге  айналып  құрамында  органикалык 
заттардың  мөлшері  жоғарлайды.  Ол  нейстонның  төмендеуіне 
кері  эсер етеді.  Көптеген  микрооргнизмдер  эртүрлі  беткі  затгарға 
ерекше  құрылым  түзіп  колонизацияланады.  Беткі  заттарды 
келесі  топтарға  бөледі:  тастардағы  құрылымдарды  -э п илитон, 
су  өсімдіктерінің  бетіндегі  -   эпифитон,  жануарлар  бетіндегі  -  
эпизоотон, жасанды заттардың бетіндегі кұрылымды -  перифитон 
деп атайды. Көптеген бактериялар тез жэне тығыз беткі қабаттарға 
бекінеді,  ал  кейбіреулері  үшін  уақыт  керек,  ал  үшіншілері  үшін 
аналык клетка бекініп, ұрпақтары босап шығады.
4.3. 
Ластанған су экожүйелерін биологиялық тазалау жол- 
дары
4.3.1. 
Ағын  суларды  тазарту  мақсаты  мен  жалпы  талап- 
тары
Ағын  суларды  биологиялық  тазалау  жалпы  микроорга- 
низмдермен негізделеді. Қоршаған ортаны қорғау барысында ағын 
суларды  тазалау  әдістерінің  ішінде  биологиялық  тазалау  эдісі 
қазіргі таңда алдыңғы орында келе жатыр.
Агын суларды биологиялық тазалау коп тоннажды технология 
болып табылады жэне өндірістік, қалалық агын суларды тазалауга 
көп қолданылады.
Агын суларды тазалау сол агын сулардагы еріген органикалық, 
бейорганикалык  заттарды  белгілі  бір  мөлшерге  дейін  жою 
максатында жүргізіледі.  Тазартылган агын су қүрамының ластану 
деңгейі томен  болган  сайын,  оның сапасының да жогары болаты- 
нын  білуге болады.  Судың мөлшері  мен  сапасының  нормативтері 
тексерілетін агын сулардың мөлшері мен табиги су қоймалардагы 
судың  мөлшері  арасындагы  аракатынастары  жэне  су  қойма  ка- 
тегориялары  мен  ластану  қүрамына  байланысты  анықталады. 
Дакылдык-түрмыстык  немесе  ауыз  су  мақсатында  өзен  суларын
колдану  барысында  судың  касиеттері  мен  күрамы  нормативті 
талаптарга сэйкес келу керек. Тазартылган судың ластану дэрежесі
104

I
табиги  су  қоймалар  деңгейлеріне  байланысты  анықталады. 
Тұрмыстық  ауыз-су  мақсатында  қолданылатын  су  қоймалар  бо­
лады  және  дақылдық  ауылшаруашылық  мақсатта  пайдаланы- 
латын  су  қоймалар  түрлері  болады.  Ауылшаруашылык  соның 
ішінде  балық  шаруашылығында  қолданылатын  судың  сапасына 
әлдеқайда  көп  нормативті  міндеттер  немесе  талаптар  қойылады. 
Суды қолданушы объектілер -  ондіріс орындары, тау кеңдері, ги­
дроэнергетика,  транспорт,  балық  шаруашылығы,  демалу  жүйесі 
т.б. болып табылады.
Балык шаруашылық суқоймаларының 3 дәрежесі болады:
•  Жогаргы категория -  су жануарлары мен өсімдіктерінің ере­
кше түрлері мен ерекше балық түрлеріне арналған.
•  Бірінші  категория  -   багалы  балық  түрлерін  жэне  оттегіге 
аса сезімтал балық түрлерін сақтау үшін арналган.
I  Екінші  категория  -балық  шаруашылыгының  басқа  да 
мақсаттарында пайдалануга арналган.
Агын сулар балық шаруашылыгында балық түрлерінің жойы- 
лып кетпеуіне кері әсерін тигізбеу керек. Егер де агын сулар табиги 
су қоймаларга емес, қалалық канализацияга құйылатын болса, он- 
да задга сәйкес белгілі нормативтер бекітілуі тиіс (6- кесте).
Ластанган  ағын сулардың негізгі көрсеткіштері
Ластанган  агын  сулдардың  ерекшеліктері,  ластану  дэрежесі 
жэне  тазалау  сапасына  арналган  белгілі  бір  көрсеткіштер 
қолданылады.
Органолептикалық корсеткіштер: түр, түс, иіс, түссіздену мен 
лайлыгы.
Белгілі  талаптарга  сэйкес  судың  дэмі  мен  иісі  суық  жэне 
60°С-қа  дейінгі  жылы  сулар  үшін  төмендегі  жүйе  бойьгаша
анықталады:
0 балл -  иісі мен дэмі болмайды;
1 балл—дэм сезу мүшесі жақсы дамыган маманның комегімен
анықталады;
2 балл -  тұтынушының комегімен анықталады;
3 балл -  жеңіл жэне тез анықталады;
4 балл -  пайдалануга судың жарамсыздыгы;
5 балл -  судың ішуге ешкандай жарамсыздыгы.
Суды  ауыз су  мақсатында  пайдалану  барысында  гигиеналық 
талаптарга сэйкес судың иіс қарқындылыгы 2 балдан аспау керек.
105

Иістің өзі ароматты, шіріген, топырақтық, күкіртті болып ерекшеле- 
неді. Ішуге пайдаланылатын судың ешқандай жағымсыз иісі болмау 
керек. Иістің пайда болуы негізінен сульфаттардың тотыксыздануы 
және  күкірті  бар  органикалық  қосылыстардың  шіруінен  болады. 
Суда  иістің  шығуы  су  қоймалардағы  балдырлардың  мекен  етуіне 
байланысты болып келеді.
Судың лайлығының  бірнеше түрлері  болады:  сәл  лайланған, 
жэй  лайланған,  лайланған,  қатты  лайанған  болып  бөлінеді. 
Лайдың  сандық  мөлшері  турбидиметрлік  эдіспен  анықталады. 
Стандарттық  суспензия  ретінде  каолин,  формазин  ерітінділері 
қолданылады.  Судың  түссіздігі  суцағы  лайдың  эртүрлі  еріген 
бояғыш  органикалық  жэне  минералды  затгардың  болуымен  ере- 
кшеленеді.
Физика-химиялық  көрсеткіпггері:  pH,  температура,  тотығу- 
тотықсыздану потенциалы,  жалпы  минерализация,  электротізбек- 
тілік  жэне  түстері.  Соның  ішінде  жалпы  минерализация  арқылы 
судың  құрамындағы  минералды  заттардың  мөлшерін  анықтауға 
болады.  Электротізбектілік -  судың кішкене мөлшердегі минерал- 
дануын  анықгайды.  Судың  түсі  -   платина-кобальтті  немесе  бих­
ромат  кобальтті  градуста  жэне  судың  бояғыш  қарқындылығын 
анықгайды.  Судың  жоғары  мөлшердегі  түсінің  болуы  судың 
органолептикалық қасиеттерін төмендетеді жэне су организмдері- 
не кері эсерін тигізеді.
Судың тығыздығы (мг-экв/л). Судың жалпы тығыздығы каль­
ций жэне магний иондарының концентрацияларының мөлшері бо­
лып табылады. Кальций -  20,04 мг-экв/л., ал магний 12,16 мг-экв/л- 
ге тец болып келеді. Жұмсақ су < 4 мг-экв/л., ал орташа тыгыздық 
корсеткіші  4-8  мг-экв/л-ге,  ал  қатты  тыгыздық  көрсеткіші  8-12 
мг-экв/л-ге тең, өте қатты тыгыздық мөлшері >  12  мг-экв/л-ге тең 
болып келеді.
Судагы темір жэне марганецтің мөлшері. Қалалық агын сулар- 
да темірдің мөлшері 5-8 мг/л аспау керек, ал марганецтіц мөлшері 
1  мг/л-ден аспау керек. Ауыз су мақсатында суды темірдің мөлшері
0,3  мг/л,  ал  марганецтің  0,1  мг/л  мөлшерінен  аспаган  жагдайда 
пайдалану керек.
Сонымен  катар,  сульфаттар,  хлоридтер,  азот  жэне  фосфор 
мөлшерлері де жогарыдагы мөлшермен сэйкес болу керек.
106

Судың  қышқылдылығы  (мг-экв/л)  -   реакцияға  күшті 
қыуіқылдармен  түсетін  заттардың  санын  немесе  мөлшерін 
аньгктайды.  Бейтараптану  реакциясына  түсетін  гидроксид- 
иондардың саны судың жалпы қышқылдылығын анықтайды.
Судың  сілтілігі  (мг-экв/л) -   күшті  қышқылдармен  реакцияға 
түсетін органикалық заттардың санын анықтайды.  Сілтілі ортаны 
құрайтын  бикарбонатты,  силикатты,  карбонатты,  фосфатты  жэне 
гуматты  қышқылдар  болады.  Ағын  сулардың  сілтілігі  жоғары 
болған  сайын  олардың  буферлік  тығыздығы  жоғарылайды  жэне 
нитрификация, денитрификация үрдістері үшін ең қолайлы болып 
табылады.
Судың  санитарлы-бактериологиялык  сапасын  білу  екі  не- 
гізгі  көрсеткіштерге  негізделген:  микробтық  саны  мен 
Е.  соіі 
бактериясының  сандары.  Микробтық  санын  су  сынамасының 
1  мл  мөлшерін  ет-пептонды  агарлы  ортаға  егіп  20°С-та  48  сағат 
инкубациялағаннан  кейін  өскен  колониялар  санын  санайды.  Ал 
Е.  соіі
  бактериясыньщ  санын  Эндо  қатты  қоректік  ортасына  егу 
арқылы  білуге  болады.  Нәтижесін  коли-индекс  жэне  коли-титр 
аркылы анықталады (6- кесте). Мысалы, қалыпты стандарт бойын­
ша ауыз судың кұрамында коли-титр 333-тен аспау керек ал,  коли
индекс 3-тен аспау керек.
6-кесте

жүктеу/скачать 17,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: