Бірінші бөлім (Роман) ТҰҢҒИЫҚта бірінші тарау кездесу

қалаға басқа жақтан қатынасқан халық та жақсы біледі; себебі, соттың
процесі жергілікті газетке жазылған, жергілікті үкімет сотталушыларды
жаманатты көрсету үшін жəне. жұртты олардың «қылмысынан»
шошындыру үшін газетке əлденеше жариялап, «айыптыларды» тіл
жеткенше сөккен; газеттің суретшілері қылмыстылардың, əсіресе, Темірбек
пен Бүркітбайдың суреттерінен ойыншық жасап, оларды малдың, аңның,
жын-шайтанның бейнесінде көрсеткен. Соттың үкімі газетке жарияланып,
ең ақтық мақаласын газет: «дұшпандар патша ағзамға құрған тұзаққа өзі
түсті де, қылғынып өлді. Бұл бірінші құрылған тұзақ емес. Мұндайлардың
талайы құрылғанмен, патша ағзамды рахымы күшті тəңірі сақтаған, бұл
жолы да сақтады, əлі де сақтамақ.
Алланың панасында монархия жасамақ, жасасын ұлы патшамыз!» деп
бітірген.
Газеттің бұл мақалалары айыптылардың беделін төмендеткен жоқ,
өсірді. Бұрын тиражы мың данаға жетпейтін газет сот процесі басталғаннан
кейін кенеттен 5-6 мыңға көтерілді. Жергілікті үкімет бұған қуанды,
газеттің көп тарауын–көпшілік арасына үкіметтің пікірі көп тарау деп
түсінді. Сол қуанышпен бір тоқсанға берілген газеттің қағазын 4-5 күнде
тауысып алған жергілікті үкімет Омбыдағы облыстық мекемеден
телеграммен қағаз сұратты. Облыстық үкімет қағаз беруден бұрын полиция
управлениесі арқылы газет оқушы халықтың ауанын астыртын байқап еді,
газет мақалалары үкіметтің мақсатына қарсы нəтиже бергені анықталды.
– «Үкіметке қарсы элементтер біздің газетті агитация құралы ғып
пайдаланады екен,– деп хабарлады полиция губернаторға,– сондықтан
газеттің өскен тиражын қысқарту керек, жəне сот процесін газетке жазбау
керек».
Осы хабардан кейін губернатор газеттің тиражын бұрынғы қалпына
түсіруге, соттың процесін сақтықпен, аз жазуға тапсырды. Тиражы азайған
газетке жұрт өшіретке тұрды. Аз тиражбен шыққан газет қолдан-қолға
тимеді, бір дана газет бір айналаны, бір көшені лезде аралап түсетін болды.
Газет оқыған көпшілік айыптыларды, əсіресе Темірбек пен Бүркітбайды
сот кезінде көруге құмартты. Жұрт санасына олар ақыл мен қайраттың
түйіскен бейнесі сияқты болды. Осылай көруге құмартқан жұрт, соттың
алғашқы күні полицияларды кимелеп, шанамен əкелген тұтқындарды

қоршап тұрып алған соң, келесі күні көптен оларды жасырып, таң ата ала-
көбеде алып кеп, соттың қорасындағы суық сарайға қамады. Содан кейін
қашан сот процесі біткенше, тұтқындар суық сарайға ерте кеп, кеш шықты.
Кузнецов патша тақтан түсерден бір жұма бұрын ғана Омбыдағы
большевиктер ұйымының жұмсауымен Қызылжарға жасырынып келген
еді. Қызылжарда сот процесі болып жатқанын, айыптылар кім екенін ол
газеттен көрді, үкімді оқыды.
Патша тақтан түскен хабарды естіген Кузнецовтың алдымен қолға алуға
ойлаған бір мəселесі – өлімге бұйырылған жазалыларды құтқару еді. Бірақ
ол бұл мақсатына жете алмай, патша түскен күні үкім орындалып қойды.
Темірбек пен Бүркітбайдың өлігінің үстінен шыққан Кузнецов оларды
пəтеріне алып келгеннен кейін, құралды бірнеше адаммен типографияға
барып, митинг ашып, наборщиктерге патшаның түсуі туралы сөз сөйледі
де, далада шығатын газеттің атын «Бостандық таңы» деп өзгертіп, халықты
бостандығын қорғауға шақыратын мақалалар бастырды. Жазықсыз
жазаланып, ауыр қазаға ұшыраған Темірбек пен Бүркітбайды Кузнецов
шын жүректен аяумен қатар, олардың ажалын монархияға қарсы үгіт
құралы ғып жұмсауға тырысты. Сол мақсатпен ол «Бостандық таңы»
газетінің бірінші бетіне Темірбек пен Бүркітбайдың суреттерін басып,
оларды халық батыры, бостандық жолында құрбан болған күресшілер деп
мақала жазды.
Өткен күндері Темірбек пен Бүркітбайды сот процесінде көруге
ынтыққан жұрт, Кузнецовтың пəтеріне жан-жақтан ағыл-төгіл құйылды.
Шағын екі бөлмелі Кузнецовтың пəтеріне келушілер сыймайтын болған
соң, Ботагөзбен ақылдасқан Кузнецов өліктерді үй алдындағы кең қораның
ішіне, арбаның үстіне қойды да, жұмысшылардан, коммунистерден
кезекпен құрметті қарауыл тұрғызды. Көше-көшеден шұбырып келген
халық тасыған өзендей сарқылмады, қақпаның аузын, қораның ішін
босатпады. Жиналған жұртқа Кузнецов та, оның жолдастары да əлденеше
рет митинг жасап сөз сөйледі.
Елікбай мен Сарыбастың пəтері Кузнецовтың пəтеріне қарама-қарсы
еді. Темірбек пен Бүркітбайдың өлігіне жасалған құрметті көрген олар
ызадан не істерге білмеді. Іші күйген олар, өздеріне тілектес адамдармен
ақылдасып, Ботагөз бен оның елінен келген серіктерінің арасына іріткі

салуға кірісті. Бұл ойларына жетуде олар өз бойларын көрсетпей
Қызылжардың Асылхан деген саудагерін жұмсады. Асылханның ойлап
тапқан амалы: Темірбек пен Бүркітбайдың мəйіттері жатқан Кузнецовтың
үйіне бару болды.
– Ажал – құдай бұйрығы,– деді Асылхан олардың ағайындарына,–
біреудің ажалы оттан, біреудікі судан. Сіздің кісілерге тəңірі лаухыл-
махфузда дарға асылуды жазған. Сендер олардың ажалы неден болуынан
күлкіге ұшырамайсыңдар, қазақша өліп, орысша көмілгеннен күлкіге
ұшырайсыңдар. Бəріміз мұсылманның баласымыз. Айтпады демеңдер,
ұлыңның ұлы, қызыңның қызы күлкі болатын жұмысқа кездестіңдер.
Асылханның бұл сөзі Ботагөздің серіктерін желіктірді. Онсыз да
Ботагөзге наразы олар мына азғырудан кейін көтеріліп, аттарын жегіп,
өліктерді алып қайтуға аттанды.
Олар іңірде келсе, қораның ішінде, өліктердің маңында фонарлар
жағылып қойылған екен. Көруге келген кісілер əлі де қаптап жүр,
еліктердің қасында мылтықты қарауыл.
Кузнецов бұл кезде пəтерінде жоқ еді, ол шойын жол бойындағы
митингіге кеткен. Ботагөзді көршілес бір үй дəмге шақырып, сол үйде ол
астан кейін қалғыған. Ботагөздің серіктері қораға кірді де, əй-түйге
қарамай, өліктерді көтеріп ала жөнелмек боп еді, қарулы қарауылдар
бермеді, жанжал болды, шу көтерілді.
Ботагөзге хабар жетті. Жүгіріп келген ол серіктерін тоқтатпақ болып
еді, мылқау намыс санасын бүркеген олар оның сөзін тыңдамады.
Осы кезде Кузнецов та кеп қалды. Оның тоқтау сөзі де ашулыларға
дарымады.
– Босатыңыз!– деді Ботагөз Кузнецовқа.
Кузнецовпен келіскен Ботагөз еліктерді алып, серіктерімен бірге кетті.
Даудың үлкені пəтерге барған соң көтерілді. Елден келгендер еліктерді
түн ішінде елдеріне алып жөнелмек болды.
– Ерсен, өзің біл,– деді олар Ботагөзге,– ермесең жəне өзің біл; ал, біз

сүйегімізді қалада қалдыра алмаймыз, кіндігін кесіп, кірін жуған жеріне
апарамыз.
Ботагөздің ойы: ағаларға осында жерлеп, қызметке орналасып, Асқар
мен Кенжетайды күтпек еді, ол план енді бұзылғалы тұр.
Не істеуге білмей сандалған Ботагөз ауыр ойдан тұншыққандай демін
əрең алып отыр еді, есіктен біреу кірді, қараса – почтальон. Почтальонның
ұсынған телеграмын Ботагөз оқыса – Асқар жазыпты: «Бостандықтың
атқан алтын таңымен құттықтаймын, Кенжетай екеуміз кешікпей барамыз,
бізді тос» депті.
– Немене екен?– деп жабырласты серіктері.
Ботагөз телеграмды оқып берді.
– Енді қайтесіздер?– деп сұраған Ботагөзге олардың ақылдасып берген
жауабы:
– Сенің дегенің болсын!
2
«Патша түсіпті» деген хабар бергеннен кейін қала халқында дабыл
болмады. Алғашқы бірер күндерде делебесі қозғанмен: «рас па, өтірік пе»
деп бойын жинаңқыраған халық, бірер күн өтіп, хабар үстіне хабар шығып,
уақиға анықталған соң, тасыған өзеннің сеңіндей сықысып, көше-көшеге
сыймады.
Осы көптің ішінде ағаларын жерлегеннен кейін Кузнецовқа еріп,
Ботагөз де жүрді. Митинг дегеннің не екенін Ботагөз сол күні ғана білді:
қай жерге барса да шоғырланған көпішілік, ағаларында əлдекім биікке
шығып ап, əлденемелерді сөйлеп кеңірдегі қызарғанша айғайлайды, Сол
айғайшылардың біреуі боп топқа Кузнецов та араласады.
Бір күні бір топ адамның ішінде Ботагөз бен Кузнецов келе жатыр еді,
алдарынан: шудасы желкілдеген, өркештері тікірейген семіз қара бура
кездесті. Бураның үстіне ауыл өрмекшілері тоқыған алаша жапқан, еркеш
үстіне шалқасынан киіз үйдің шаңырағын орнатып, шаңырақтың, төңірегін
киізбен қоршаған, өркештің екі жағына бумалар теңдеген; шаңырақ үстінде

бір шал, бір жемпір, бір қыз, бір жігіт отыр, бəрі де ауылша сəнді киінген.
Бураның ноқтасың бидасынан ұстап, қалпақты европаша киінген біреу
жетектеп келе жатыр, оның қасында да, бураның екі қабырғасы мен
артынан да қалаша жəне ауылша киінген əйел-еркегі, кəрі-жасы топталған
адам. Шаңырақ үстінде отырған адамдар кезек-кезек қолдарын бұлғап, бар
дауыстарымен:
– «Жасасын алашорда! Жасасын алаш автономиясы!»–деп айғайласады.
– «Алаш» дегені не?
– Қазақша ол не деген сөз?
– Білмеймін.
– Мен де білмеймін. Бірақ жақсы сөз емес. Жақсы емес екенін кеше
сөйлеген сарындарынан байқағам. Кузнецовтың сөзіне құлағын тама тосып,
көзі бурада болған Ботагөз, шаңырақ үстіндегі адамдарға тесіле қараса,
қазақша киінген жас жігіт – Сарыбас! Бураны жетектегенге қараса –
Құзғынбаев!
Бураны қоршағандар шығысқа қарай жүріп, слободкадағы мешіттің
алдына тоқтады.
Мешіттің кең қорасының іші, есігінің алды топырлаған адам екен,
араларында бірнеше европаша киінген қазақ жігіттері жəне сəлделі
молдалар.
Түйенің үстіндегілер түскен кезде, молдалардың ішіндегі сақалды біреуі
мешіттің есігіне шығатын басқышпен жоғары көтерілді де, оң жақ қолымен
оң құлағының ұшын ұстап, дөрекілеу, қырылдаған дауыспен азан айтты.
Азаннан кейін Құзғынбаев митинг ашып, сөз сөйледі.
– «Ақ түйенің қарны жарылды», алла алаш баласының көзін ашты,
хұррият болды,– деп бастады ол сөзін. Содан кейін алашорда комитеті
құрылғалы жатқаны туралы, алашорданың саяси мақсаты туралы қысқаша
баяндады, оның сөзін Ботагөз Кузнецовқа түсіндіріп тұрды.
– Сөз қазақтың жас зиялыларының біреуі, қазақ халқын сүйетін ақ

жүрек, жас учитель азаматымыз Сарыбас Итбай ұлына берілді!– деді
Құзғынбаев өзі сөйлеп боп.
Ботагөздің құлағы селт ете қалды. Сөйлеуге жоғары шығып, басынан
бөркін алған Сарыбасқа Ботагөз қадала қарай қалды. Сөйлерден бұрын
Сарыбас айналасып көзімен шолғанда, Ботагөз ұшырай кетті. Ботагөздің
шұқшия қарауына дəті шыдамай Сарыбас теріс айналып кетті.
– Азаматтар!–дап бастады Сарыбас сөзін,–бостандық бізге оңай келген
жоқ, біз оған қиыншылық арқылы, талай ардақты адамдарымызды соның
жолында құрбан қылу арқылы əрең жеттік. Бостандық күресінде азап
көріп, құрбан болған ардақты адамның біреуі – менің əкем марқұм– Итбай
Байсақалов.
– Жалған!.. Өтірік!..– деген ащы дауысының қалай шығып кеткенін
Ботагөздің өзі де сезбей қалды. Оның дауысы көптің көңілін бөліп, көзі
көргендер таңдана қарап, көрмегендер: «Ол кім? Қайда?» деп шулап,
көрмек боп анталаған жұрт, тоғысқан қойдай үйме-жүйме боп, бірін-бірі
басып кете жаздады.
Дүрліккен жұртты тоқтата алмай Құзғынбаевтың даусы қарлықты.
Сөзін ешкім тыңдамаған Сарыбас аңырып тұрып қалды.
– Маған сөз!.. Маған!..– деді Ботагөз айғайлап.
Бұл топтың ішінде орыс əйелдері болмаса, қазақ əйелінен ешкім жоқ
еді. Сондықтан, Ботагөздің сөз сұрауын таңсық көрді ме, болмаса аты-
жөнін білді ме, əйтеуір, бір топ адам:
– Сөйлесін!–деп шуласты.
«Сөйлесін» деушілердің дауысы тұтасырақ, қалыңырақ шықты.
– Енді неғып тұрсың?–деді Кузнецов Ботагөзге,– шық, жоғарыға!..
Жақсылап сөйле!..
Ботагөз қоршаған қалың топты кимелеп, Сарыбас тұрған биікке шыға
келді де:
– Жолдастар!– деді айғайлап.

«Жолдастар!» деп бастаған Ботагөз ағын судай ақтарыла жөнелді. Бұдан
бұрынғы бір митингіде Ботагөздің аузына сөз түспей, бойы дірілдегенін
көрген Кузнецов, мынадай суырылып сөйлеуін көргенде, өз көзіне өзі
сенбеді.
Ботагөз ұзақ сөйледі. Ұнатпаған азшылық тарап кетті. Ұнатқан
көпшілік орнынан қозғалмады.
– Жойылсын патша!–деп аяқтады Ботагөз сөзін,– жойылсын патшаның
асыранды иттері!.. Жойылсын Итбай тұқымы!.. Жасасын еңбекші халық
бостандығы!
Ботагөздің бұл ұранына үн қосқан дауыс аспанның астын керіп кетті.
3
Бүркітбайдың елінен келген ағасы Серікбай:
– «Өлген артынан өлмек жоқ». Тірі кісіге тіршілік керек. Бұл қыс аяғы
шұбалаңқылау. Ауылдағы қара-құраның азығы да таусылуға жақын шығар.
Біз енді, аманшылық болса елге қайтамыз, сен қайтесің, шырағым?– деді
Ботагөзге.
Бұл күндері Ботагөз Совдептің қызу жұмысында еді. Большевиктер
партиясына тілектес боп өткен оны Совдеп əйелдер бөліміне бастық қып
қойған. Өмірдің талай қиын талқысынан өткеріліп, ысылған, əрі сауаты
ашық Ботагөз, советтік жəне партиялық істерге араласқаннан кейін, саяси
басқарушылық жұмыстарды тез баурап кетті. Қызу істің үстінде ерекше бір
қасиетін көрсетті ол, онысы үгітшілігі, үгіт ісіне шешендігі. Бұл қасиетін
көрген Совдеп Ботагөзді жиі ұйымдасатын митингілердің көбіне
пайдаланатын болды. Қазақша да, орысша да шешен сөйлейтін ол патша
үкіметінің, қанаушы таптың еңбекші көпшілікке көрсеткен қорлығын өз
басынан кешкен мысалдармен байланыстырғанда, тыңдаушыларын талай
рет жылату халіне келтірді... Осындай іскерлігін жəне жанының адалдығын
көрген партия комитеті ерекше қаулымен, кандидаттар қатарынан бір
айлық стаждан кейін, партияға мүшелікке өткізді... Ботагөздің белсенділігі
күшейе түсті...
Сондай жұмыстағы Ботагөзді Совдеп қалай жібермек, ол қалай кетпек!..
Ботагөз осы жайларын айтып еді:

– «Өзің біл, шырағым!–деді Серікбай, оған,– ал, тілім екен я ат өтті
сезім екен деп ойлама! Мен де, мінің мына серіктерім де, шын көңілден
айтамыз, жүр біздің елге! Ұлы сөзде ұяттық жоқ. Петербор, Мəскеу жақта
ойыңа сақтаған адам барын естідік. Амандық болса, ол жігіттің де елге
қайтатын ойы бар көрінеді. Тым болмаса, біздің елде сол жігіт келгенше
тұра тұр. Не деп қарған дейсің; тар кезеңде жолдас болған адамның, өсер
мал, өсер басымыз бар, сені бөтен көрмеспіз, шамамыз келгенше күтерміз.
Қалада қалам деген сөзің бір есептен жөн сияқты, бірақ көңіліңе келмесін,
сен аттың құлағында ойнайтын ер азамат емессің, төмен етекті əйелсің,
мына заманның ыңғайы белгісіз, жел оңынан тұра ма, солынан тұра ма?
Жаман айтпай жақсы жоқ, егер солынан тұрып кетсе, еркекпен үзеңгі
қатысып атқа міне алмассың. Біздің елде, тым болмаса, заманның беті бір
ыңғайланғанша тұра тұр.
Ботагөз өз сөздерін, олар өз сөздерін айтып, ақыры келісімге келе
алмаған соң, Серікбай да, оның қасындағылар да елдеріне қайтып кетті.
Патша түскеннен кейін көп кешікпей-ақ саяси ағымдардың беті
айқындалды. Қазақ оқығандарының большевиктерді жақтайтындардан
басқалары екі жікке бөлінді, біреуі–алашордашылдар, екіншісі– үш
жүзшілдер. Алашордашылдар мен үш жүзшілдер жиылыстарда да,
газеттерінде де өзара керілдесіп жатады; сөз жүзінде үш жүзшілдер
большевиктерге бейім сияқты, бірақ іс жүзінде байшыл – ұлтшылдық
бағыттағылар.
Бұл қаладағы алашорда комитетінде бастаушы адамның біреуі Сарыбас.
Алашорданың жиылыстарында өзгелерден көп сөйлейтін, газетінде көбірек
жазатын сол. Жиналыстарда, газетте жазған мақалаларында патшаның
тақтан түсуін қуаттап, патшаны жамандап жазғанмен, іштей ол осы
сөздеріне қарсы еді. Өзінің ішкі сенімінде ол монархист. Мейлі қай түрі
болсын, республика дегенге оның қаны ұйымайды, оның ұғымында,
республика – анархия.
Сондай ұғымдағы Сарыбас патша түскеннен кейін, жалпы көпшіліктің
ау-жайына қарады да, монархияны жақтаудан түсер пайда жоғын көріп,
«заманың түлкі болса, тазы боп бір шалып қал» əдісіне түсті, патшаның
түскеніне іштей жылай отыра, көптің көзін бояп, «жойылсын патша!» деп
айқайлап шыға келді.

Сарыбастың да, басқа алашордашылардың да сескенетін адамының
біреуі Ботагөз болды. Слабодка мешітінің маңында болған митингіде
Ботагөздің сөйлеуін, сол сезден кейін беделінің көтерілуін көрген
алашордашылдар сол күні кешке болған жиналыстарында Ботагөз туралы
екі жақты қаулы алды: біреуі – шама келсе оны өз жақтарына қаратып алу,
екіншісі – егер оған болмаса – көзін жою.
– Бойжеткен қыз,– деп ұйғарды алашордашылдар,– соңына өзіміздің
епті дейтін бозбалаларды салып көрейік, бірі болмаса, бірінің қақпанына
неғып түспес екен. «Осы дəмелі» дейтін алашордашыл бозбалалардың
тізіміне Сарыбас та кірді. Əуелгі жұмсаған біреулер берекелі іс шығара
алмаған соң, əйелге əрі епті, əрі жұлдызымын дейтін Сарыбас, тəуекел деп
өзі атқа мінді. Көп кідірмей ол Ботагөзге былай деп хат жазды:
«БОТАГӨЗ!
Өзіне жазған хаттың ең алдымен аяғындағы подписіне қарап алатын
қыз атаулының əдеті. Біз бозбалалар да, қыздан хат алсақ сөйтеміз.
Осы хаттың ақырында менің атым «Сарыбас» тұруы сізді қайран
қалдырар. Сіз ашуланарсыз да. Бірақ сізден өтінішім: хатты лақтырып
тастамай, я жыртпай тұтас оқып шығыңыз, содан кейінгі өкіміңізге хат та,
мен де ризамын.
Біз қанымыз бірте қазақтың баласымыз. Бірақ бақытсыздығымызға
қарай кер заманда тудық. Дауылды заман бірімізге бірімізді еріксіз
соқтықтырды. Ойда жоқ жерден біз бір-бірімізбен дұшпандастық. Былай
қарағанда, біздің арамыз өте алшақ сияқты, бірақ қазақта «тау тауға
қосылмайды, адам адамға қосылады» деген мақал бар еді. Біз бір-бірімізге
жақындай алмас ек, егер надан адам болсақ. Шүкіршілік, ондай көкірегінде
көзі жоқ адам емеспіз. Мен туралы сіздің қандай ойда екеніңізді мен
білмеймін, ал сіз туралы мен, мақтағаным емес, я жағынғаным емес, өте
үлкен ойдағы адаммын.
Қазақта: «досың да, дұшпаның да ер болсын» деген мақал бар жəне
«ақылсыз достан, ақылды дұшпан артық» деген мақал бар. Сіз менің
тұқымыммен жауластыңыз, дұрыс жаулық! Заңды, адал да, əділ де жаулық!
Сіздің орныңызда болсам, мен де сөйтер едім. Бірақ сіздегі бір қателік:
тұқымдарыммен бірге мені де жау көрдіңіз. Менің оқыған адам екенімді,

дүнияға əділдік көзбен қарай алатынымды ұқпадыңыз. Мүмкін, менің бұл
соңғы сөзіме сіз ызамен күлуіңіз: əділ болса солдаттарға еріп шығып елді
неге шапты? Ағаларымды неге ұстатты? Кеше сот кезінде айыптыларға
неге болыспады?» деп ойлауыңыз.
Ойлаңыз!.. Күдіктенуіңіз дұрыс. Менің жалғыз-ақ айтарым: заман
толқын, адам жаңқа екен, толқын қалай қарай беттесе, ықтиярыңнан тыс
сен де солай ағады екенсің. Менің халім сол жанқадай болды. Наныңыз,
нанбаңыз – ықтиярыңыз: іштей, мен əкеме емес, тұқымдарыма емес, сізге,
сіздің тұқымдарыңызға болыстым. Менің айыбым: «осылаймын» деуге
батылым жетпеді.
Міне, енді, мынадай бостандық заман туды. Езілген қазақ халқының
жығылған шаңырағын көтеріп, үйін тігіп жатырмыз, ол – алашорда. Сіз,
«битке өкпелеп тонды отқа салды» дегендей, менің тұқымыма, маған
өкпелеп, көптен бөлініп, əлдекімдерді сағалап жүрсіз. Ашу не істетпейді,
бірақ ойлансаңыз, мұныңыз жол емес. Қазақтың қалың бұқарасынан
шыққан сіз сияқты жөн-жоба білетін қызы бармақпен ғана санарлық.
Сіздей қыз алашордаға өте қажет. Сонымен бұл хатта, алғашқы өтініп
айтайын дегенім: қайтыңыз райдан! Тастаңыз ашуды! Қарындас боп
қатарға кіріңіз! Құшақ жайып, қарсы аламыз!
...Басқа айтар сөздерім де көп еді, бəрін бір хатқа қалай сыйғызайын.
Бұл хатым –бозбаланың емес, ағаның хаты.
Жауап күтем!
Сарыбас».
Осылай біраз уақыт өтті. Қар еріп, ала-сапыран бола бастады. Сарыбас
Ботагөзден жауап хат алмадым демей тағы да екі-үш хат жазып, жолығуын,
сөйлесуін өтінді. Ішкі сыры берік Ботагөз бір кезде: «жолықсам, сөйлессем
қайтеді? Мен оған алданатын кісі емес, нем кетеді?» деп ойлады. Егер
апрельдің орта кезінде Орынбор қаласында алашорданың жиылысы
шақырылып, Сарыбас coғaн жүріп кетпегенде, Ботагөзбен бір кездесуге
кездесетін еді.
Орынбордағы жиылыстың қаулы-қарарын алашорда газеттері жариялап
жатты.
Ол
қаулы-қарарлардың
байшыл-ұлтшылдық,
сарында
жасалғандығын
əшкерелеп,
Совдеп
газеттері
шықты.
Совдептің

жиылыстарында
да
алашорданың
қаулы-қарарлары
сөз
боп,
кертартпалығы, революцияға, халық тілегіне қайшылығы айтылып жатты.
Бұл сіздерге Ботагөздің құлағы қанды. Оның үстіне Асқардан келген
хаттардан да алашорданы жамандау аз болған жоқ.
Орынбор жиылысына кеткендер қайтып оралғанша қар кетіп, көк
шықты; ағаштар жапырақтанды. Орынбордан келе Сарыбас Ботагөзді тағы
да айналдырды, тағы да жолығуын өтініп хат жазды.
Қар кетіп, жер қарая, Ботагөздің бір дағдысы: күн сайын Темірбек пен
Бүркітбайдың
қабырларына
бару
еді.
Қабыр
қалын,
ормандағы
мұсылмандар зияратында. Ботагөз қабыр күзетшілеріне сөйлесіп, жас
қабырдың маңына ағаш, гүл ектірді. Кешікпей орнатқан жас ағаштар
жапырақтанды, гүлдер шешек атты. Жас қабырларға осындай көрік
берумен қанағаттанбай, Ботагөз тасшы тауып алып, Темірбек пен
Бүркітбайдың аты-жөндерін тасқа қашатты да, екі қабырдың аралығынан
орнатты.
Бір күні Ботагөз Совдепте күндізгі қызметін атқарып боп, пəтеріне кеп
тамақтанды да, күндегі дағдысымен қабырға жөнелді.
Ботагөз аурухана бақшасын айналып, қабыр жақ шеткі бұрышына өте
бергенде, бұрыштың екінші қабырғасынан біреу қақырынып қалды. «Бұл
кім?» дегендей Ботагөз жалт қараса, Сарыбас.
– Саламатсыз ба, Ботагөз?–деді Сарыбас қолын ұсынып (Ботагөз қолын
берді).– Тағдыр деген тамаша-ау, ойда жоқта бізді кездестіруі-ай,
шіркіннің!
– Өкінішіңізбе, бұл?– деді Ботагөз қолын алып.
– Жоқ, Ботагөз, қуанышым? Неге өкінем? Көптен бергі тілегім емес пе,
бұл! Жолымды тосты деп ойламаңыз, имандай шыным: қырда туып, қырда
өскен адаммын; жаз шығып, жер көктеген соң, қырдың баласы қалаға сыя
ма? Күнде осылай, қаладан далаға шығып, көкірек кере дем алатын əдетім
еді. Бүгін осы жаққа бірінші шығуым еді, тағдыр сізге кездестірді. Мұнысы
– əділдік. Енді, ұят та болса, жан сұрасамыз ба: жол болсын? (Ботагөз
үндемеді.) Əлде, мен сізге бөгет болдым ба?
– Мен сізге бөгет болдым ғой деймін.

– Неге?
– Саяхатқа шыққан адамның жолы жалпақ.
– Сіздің жолыңыз ше?
– Менікі сүрлеуленген дағдылы жіңішке жол. (Ботагөз күрсінгендей
болды.)
– Қандай, қайда?
– Қабырға!
– Қабырға? Қабырға!.. Қабыр!..– деді Сарыбас дауысын құбылтып,
түсінбегенсіп. Ботагөз үндемеді.– А... білдім... Жаңа ұқтым!..
– Ұқсаңыз сізге ұлықсат. Хош болыңыз.
Ботагөз жөнеле берді. Ботагөзді бұлай келмес деп ойлайтын Сарыбас,
оның мынадай иінің жұмсақтығынан дəмеленді, оны бұрын қатты мінезді
қыз деп санайтын ол, бұл жұмсаруын, хаттарынан шыққан нəтижеге
жорыды.
– Ғафу етіңіз!–деді Сарыбас, Ботагөздің артынан ере сөйлеп,– егер
ұлықсат етсеңіз, мен сізді ұзатып келейін.
– Рахмет, өзім де барам. Күнде барып жүрген орын.
– Жоқ, енді, сіз ренжімеңіз. Сізді бұлай жолықтырмағай ем, ал
жолыққан соң жалғыз жіберуім адамшылығыма мін болады. Сізге серік
болудан басқа ойым жоқ. Баратын жеріңізге апарып қайту борышым!
Тоқтамаған Ботагөздің рұқсатына қарамай, Сарыбас қатарласа жөнелді.
Қабырдың бақшасына жеткенше олар берекелі сөз сөйлескен жоқ.
Сарыбас жалпақтап ол-пұлды айтқан болады, Ботагөз оған салқын, сараң
ғана жауап береді.
Қабырды айнала кең қоршаған кірпіш діңгекті, тамыр торлы шарбақтың
ішінде, қабыр араларында өскен орман өте қалың еді. Жол қабырлардың

арасымен жүреді. Темірбек пен Бүркітбайдың қабыры бір жақ түкпірде,
жолсыз шытырманның арасында.
Қабыр орманына кіре, Ботагөздің көңіліне Сарыбастан қауіп пайда
болды. «Сақ бол!» деген еді оған Совдептегі жолдастары, «жауларың
қапыңды тауып өлтіріп кетпесін!» «Осы Сарыбас, ойда жоқта қалай
кездесті?– деп ойлады Ботагөз, жолдастарының сақтандыруы есіне түсіп,–
бұл мұнда неге еріп келеді ?»
«Сақ болды» ойына алып, Ботагөз қалтасынан револьверін тастамайтын
еді. Ойына қауіп кірген ол Сарыбасқа білдірмей, қалтасын сипап еді, жоқ!..
Үйінде қалып қойыпты.
Оның қаупі күшейді. Тамырларына суық қан жүгірді. «Осы арадан
кейін қайтсам қайтеді?» деп ойлады ол. Бірақ қайтпады: недəуір ілгері
сұғынып барып қалған, содан қайтам десе, Сарыбас: «неге?» демей ме?
Оған не жауап айтады?
«Тəуекел!– деп бекітті Ботагөз толқыған ойын,– маған бұл не істейді?
Мылтығы болмаса, жекпе-жекке маған бұның шамасы келе ме?»
Осы ойдан кейін ілігері жүрісін бөгемеген Ботагөз білдіртпей,
Сарыбастың екі қолын аңдыды, егер қалтасынан мылтық суыратын болса,
бұрын қимылдауды мақұл көрді.
Олар қабыр басына келді. Топырағы торқаланып, гүлденіп тұрған
қабыр!.. Айнала сайраған құс!.. Мейірленген табиғат!..
Жас қабырдың бұл салтанатына Сарыбас таңданған, тамашалаған
болды. Ботагөздің ойы Сарыбаста, көзі қолында. Сезіктенген сайын
Ботагөзге Сарыбастың көз қарауы, бет құбылысы, дене қимылдары
күдіктендіре түседі.
– Ал, Ботагөз!– деді Сарыбас қабырларды айнала шолып көргеннен
кейін.– Енді бірдеме демейміз бе?
– Не дейміз?
– Дұға-мұға оқымаймыз ба?

– Мен дұға білмеймін.
– Менің ептеп «құлқуалда» қайыратыным болатын еді. Отырыңыз,
мұсылман баласымыз ғой, білген бірдемемізді айта кетейік.
Сарыбас жасыл шөптің үстіне тізерлей отыра кетті. Ботагөз тұрып
қалды.
– Неге отырмайсыз!
– Сіз оқығыңыз келсе оқыңыз. Бұл кісілер менен дұға тілемейді.
Ботагөздің сөзін зілді, кескінін салқын көрген Сарыбас:
– Ұнатпасаңыз қойдым!–деді де түрегелді.– Енді қайтамыз ба?
– Əрине, сүйтеміз.
– Мына сырт жақ жазық дала, соған қарай шығып, бой көтеріп қайтсақ
қайтеді?
– Сіз барыңыз! Менің жұмыстарым бар еді.
– Өлмей жұмыс біте ме? Бүгінгі қызмет аяқталған жоқ па?
– Бізге қызмет үшін күні мен түні бірдей.
– Сонда да, ұзақ қыдырмасаңыз да, сыртқа шықпай-ақ, анау бір көделі
алапта аз отырып, дем алсақ қайтеді?
– Мен шаршағам жоқ.
– Опыр-ай, қарындасым-ай, бойыңды менен аулақ қылуға ант
ішкенбісіз? Хаттарыма жауап бермеумен ғана қоймай, бетпе-бет көріскенде
де шиыршық атасыз, мұныңыз қалай?
– Сырласудың орны бұл ара емес қой деймін, реті келсе қалада
сөйлесерміз. Қаласыз ба? Қайтасыз ба?
– Сіз ше?

– Мен қайтам.
– Барыңыз, онда!
Жүре беруге Ботагөз сескенді. Сарыбасты ала кеткісі келді.
– Қалам десеңіз еркіңіз. Бірақ манағы «апарып қайтамын» деген сөзіңіз
қайда?
– Өзіңізге пайдалы жағын ғана ұстайды екенсіз ғой, менің сөздерімнің?
– Сізге солай көрінген шығар, бірақ меніңше, адамға уəде қымбат қой
деймін. Қалам десеңіз қалыңыз, мен кеттім.
Ботагөз жөнеле берді. Одан басқаның арқауын таппады. «Тəуекел!– деп
ойлады ол,– не де болса көрейін!»
– Тоқта!–деген сөз артынан шымырлау шыққанға Ботагөз жалт қараса,
Сарыбас төрт-бес адымдай жерде ту сыртынан наган ұсынып тұр.
Ботагөздің жүрегі аттай тулап, көзі қарауытқандай боп кетті. Бірақ ол
есінен танбай, ақылын тез жинады да:
– Бұл ойыныңызға жол болсын?–деді денесін бетпе-бет бұрып.
– Əлей болсын, сұлу қыз!–деді Сарыбас сазарып,– тұрыңыз, анау екі
қабырдың арасына!
– Себеп?
– Ол сұрауыңыздың жауабын наган айтады. Рас айтам, тұрыңыз!
– Ендігі бозбаланың əзілі осындай болды деп еді десеңізші! Айтар
жауабын наган осы арада-ақ айтсын!
– Сұлу қыз!.. Сұрқия қыз!.. Орындаңыз, бұйрығымды!
– Орындамасам ше?
– Екінің бірі.
– Біреуі ату!.. Біреуі ше?

– Соның үйлесі болады да.
– Қандай?
– Жату!
– Атқан соң, əрине жатады, түрегеп тұрмайды.
– Атпай да жату бар шығар.
– Қандай?
– Ойлаңыз!
– Ə-ə!.. түсіндім! Соңда? Құтылу?..
– Əрине!
– Оңбаған!.. Бұзық!..– деді Ботагөз екпінді дауыспен,– «адаммын»
дегендегің осы ма! Саған теңейтін айуан жақ! Қапымды таптың, ат,
дұшпан!..
– Тілегіңді орындайын: үш кегімді атап, бір оқпен алам (Ботагөздің
жүрегінен көздеді): бірі – əкем Итбайдың кегі, екінші – таланған мал мен
мүлкімнің кегі, үшінші – өзімнің...
«Өзімнің» деген сөзді созбақтап аяқтай берген Сарыбастың қолындағы
наган ұшып кеп кетті. Ол шошынып жалт қараса, арқасын таяй тұрған
талдың арасынан біреу өзіне наган ұсынып тұр, қарына жармасқан бір
мықты уыс етін езіп барады.
Не болғанын білмей қалған Ботагөздің маңдайынан шып-шып тер
шығып кетті. Ол тал арасына қадала қарай қалды.
– Бауырым! Ботам!–деген сөз малынды оның құлағына. Таныс дауыс!
Балтабектің дауысы!..
Ботагөз ілгері ұмтылғанда, қауға қара сақалды бір адам, білегінен
ұстаған Сарыбасты құлақ-шекеден қойып қап ұшырып жіберді де, құшағын
жая ұмтылды. Ботагөз көптен көрмеген ағасының дауысынан басқа, екі көзі

мен мұрнын ғана таныды.
Екеуі құшақтасып, ұзақ көрісті. Ботагөз ағыл-тегіл жылады. Бірақ, ол
қайғыға пісіп-қатқандығын көрсетіп, Балтабактей егілген жоқ.
Балтабектің қатты ұрған жұдырығынан есі ауытқып, құлағы бітіп
құлаған Сарыбас есеңгіреген есін аздан кейін жинап, төңірегіне қараса,
қасында наганды қолын төмен түсіріп Кузнецов тұр, Ботагөзбен біреу
керісіп жатыр. Көріскеннің кім екенін ол жобалай алмады: жүдеу киімді,
қаба сақалды біреу. Есін жинағанмен Сарыбас құлаған орнынан
қозғалмады, атылған қасқырдай зілдене қарап, қырынан жатты.
Сарыбасқа «қозғалма!» дегендей ара-тұра алара қарап қойған Кузнецов
көріскен туысқандарға жұбату сөз айтты, олар құшақтарын жазды.
– Ойпырай, мынау жатқан шаян сары кім еді?–деді Балтабек Сарыбасқа
төніп.
– Итбайдың баласы Сарыбас,– деді Ботагөз.
– Итбай түгіл Шошқабайдың баласы болсаң да жоқтауыңды бір-ақ
асырайын!–деп Балтабек ұмтылды.
– Сабыр!– деді Кузнецов ара түсіп,– біз бұрынғыдай құрғақ қол емеспіз.
Бізде қазір тергеуші, сот бар.
– Қап!– деп Сарыбасқа тістене бір қарап, ашулы кескінін шұғыл
жадыратқан Балтабек, сағынған қарындасын қайта құшақтап, ағалық,
бауырмалдқ мейіріммен қайта сүйді.
4
1916 жылдың күзінде Қотыркөл қаласының бұзылған абақтысынан
қашқан Амантай жоғалып кетті. Қашып шыққанын естіген жұрт, оның
қайда кетіп, қайда тұрғанынан түк хабар білмеді. Итбай тұқымдары оны
ашық та, жасырын да іздетті. Бұл хабар уездік, губерниялық мекемелерге
де жетіп, олар Амантайды басына бес мың сом бəйге тігіп, ашық іздетумен
қатар, бір губернияда неше болыс болса, соның бəріне тыңшы таратты.
Қаладан да, даладан да тіміскіленбеген жер қалмады, бірақ жоқ!..

Жабайы халықтың көңіліне басқаша ой келді: «Көкке ұшқан жоқ, жерге
сіңген жоқ, қайда кетеді сонда?»–дейтін олар,– əй, дəуде болса «Итбай
тұқымдары оны қамауда өлтіріп жіберіп, жұрттан қорыққаннан қашып
кетті деген хабар таратқан шығар».
Сонша іздеуге түсіп, көзден ғайып болған Амантай жоғалған да жоқ,
онша ұзаққа қашқан да жоқ. Қотыркөлдің абақтысын бұзып шыққан
адамдардың, құрулы мылтық, көк түтін астынан аман құтылған бір топ
бөлегімен ол сол түні Меңіреу қарағайына барып жетті де, сондағы бір
бекініске паналады. Ол бірнеше күн Меңіреуде жатып, жан-жағына
астыртын хабаршы салып көріп еді, қай жақтан болса да, көтерілісті патша
үкіметі қырып-жойып басқандық хабары келді. Жалғыз-ақ «Аманкелді
тобы əлі де арпалысып жатыр дейді» деген еміс-еміс хабар естіледі, бірақ
ол да анық емес, көмескілеу хабар. Бұл арадағы елдің енді бас көтеруге
шамасы келмейтінін байқаған Амантай, «енді қайтеміз?» деп жолдастарына
ақылдасты.
– Бəрі бір өлім,– десті біреулері,– бұл патшаның қол астынан шығып
кете алмаймыз, қайда барсақ та бізді тауып алады. Одан да осы арадан
тырп етпейік, қолдан келгенше бүлдірейік, қалаларды өртейік, өшіккенді
өлтірейік, талайық, сөйтіп шамадан кеткенде ажал тұзағына мойын
ұсынайық.
– «Таз ашуын тырнадан алады»,– десті біреулер,– бізді қолға түсіре
алмаған үкімет біздің жазықсыз жақындарымызды қысады. Енді осы азапқа
салғанымыз да жетер. «Бəйгеге тіккен бір мойын» дегендей, біздікі
бейнетке де, ажалға да көнген бас. Қолмен істегенді мойынмен көтерейік,
несіне болса да шыдап, өз еркімізбен қолға түсейік.
Біреулер тағы бірдемелерді айтып даңғаза болғанда, үндемей ойда
отырған Амантай Асқарды жоқтады. «Бəрекелді-ай!– деп өкінді ол,–қол
қайратын көрмесем де, тіл қайратын көп көріп ем, қысылған жерде
таянышым еді. Ақыл тауып берер ме еді, қайтер еді, əттең, болмады-ау!»
Acқар туралы ойлаған Амантайдың есіне, оның «патша ұзақ жасай
алмайды, құлайды» деген сөзі түсті. Бұл ойын ол жолдастарына айтып еді,
біреулер: «сол қашып кеткен қоян жүрек неменің сөзі не, өзі не!.. Оның қу
тілмен құрақ органы не керек!» деп Асқарды сөккенмен, енді біреулері,
Амантайдан Асқардың «патша түседі» деген дəлелдерін тыңдай келе,

«жаны бар сөз екен,– десті,– сөздері көкейге қонып тұр. Сол жігіт
білмейтін жігіт емес сияқты да, осыны ойлыныйықшы!»
Ойлана келе олардың тоқтіғаны: «шыдайық, жасырынайық! Күтейік,
байқайық!..»
Бұл топта Керекуден келген біраз жігіт бар еді.
– Өзгемізде жасырынуға сыймайтын қанша үлкен бой бар,– деді соның
біреуі,– қайда болса сонда бой таса қыла бермейміз бе? Сыймайтын бой
мына–Амантайдікі. Бəріміз жиналып соның бойын жасыруға тырысайық.
– Сыпайыламай сыйымды сөзіңді айтсайшы, əдемі сөзден қайсымыз
аштан өлейік деп отырмыз,– деді біреу.
– Шыдасайшы!–деді анау,– мен де беталды құла-дүзге ұлағып отырған
жоқ шығармын, көздеп отырған нысанам болған соң айтып отырған
шығармын.
– Айт, нысанаң болса!
– Менің айтайын дегенім: мен өзім Керекудікімін. Жасымнан пароходта
жұмыс істедім. Нақ менің өзіме тие қоятын ешкім де жоқ еді,
пароходтағыларды солдатқа алмайтын да еді; ауылдағы інім ілігіп, соның
намысын жыртам деп көзге түстім де, қуғынға ұшыраған соң осында
қаштым. Пароходта менің жан аямас көп достарым бар. Амантай соларға
барса, олар бұл кісіні сақтай алады, жəне мойны қашық жер, бұл кісіні ол
жақта танитындар жоқ.
Көпшілік осы ақылды мақұл көрген соң Амантай көнді. Ақылдаса келе
əркім .«сезіксіз» деген жерге паналай тұруға ұйғарып, Меңіреуден бəрі де
бытырасты.
Керекудің жігіті Амантайды өз жеріне бастап алып барды. Кереку
пристаныңда жүрген жұмысшылар Амантайды естіген екен, жəне ол
туралы неше түрлі ертегілер тарап, оны бір көруге бəрі де құмар екен.
Олар Амантайды аса құрметпен қарсы алды. Шамаларынан келгенше
жауға бермеске ант ішісті.

Пристаньға
жұмысшы
боп
орналасқан
Амантайға
бұрынғы
жұмысшылар жұмыс істеткен жоқ.
– Жұмысшы атын алып арамызда жүре бер,– десті олар,– жаныңды
қинама, бір сені бəріміз жабылып асырармыз.
1916 жылдың аяғында, 17 жылдың басында Керекуде тұрып қалған
Амантай
патшаның
түскенін
пристаньда
естіді.
Ол
кешікпей
жолдастарынан рұқсат алып, еліне қайтты. «Патша түсіпті!» деген лақап
болмаса, елдің қалпы баяғыдай екен: баяғы болыс – болыс, би – би, еңceci
көтерілген кедей жоқ. Ауылда өзі өндірер іс жоғын көрген Амантай сол
кезде «Асқар да, .Ботагөз де Омбыда дейді» деген хабар естіп, атпен тура
Омбыға жүріп кетті. Бұл майдың бас кезі еді.
Ол Омбыға барған кезде, қалада Совдептің облыстық жиналысы
ашылғалы жатыр екен, соған барған оның, алдынан күтпеген екі оқиға
кездесті.
Бірінші оқиға: жиналысқа өкіл болып, Ақмола облысының əр уезінен
бірталай қазақтар да келген екен. Олардың бəрі де таныса келе, Амантайды
біле кетті. Қошеметпен қарсы алған олардың көзіне қарағанда, 1916
жылдың оқиғасына байланысты Амантайдың қимыл-қайраты турасында ел
арасына ертегі сияқты, нелер ғажап кеңестер тарап кеткен, ел оны
ертегінің, «оқ өтпейтін, қылыш кеспейтін», ешбір қауіптен сескенбейтін
«көзсіз ері» көріп алған. «Сондай Амантай кеп қалды» деген соң, оны
көруге құмартушылар көбейіп кетті. Бірден бірге тараған хабар жиналысқа
келгендер түгіл, қала халқының арасына да тез тарап, көргісі келгендер
Амантай түскен пəтердің есігін босатпады. Келіп-кетушілер сондай
сапырылысып жатқан бір сəтте əлдекімнің бас салып мойнынан құшақтай
алғанын Амантай аңғармай да қалды. «Бұл кім?!» деп ойлағанша.
– Қайдан келдің, нағашы-ау?.. Өңім бе бұл, түсім бе?–деген, жасқа
булыққан əйел даусы шалынды оның құлағына. Ботагөз даусы сияқты боп
кетті оған бұл дауыс. Рас сол екен. Атын əр уақыт жүрегінің жылы
түкпірінде сақтап, бірақ қайда екенін, не халге ұшырағанын біле алмай,
сары уайымда жүрген Амантайдың қуанышында, Ботагөзді көргеннен
кейін шек болған жоқ. Жылау-сықтауы араласқан ұзақ амандықтан соң
сұраса, Ботагөз Совдептің губерналық жиналысына өкіл екен. Амантайдың
келгенін ол Кузнецовтан естіпті. Ол губерналық Совдептің жауапты

қызметінде екен. Амантайдың күтпеген бір оқиғасы – Ботагөзбен
осылайша кездесуі.
Екінші оқиға, губерналық Совдептен жиналысқа қатынасуға мандат
алған Амантай, Ботагөзді ертіп жиналыс болатын үйге барса, регистрация
жұмысын басқарып, өзіне мəлім Петька Гроза отыр!.. Ажырасқан екі
жылдың ішінде кескін-кейпіне көп өзгерістер кіргенмен, Амантай оны
жазбай таныды да, Ботагөзден де бетер бас сап құшақтап, бауырына қатты
қысты. Гроза оның кескінін жатырқап қалған екен, сондықтан, алғаш «бұ
кім?!», «бұнысы несі?!» деген таңдау оның да ойына кіре қалғанмен, мана
кеп біліскен Ботагөздің:
– Ведь он, мой дядя же, Антон Петрович!.. Это он– руководитель
народного восстания в Кокчетаве в 1916 году!.. Он же, дядя Амантай!.. –
деген сөзінен құшақтаушының кім екенін түсіне кетті.
Құшақтары қайта айқасып, сағынысқан жүректер мауқын басқаннан
кейін, Ботагөзді дəнекер ғып, айырылғаннан бері бастарынан өткен
оқиғаларды қысқаша баяндап шықты. Амантай жайы бізге мəлім. Ал 1916
жылы Амантайдан бөлініп, Омбы большевиктерінен нұсқау алуға келген
Гроза қапыда жандармерияның тұзағына ілігіп, Февраль революциясына
дейін абақтыда отырыпты. Революция күндері босанған ол, Совдептің,
əскери бөлімінде қызметте екен.
5
Совдептің облыстық жиналысы Россиядағы саяси хал-жайды, оның
ішінде осы облыстағы саяси хал-жайды қорыта кеп, алдағы күнде Совет
өкіметін күшейту үшін, Совет өкіметіне қарсы күштерге ұйымдасқан соққы
беру үшін бірнеше шара қолдануға қаулы жатады, соның біреуі – қолдағы
күшті, əсіресе басқарушы адам күшін жер-жерге бөлу. Осы бөлімде,
Ақмола облысындағы алты уездің біреуінің орталығы – Н... қаласына
уездік партия комитетінің секретары боп Кузнецов, уездік ревкомның
бастығы боп Амантай, уездік комсомолдар комитетінің секретары боп
Ботагөз тағайындалды.
Жиылыстан кейін Кузнецов, Амантай, Ботагөз – үшеуі бірге қайтты.
Жолда олар Қызылжарға түсіп, содан əрі Н... қаласына атпен кетпек болды.
Амантай Қызылжардағы Ботагөздің пəтеріне түсті.

Ботагөздің атына Асқар мен Кенжетайдан бірнеше хаттар келген екен,
екеуі де Ботагөзге революциядан алған қуаныштарын айта кеп: «тез
қайтармыз, бізді Қызылжарда тос, басқа жаққа кетіп қалма» деп жазыпты.
Бұл хаттарды оқыған Ботагөз қынжылды. Өз ойына салса, оның Асқар мен
Кенжетайды тосқысы келеді.
Амантайды əкем деп санайтын Ботагөз оған «Асқарды тосам» деуге
ауыл əдетін сақтап ұялады, бірақ бұл тұйықтан оны шығаратын жол –
Кенжетай.
Ботагөздің «Кенжетайды тосайын, кейінірек барармын» деген сөзіне
Амантай көнді, Кузнецов көнбеді.
– Сенің күтем дегенің жалғыз Кенжетай ғана емес,– деді Кузнецов
Ботагөзге, қалжың мен шынын араластыра.– Өйдеп алдама Кенжетайды
күтетінің рас, бірақ сен Асқарды да күтесің.
– Асқарды?!– деді Амантай таңданған даусын көтеріп. Баяғы
айрылғаннан Асқардың қайда екенін ол білмейтін еді. Ботагөзден сұрауға:
«аман бола қойса жақсы, егер жаман болса, баланын, жарасын тырнағандай
болармын» деп қаймыққан еді.
Кузнецов Амантайға Асқар туралы барлық білгенін айтып:
– Ендігісін Ботагөз сөйлесін,– деп Ботагөзді иегімен нұсқап, Амантайға
көзін қысты. Ботагөз Амантайдан ұялып, төмен қарады.
– Партияның, советтің тəртібі қатты,– деді Кузнецов аз қалжыңдап
отырып,– жиылыстың қаулысын бұзуға, советті, партияны танитын, оларға
бағынатын адамның хақысы жоқ. Қаулы орындалады. Н... қаласына
аттанамыз. Сүйген жігіт сүйген қызын тауып алуға тиісті. Ботагөз Асқарға
кеткен жөн-жобасын айтып хат жазсын жəне осы пəтеріне де баратын
жеріміздің адресін тастап кетсін. Сол адреспен ол іздеп келуге тиісті.
Қызылжарда тосуға мүмкіншілігі болмайтын болған соң, Ботагөз Асқар
мен Кенжетайға хат жазды, жəне «егер хат қолдарыңа тимей қалатын болса,
осы адреске соғады ғой» деп ойлап, пəтер үйіне де Асқар мен Кенжетайға
арнап хат тастады...
Олар Н...ға жүріп кетті.

Кенжетаймен қоштасып, Петроградтан шыққан Асқар темір жолдың
тəртіпсіздігінен жолда жиырма шақты күн жүріп, Қызылжарға келді де
Ботагөздің орнын сипады. Көруге аңсап келген Ботагөздің кетіп қалуы
жалындай шалқыған оның қуанышын су сепкендей басты, семірген көңілі
жүдеді.
Орталық партия комитетінен оның алған жолдамасы Омбының Ақмола
губерниялық партия комитетіне адрестенген еді. Ол енді не қыларын
білмеді. Омбыға бару ма? Ботагөздің соңынан кету ме?
Партия тəртібі қатты. Ойы толқығанмен, Асқар тəртіптен аса алмады.
Ол, тез барып, Н...ға командировка алу үшін Омбыға жүріп кетті.
Бұл кез, контрреволюцияның аса қатты қимылдап жатқан кезі еді.
Омбыда «Сібірдің уақытша үкіметі» деген құрылып, революцияға қарсы
барлық күш соның маңайына жиналды.
Сол кезде газеттерде Базархан, Мадияр сияқты байшыл-ұлтшылдардың
алашорда деген ұйым ашуға кіріскені, ол ұйымның бағыты – революцияға
қарсы екені мəлім болды. Омбыда алашорданың облыстық комитеті
құрылды.
Революцияға қарсы бұл күштер революциялық күштен Омбыда басым
еді.
Асқар Омбыға барған шақта, Омбыдағы партия комитеті революциялық
күшті көбейтуге бар ынтасын сала істеп жатқан.
Осындай халде барған Асқарды Обком тез босатпай, ұйымдастыру
жұмысына біраз пайдаланды да, Н...ға командировканы бір-екі айдан кейін
ғана берді.
Асқар Н...ға келсе, Ботагөз елге командировкаға кетіп қалған екен.
Қалада аз күн боп, Амантай мен Кузнецовтың жұмысына жəрдемдескен ол,
Ботагөз елден тез орала қоймаған соң, «мен де аралап келейін» деп елге
шықты. Н... уезінде орыс пен қазақтікі аралас 40 шақты болыс бар еді.
«Қазір Ботагөз сол болыста шығар» деген жобамен ол аталған болысқа
барса, Ботагөз одан əлдақашан кетіп қалыпты. «Пəлен жаққа кетті» деген
жөнге Асқар да жөнелді.

Осы қалыппен Асқар Ботагөздің соңынан айдан артық уақыт сонарлап,
мезгеген орыннан тап баса алмай-ақ қойды.
Ботагөзді соңынан қуа жүре, өзі де міндетті қызметін атқара жүре,
Асқар Ботагөз туралы елдің пікірін де байқастырды. Ботагөз туралы ел
аузындағы сөз: «Аты əйел демесе, ерден артық», «Шіркіннің жібектей
созылған мінезі-ай!», «Жап-жас бола тұра, салмақтысына не берерсің!»,
«Оқып та қалған қыз екен, заң-законге жүйрігі-ай, сабаздың!», «Айыр
көмей, жез таңдай деген осы шығар! Шешені-ай, шіркіннің! Сөйлегенде
судай ақтарылады, ерні ерніне жұқпайды! Мұндай да тілмар адам болады
екен!», «Өзі əлі күйеуге шықпаған қыз дейді. Қандай жігіттің маңдайы
жарқырап тұр екен, мұны алуға!..»
Елдің халінен Асқардың байқағаны: ауылдағы əкімдердің көбі соңғы
кезге шейін байлар боп келген екен, жуық арада уездік Совдеп сайлау
шақырып, болыстық жəне ауылдық ревкомдарға кедейлерді, əсіресе,
майданнан революциялық рух əкелгендерді отырғызыпты. Өздерінен
əкімдік кететінін көрген байлар уездік Совдептің өкілдерінің көзін бояп,
өздеріне жағымды, тілін алатын, құйыршық, пысықша кедейлерді ревкомға
сайлатыпты. Ондайлар сайланған жерде кедейлердің үкіметке тартатын
алым-салығы əлі баяғыдай. Байлардың көбі əдіс-айламен салық төлемейді.
Малын жасыру байларға салт болған: төрт түліктен мыңдаған қарасы бар
байларды болыстық ревкомның тізімінен тексерсе, ондаған ғана мал
жаздырған, əйтпесе, о да жоқ, бірнеше байлар болыстық ревкомның
тізімінде қу кедей!.. Елде анархия күшейген. Ұрлық-зорлықтан аяқ алып
жүргісіз. Қалың мал, көп қатын алу үдемесе бəсеңдеген жоқ. Параның
жолы ашық. Ауылдық, уездік əкімдердің біразының қиянатынан аяқ алып
жүргісіз.
Елді аралаған Асқар, Ботагөзді қуып жете алмай, айдан артық жүріп
Н...ға келсе, асығыс бір қызметпен Ботагөз тағы елге шығып кетіпті.
Асқардың келгенін естіген ол оған былайша хат тастап кетіпті:
«Мұндай зор қуанышта адамның аузына сөз түсе ме? Не жазарымды да
білмей отырмын. Мен командировкаға кеткенде келіпсің, елге шығыпсың.
Ұғам! Міне, командировкаға қайта шығуға тура кеп отыр. Сен мені қуып
жете алмадың. Мен сені қуып жете алам ба, жоқ па? Əлде, сен мені қууға
қайта шығасың ба? Əлде, өстіп, кезек қуысып, көпке шейін кездесе алмай
жүреміз бе? Осынын, өзі тамаша емес пе, Асқар? Біз не деген бақытты

адамбыз!..
Жолығуды тілеген – Ботаң!»
Алма-кезек бірін-бірі сонарлап қуған Ботагөз бен Асқар екі айдан артық
уақытта Н... қаласында жолықты.

жүктеу/скачать 1,94 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: