|
ерін
|
иек(жақ)
|
|
тіл
|
|
|
|
|
|
еріндік
|
|
езулік
|
ашық
|
қысаң
|
жуан
|
|
жіңішке
|
о,ө,ұ,ү,у
|
|
а,ә,е, э,ы,і,и
|
а,ә,е,о,ө
|
ы,і,и,у,ұ
|
а,о,ұ,ы,у
|
|
ә,е,і,и,ө.ү
|
Сурет. 18. Артикуляция органдарының профилі:
1 — ерін, 2 — кескіштер, 3 — альвеолалар, 4 – қатты таңдай, 5 — жұмсақ таңдай, 6 — дауыстық қатпарлар, 7 — тілдің түбірі , 8 — тілдің арқасы, 9 — тілдің ұшы
Кесте 58 Дауыссыз дыбыстардың классификациясы
Дауыссыз дыбыстардың түрлері
|
Қатаң
|
Үнді
|
Ұяң
|
п, к, қ, т, с, ф, х, ц, ч, ш, щ, һ
|
б, в, г, ғ, д, ж, з
|
м, л, н, ң, л, р, й, (у)
|
Кесте 59
Балалардың дыбыстық сөйлеу мәдениетін тәрбиелеу
|
Дыбысты қабылдауды дамыту
|
Сөйлеу дағдыларын қалыптастыру
|
Есту зейіні мен есту жадының дамуы
|
Нақты дикцияны, сөзді дұрыс айтуды тәрбиелеу
|
Фонематикалық қабылдаудың және сөйлеуді есту қабілетінің дамуы
|
Таза дыбыс шығаруды дамыту
|
Биіктік, күш, сөйлеу тембрін ажырату қабілетінің дамуы
|
Сөйлеу-дің интонациялық мәнерлілігін тәрбиелеу
|
Мектепке дейінгі балалардың сөйлеу мәдениетінің дыбыстық мәдениетін тәрбиелеу бойынша жұмыс бағыттары
Кесте 60 Балалардың сөйлеу және сөйлемей дем алуының ұзақтығы
(А.И.Максако)
|
3-жас
|
4-жас
|
5-жас
|
6-жас
|
7-жас
|
Сөйлемей дем алу (қаршыққа үрле)
|
1,3 сек.
|
1,8
|
3,2
|
4,5
|
5,6
|
Дыбыстың айтылуы [а]
|
1,5
|
3,7
|
3,9
|
5,2
|
7,8
|
Дыбыстың айтылуы [у]
|
1,7
|
4,5
|
5,1
|
6,0
|
10,0
|
Дыбыстың айтылуы [и]
|
1,6
|
3,7
|
5,5
|
6,2
|
10,1
|
Кесте 61
Балалардың сөйлеу тілінің дыбыстық мәдениетін тәрбиелеудің әдістері мен тәсілдері
Жұмыс бағыты
|
Құралдар, әдістер мен тәсілдер
|
Есту қабілетін қалыптастыру
|
— дыбысты ойыншықтар (сылдырмақ және т. б.);
— дыбыс көзін табу (анықтау)
|
Есту жадының дамуы және ырғақты, дыбыстар күшін, олардың тақырыптарын ажырату
|
— ойын: «күн мен жаңбыр», «не естіледі?»,
«не істеу керек?»,
«Кім көп естиді?», «Ойлан тап», «кім
шақырды?»
|
Сөйлеу үнін қабылдауды дамыту
|
— «Масканы табыңыз»
|
Сөздердің дыбыстық қабықтарын ажырату
|
— «Суретті көрсет» (мишка-тышқан; пиязлюк
және т. б.)
— «Саңырау телефон»;
— «Эхо»
|
Берілген дыбыспен сөзді таңдау
|
— «Сөзді тап»;
— «Кім көп атайды деген сөздерден дыбыспен
[...]»
|
Сөздегі дыбыс орнын анықтау
|
—
—
|
«Дыбыс қайда?»;
«Сөз тізбегі (дыбыстық домино)»
|
Фонематикалық қабылдауды дамыту
|
—
|
сөздерді дыбыстық талдау
|
Сөйлеу кезінде тыныс алуын дамыту
|
—
—
|
үрмелі аспаптар; мақта шариктерін үрлеу;
|
|
—
|
«Аралар ұшады»;
|
|
—
|
сабын көпіршіктерін үрлеу;
|
|
— жүзу ойыншықтары мен т. б. ойындар.
|
Сөзді таза айту және дикциямен жұмыс
|
— «Эхо», «Менің артымнан қайтала»;
— жаңылтпаштар;
— өлеңдерді үйрету және әдеби шығармаларды қайта жазу
|
Интонациялық мәнерлілікті тәрбиелеу
|
— тіл өлеңдері (қатты-тыныш; қалың және жұқа дауыспен; қуанышты-қайғылы; әр түрлі ырғақпен, ұзын және қысқа);
— «Сұрақ-жауап»;
— әртүрлі жалған екпінмен фразаны айту; — үйрету және қайта өрмелеу; — ойын-сахналау және т. б.
|
Кесте 61 Дыбыспен жұмыс істеу реті (А.И.Максаков)
Тобы
|
Апта
|
Айлар
|
IX
|
X
|
XI
|
XII
|
I
|
II
|
III
|
IV
|
V
|
II-кіші
|
1
|
а
|
о
|
м, мь
|
т, ть
|
к, кь
|
й
|
с
|
з
|
ц
|
2
|
у
|
э
|
п, пь
|
д, дь
|
г,
гь
|
ф, фь
|
с, сь
|
з, зь
|
ц
|
3
|
и
|
ы
|
б, бь
|
н, нь
|
х, хь
|
в, вь
|
с, сь
|
з, зь
|
ц
|
4-ші аптада осы айда өткен дыбыстар бекітіледі
|
Орта
|
1–4
|
с, сь
|
з, зь
|
ц
|
ш
|
ж
|
ч
|
щ
|
л, ль
|
р, рь
|
Ересек
|
1–4
|
с–з сь–зь
|
с–ц
|
ш– ж
|
ч–щ
|
с–ш
|
з–ж
|
ц–ч
|
сь– ш
|
л–р
|
Даярлық
|
1–4
|
с–ш
|
з–ж
|
с–з
|
ш– ж
|
с– сь
|
з–зь
|
л–ль
|
р–рь
|
л–р
|
Кесте 62
Әр жастағы балалармен дұрыс дыбыс айтуды тәрбиелеу бойынша жұмыс түрлері
Жасы
|
Балалармен жұмыс түрлері
|
1 жастан- 2 жасқа дейін
|
Қарапайым дыбысты айтудағы ойындар мен жаттығулар: р, ші, лар, атын-етін, дыр-дыр, мақ, ақ.
|
2 ден 3жас
|
Күрделі дыбысты еліктейтін сөздерді айтудағы ойындар мен жаттығулар: мө, дыр-дыр, тақ, сылдыр, қаңқ, және т. б.
|
3 тен 5 жас
|
Артикуляциялық гимнастика.
Оқшауланған дыбыстың айтылуын анықтау.
Бұл дыбысты сөзбен қабылдау (таңдау).
Буындар мен сөздерде дыбыстың дұрыс айтылуын қалыптастыру.
Дыбыстың дұрыс айтылуын қалыптастыру.
|
5 тен 7 жас
|
Оқшауланған оппозициялық дыбыстардың айтылу және қабылдауын саралау. Олардың айтылуын анықтау.
Буындар мен сөздердегі оппозициялық дыбыстарды саралап қабылдау және айту.
Фразалық сөздегі оппозициялық дыбыстарды саралап қабылдау және айту.
|
Кесте 63
Балалардың дыбысталу жұмысының жүйелілігі мен мазмұнының сызбасы
Кезең мақсаты
|
Түрлері мен жұмыс істеу әдістері
|
Дайындық кезеңі
|
Есту зейінің, есту жадын, фонематикалық есту қабілетін дамыту
|
Дыбыстарды тану.
Биіктік, күш және сөйлеу тембрін ажырату.
Дыбыс бойынша ұқсас сөздерді ажырату.
Буындарды ажырату.
Фонмен дифференциациясы.
Сөздерді дыбыстық талдау.
|
Артикуляция аппаратының дамуы
|
Артикуляциялық гимнастика.
Қолдың ұсақ моторикасын дамыту.
|
Сөйлеу шеберлігі мен дағдыларын қалыптастыру
|
Дыбыс қою
|
Артикуляцияны түсіндіру және көрсету.
Дыбыстың дұрыс тозуында балаларды жаттығу.
|
Буындардағы дыбыстың айтылуын автоматтандыру
|
Буындардың қайталануы (тура, кері, ашық, жабық, үнсіздікпен).
Таза сөздерді қайталау және ойлап табу.
|
Сөздегі дыбыстың айтылуын автоматтандыру
|
Тәрбиеші үшін сөздерді қайталау.
Сөздерді атау (заттардың, суреттердің, болжамдардың және т.б. атаулары).
Балалардың сөз құрудағы жаттығулары
|
Ұсыныстардағы дыбыстың айтылуын автоматтандыру
|
Тәрбиеші үшін ұсыныстарды қайталау.
Заттар, суреттер және т. б. бойынша ұсыныстар жасау.
Өлеңдерді, жаңылтпаштарды, мақал-мәтелдерді, қысқа әңгімелерді жаттықтыру.
|
Дыбысталу немесе дыбыстарды артикуляциялау бойынша жақындарды саралау
|
Оппозициялық дыбыстарды саралап қабылдау және айтудағы балалардың жаттығуы.
Оппозициялық дыбыстарды буындарда, сөздер мен сөйлемдерде саралап балалардың жаттығуы
|
Кесте 64
4-5 жастағы балалармен дыбыстық сабақ құру алгоритмі
№ п/п
|
Жұмыс мақсаты
|
|
Мүмкін болатын әдістемелік тәсілдер
|
1.
|
Белгілі бір дыбысты айтуға сөйлеу аппаратын дайындау
|
—
|
тиісті артикуляциялық жаттығулар
|
2.
|
Дыбыс артикуляциясымен таныстыру;
Оқшауланған дыбыстың дұрыс айтылуын бекіту
|
— «Көңілді тіл туралы» әңгіме, оның әні;
— дұрыс артикуляцияны көрсету және түсіндіру;
— оқшауланған дыбысты айтудағы жаттығулар (қатты, тыныш, әр түрлі ырғақта және қарқында, әр түрлі интонациямен);
— «зауыттық ойыншықтар» ойыны;
— хор, және дыбыстың жеке қайталануы
|
3.
|
Дыбыстың дұрыс
айтылуын буындарда бекіту
|
— буындардың шағылысқан қайталануы (ашық,
жабық, үнсіздікпен);
— әр түрлі дауыс күші бар, ырғақты ауыстыра отырып, буындарды қайталау;
— таза сөздерді қайталау және шығару
|
4.
|
Дыбыстың дұрыс айтылуын сөздерде
бекіту
|
— — —
|
«Сиқырлы кубик» ойыны;
«суретті атаңыз»; жұмбақтар;
|
|
|
—
|
дыбысты фонематикалық қабылдауды дамы-
|
|
|
туға арналған жаттығулар
|
5.
|
Дыбыстың дұрыс айтылуын фразалық сөйлеуде бекіту
|
жұмбақтарды, қысқа өлеңдерді, жаңылтпаштарды қайталау немесе үйрету
|
Кесте 65
Достарыңызбен бөлісу: |
