осы,  сол :  Айғайшаның  көптегн  бері өзін-өзі анықтап көргені  осы еді

 
18
тілінде  жай  сөйлем  бастауышы  етістік,  баяндауышы  есім,  етістік  болып  та 
құрала  береді:  Келгені  білінді,  Келгені  дұрыс  т.б.  Сөз  жоқ,  бастауыш  мүше 
қызметінде  жұмсалу  үшін  етістік  сөздер  субстантивтенуге  тиіс.  Сонымен, 
етістік  субстантивтену  арқылы  бастауыш  ретінде  жұмсалатын  болды,  сол 
арқылы  жай  сөйлемнің  мүмкіншілігі  кеңейді,  лексикалық  базасы  молайды. 
Екіншіден,  номинативті  сөйлемдер  субъект  зат  пен  оның  қимыл,  сынмен 
предикативтік  қатынасқа  түсуін  білдіретін  болса  (ұста  кірді,  ұста  жас  т.т.), 
соңғы  сөйлемдер  субьект  қимыл  мен  предикативтік  қимылдың  қатынасқа 
түсуін білдіретін болды. Оқығаны ұнады. Көп тілдер бұл пікірді тек  құрмалас 
сөйлемдер  арқылы  ғана  білдіре  алады:  понравился,  как  он  читал», - деп, 
субстантивті  сөз  таптары  арқылы  жай  сөйлемді  нақты  көрсетеді [15, 105-
110 бб.].  Автор  осы  еңбегінде  есімді  сөйлемдер  тақырыбына  қатысты 
«Сөйлемнің  логикалық-грамматикалық  типтері»  тараушасында:  Субьект  зат 
пен  оның  заттық  сапасының  қатынасын  білдіретін  сөйлемдер:  Оспан  – 
бригадир.  Бригадир – сол  кісі.  Жамал – шөп  желке  қыз.  Бұл  сөйлемдердің 
баяндауыштары  зат  есімнен  жасалған.  Кейде  екі  мүшесі  де  бір-ақ  сөздің 
қайталауы болып келетіні бар: Сөзім – сөз. Аты- ат-ақ. Жұмысым – бұрынғы 
жұмыс  [15, 55-56 бб.].  Автор  «Номинативті  жəне  етістікті  сөйлемдер»  деген 
келесі тараушасында: «Актуализациялау қызметі сөзді баяндауыш позициясына 
шығару  арқылы  жүзеге  асырылады.  Ол  үшін  бастапқы  номинативті  сөйлем 
аталғандай  трансформацияға  түседі.Бұрынғы  баяндауыш  қызметіндегі  етістік 
есімшелік форма алып бастауыш болады да, актуализацияланатын сөз (объект, 
субъект) баяндауыш қызметіне ауысады. 
Мұны кешегі аңызақ жел кептірді. – Мұны кептірген – кешегі аңызақ жел. 
Аңызақ  желдің  мұны  кептіргені  кеше».  Мұнда  екінші  сөйлемнің  баяндауышы 
жел  зат  есімі  болса,  үшінші  сөйлемнің  баяндауышы  кеше  үстеу  арқылы 
жасалып тұр [15, 57-58 бб.].  
Профессор Р. Əмір «Особенности синтаксиса казахской разговорной речи» 
деген  еңбегінің  «Система  сложных  предложений  в  разговорной  речи» 
тарауында  да  есімді  құрмалас  сөйлемдер  туралы  пікір  қозғайды.  Профессор 
Р. Əмір: «Особым  структурно-семантическим  типом  представляются  сложные 
предложения,  включающие  простые  предложения  с  субъективно-глагольным 
построением,  где  сказуемыми  выступают 
осы  еді,  сол  еді
.  Этот  компонент 
является вариантом функционально-самостоятельных простых предложений со 
сказуемым 
осы
,  сообщающим  время  действия.  Простые  предложения  со 
сказуемыми 
осы еді, сол еді
 являются вариантами, функционально связанными 
со  структурой  сложных  предложений,  выражающих  временные  отношения: 
Аяғымыздың  бортқа  іліккені 
сол  еді
,  машина  селкілдеп  қозғала  берді 
(Б. Тілегенов).  Келгені 
сол  еді
,  бастық  шақырып  кетті.  Нұрсұлу  бір  жаққа 
баруға  жиналып  жатқаны 
сол  еді,
  телефон  шылдыр  ете  қалды 
(Қ. Жұмаділов) [14, 148 б.].  Демек,  осы  пікірден  автордың  сілтеу  есімдігі  мен 
көмекші етістік арқылы жалғаулықсыз ыңғайлас (мезгілдес) салалас сөйлемнің 
бірінші  сыңарларының  жасалу  жолдарын  көрсетуі  есімді  құрмалас  сөйлемнің 
бір түрі деп айтуымызға болады. Одан əрі автор: «Предложения с субъективно-

 
19
глагольным построением теснее связаны со структурой сложного предложения 
в  тех  случаях,  когда  в  качестве  сказуемого  выступает  слово 
мұң  екен
» - деп 
мына  мысалдарды  береді: «Ебейсіннің  үйден  шығуы 
мұң  екен,
  Құдайменде 
қарқылдап үйді басына көтере күлді (Ə. Нұрпейісов). Селдір сұйық қамыстары 
селтиіп, ащылық сораң өскен алқап еді. Соған жету мұң екен, əлгі сұр құйын 
лезде аппақ болып ұзарып шыға келді (Ə. Нұрпейісов) [14, 148-149 бб.]. Р. Əмір 
мұң екен баяндауышы туралы: «Компонент со сказуемым мұң екен практически 
употребляется  только  в  сложносочиненном  предложении.  Мұң  екен  является 
сентимантичным  словом,  служащим  для  выражения  синтиаксических 
отношений.  В  данном  употреблении  оно  лишено  конкретного  лексического 
значения» - деп мұң екен сөз тіркесінің қазақ тілінде баяндауыш қызметінде жиі 
кездесетінін  атап  өтеді,  дегенмен,  бұл  да  есімді  сөйлемнің  бір  жаңа  түрі  деп 
айтуға  болады.  Автор: «В  состав  сложносочиненного  предложения  с 
причинным значением могут входить номинативные предложения: Аңқаулығым 
ғой,  солардың  тұзағына  ілініп  қалғанымды  білмеппін  (Б.  Майлин).  Орынсыз 
дəнеңкесі  жоқ,  құрдай  қатынап  жатқан  машина,  жетер  ілесіп 
(Қ. Мұхаметжанов).  Ташкеннің  дачаға  баратын  поезы  жүргелі  жатыр  екен, 
қаптаған  адам,  ерсілі-қарсылы  жүгіріп  мазам  кетті  (І.  Жансүгіров) [14, 150 
б.] - деп  автор  пікірін  былай  жалғастырады: «Будучи  компонентом  сложных 
предложений,  номинативное  предложение  называет  событие,  действие, 
обусловливающее  содержание  следующего  сообщения.  Қаптаған  адам  в 
последнем  примере  обусловливает  состояние,  действие  говорящего:  ерсілі-
қарсылы  жүгіріп  мазам  кетті» - деп  есімді  сөйлемнің  құрмаластың 
құрамындағы орнын атап көрсетеді. 
Автордың  бұл  еңбектерінен  есімді  жай  сөйлемдер  мен  есімді  құрмалас 
сөйлемдердің жасалу түрлеріне көп көңіл бөлгенін байқаймыз. 
Жоғарыда  талданған  еңбектердің  барлығы  есімді  сөйлемдерді  жеке 
зерттеудің  нысаны  ретінде  қарамаған.  Олар  сөйлемнің  түрін  ажыратуда, 
баяндауыштың  жасалу  ерекшелігін  анықтағанда  айтылып  отырған.  Қазақ  тіл 
білімінде есімді сөйлемдерді жеке зерттеу нысанасы ретінде қарастырған елеулі 
екі  еңбек  бар.  Оның  бірі – К.Қ.  Оңалбаеваның  «Қазіргі  қазақ  тіліндегі  есімді 
сөйлемдер»  атты  кандидаттық
 
диссертациясы.  Бұл  зерттеу  жұмыста  жай 
сөйлемдердегі есімді сөйлемдерге қатысты төмендегідей мəселелер тұңғыш рет 
жүйелі  түрде  берілді: 1) есімді  сөйлемдердің  негізгі  белгілері,  ерекшеліктері; 
2) есімді  сөйлемдерге  қатысты  сөз  таптары; 3) есімді  сөйлемдердегі  құрама 
баяндауыштардың сипаты; 4) есімді, етістікті сөйлемдердің қайсысының бұрын 
қалыптасу  мəселесі; 5) есімді  сөйлемдерге  тəн  дауыс  ырғағы,  тыныс  белгілері 
[16]. 
 
 Б.  Елікбаев  «Қазақ  тіл  біліміндегі  есімді  құрмалас  сөйлемдер» 
тақырыбына кандидаттық диссертация қорғады [17].
 
 
 Бұл  еңбек  бүкіл  түркітануда  есімді  құрмалас  сөйлемдер  туралы  тұңғыш 
зерттеу  жұмысы  болып  табылады.  Автор  зерттеуінде  есімді  құрмалас 
сөйлемдердің  қазақ,  түркі,  орыс  тіл  білімінде  берілу  дəрежесіне,  өзіндік 
ерекшеліктеріне  тыныс  белгілеріне  жан-жақты  талдау  жүргізеді.  Жұмыста 

 
20
есімді  құрмалас  сөйлемді  дəстүрлі  жіктеме  бойынша  есімді  салалас  құрмалас 
сөйлемдер  мен  есімді  сабақтас  құрмалас  сөйлемдер  деп  бөліп  алып,  олардың 
ерекшеліктері мен жасалу жолдарына тоқталған. 
Түркітану  ғылымында  жекелеген  түркі  тілдерінің  синтаксисі  белгілі 
деңгейде зерттелініп келеді. Мұндай зерттеулер біздің ғасырымыздың басынан-
ақ  еуропа,  орыс  ғалымдарының  тарапынан  қарастырған.  Олардың  қатарына 
П.М.  Мелиоранский,  Н.А.  Баскаков,  А.П.  Поцелуевский,  Н.П.  Дыренкова, 
Н.К. Дмитриев,  В.М.  Насилов,  А.К.  Боровков,  Е.И.  Убрятова,  Э.В.  Севортян, 
Н.З.  Гаджиева,  Б.А.  Серебренниковтар  жəне  т.б.  ғалымдардың  еңбектерін 
атауға  болады.  Дегенмен  түркітану  ғылымында  тарихи  синтаксиске  қатысты 
жекелеген арнаулы еңбек жоқ екені белгілі. Нақты айтқанда, көне түркі руника 
жазбалары  тілінің  синтаксистік  құрылымы,  сөйлем  құрылысы,  сөйлем 
мүшелері  олардың  сөйлемдегі  орын  тəртібі  туралы  басын  аша  зерттеген 
еңбектер саны көп емес.  
Түркологтардың  дені  орыс  ғалымдары,  бір  жағынан  əрбір  түркі  тектес 
елдердің  ғалымдары  болып  бөлінгенімен,  жалпы  түркологияда  олар  өз 
саласына үлкен із қалдырды.  
Біз  өз  жұмысымызда  тақырыбымызға  қатысты  ғалымдар  пікіріне  назар 
аударуды  жөн  көрдік.  Алғаш  рет  түркітануда  есімді  сөйлем  туралы  сөз  еткен 
түркмен  тілінің  маманы  А.П.  Поцелуевский: «Одна  из  этих  особенностей 
связана  с  очень  поздним  (сравнительно)  возникновением  в  тюркских  языках 
финитных  глагольных  форм,  а,  следовательно,  и  предложений  вербального 
типа.  Так,  например,  в  языке  орхонских  надписей VIII века  нашей  эры  мы 
находим  только  две  личные  формы  глагола:  императив  и  имперфект  (общую 
форму  прошедшего  времени).  Вполне  понятно  поэтому,  что  для 
синтаксического  строя  древних  тюркских  языков  характерно  абсолютное 
преобладание номинальных предложений» - деп ғалым түркі тілдерінің еуропа 
тілдеріне  қарағанда  бір  айырмашылығы – есімді  сөйлемдер  алғаш 
қалыптасқанын  сөз  етеді.  Автор  ертедегі  VІІІ  ғ.  Орхон  жазуларында  көбінесе 
есімді  сөйлемдерді  мол  кездесетінін  айта  келе,  дегенмен,  императив, 
имперфекті  тұлғалы  етістіктер  де  кездеседі,  бірақ  олардан  соң  есімдік 
баяндауышты  тұлғалардың  да  кездесетінін  айтады.  Соңғы  ескерткіштерде  т.б. 
жазбаларда етістіктің элементтерінің баяндауыш қызметінде жұмсалуы кездесе 
бастады.  Одан  əрі  етістікті  сөйлемдердің  қалыптаса  бастағанына  байланысты 
ХVІІІ-ХІХ  ғғ.  есімді  сөйлемдерге  қарағанда  етістікті  сөйлемдер  басымдылық 
жасай бастайды. Бұл құрамды баяндауыштар тек жай сөйлемде ғана емес, тіпті 
құрмалас сөйлемдерде де мол орын алды деген шешімге келеді. Сондықтан да 
қазіргі кезде сөйлем түрлерінің бəрі көбіне етістікті сөйлем түрінде беріліп жүр 
– дейді [18, 284 б.].  
Автор  бұл  еңбегінде  есімді  сөйлемдер,  олардың  баяндауыштарының  зат 
есім,  сын  есім,  есімдік  сөз  таптарымен  бірге 
бар,  жоқ 
сөзді  баяндауышты 
сөйлемдерді  де  «особые  типы  именных  предложений» - деп  есімді  сөйлем 
қатарында қарауды жөн деп біледі.  

 
21
А.П.  Поцелуевский: «Именное  предложение  может  иметь  в  качестве 
предиката  имя  (в  особенности,  имя  прилагательное)  или  именную  форму 
глагола. 
Примеры предиката в именных предложениях:  
1.  Предикат  выражен  именем  прилагательным  (наиболее  частый  случай): 
Биз мыдам тайяр. Мы всегда готовы; Сув совук дəл. Вода не холодна. 
2.  Предикат – имя  существительное:  Мен  Шасенемиң  илчиси.  Я  посланец 
Шасенем. Атам өйдедир. Мой отец дома.  
3. Предикат – местоимение: Бу китабың авторы – мен.  
4. Предикат – наречие: Мен мунда, сен онда. Я здесь, (а) ты там. 
Автор этой книги – я. Бу нəме? Что это?  
5.  Предикат – именная  форма  глагола: «Мен  өлжек»  дийип  гаррылар 
аглашяр.  Старики  плачут,  говоря: «Я  умру» [18, 207-208 бб.].  Осылай  автор 
есімді  баяндауыш  баяндауыштардың  бес  түрін  атап  өтеді.  Сын  есімді,  зат 
есімді,  есімдікті  баяндауыш  түрлерімен  бірге  үстеу  жəне  етістіктің  есімді 
формасын  да  осы  топқа  жатқызады,бірақ  сан  есімнің  предикат  болуы  туралы 
айтпаған. 
Э.В.  Севортян  түркі  тіліндегі  сөйлем  құрылымы  жəне  оның  номинативті 
сөйлемдерге  жатуы  туралы: «Тюркские  языки,  начиная  с  древнейших,  ныне 
вымерших  языков  или  живых  языков  более  архаической  структурыи  кончая 
наиболее  развитыми  современными  языками  с  длительной  письменной 
традицией,  структурно  относятся  к  языкам  с  номинативным  строем 
предложения» – дейді [19, 5 б.]. Бұл пікірден біз қазіргі дамыған, ұзақ жылдар 
қалыптасқан  дəстүрі  бар  тілдер  де,  көне  құрылымды  өлі  немесе  тірі  түркі 
тілдері  де  құрылымдық  жағынан  номинативті  сөйлемдер  қатарына  жатады 
деген  шешімге  келеді.  Автор  баяндауыштық  тұлғадағы  есімді  баяндауыштар 
туралы: «А.П.  Поцелуевский  исходил  из  традиционного  для  всей  тюркологии 
взгляда  на  преобладание  именной  категорией  над  глагольной  в  истории 
тюркских языков и из именного характера древнетюркского предложения» [19, 
318  б.] – деп,  А.П.Поцелуевскийді  қолдайтынын  байқадық.  Сондай-ақ  ғалым 
бұл үдеріс бүкіл түркі тілдеріне қатысты деген шешімге келеді.  
Көне  түркі  тілін  қазіргі  түркі  тілдерімен  салыстыра  зерттеген 
Н.З. Гаджиева: «Именное предложение как объект сравнительно-исторической 
грамматики  тюркских  языков  представляет  интерес  в  плане  проблемы 
существования  связки.Современное  состояние  тюркских  языков  обнаруживает 
значительное  разнообразие  связочных  средств,  а  в  ряде  случаев  и  их 
отсутствие.  В  ряде  современных  тюркских  языков  именное  сказуемое  любого 
грамматического  разряда  может  не  иметь  личного  оформления.  Глагол  быть, 
есть  в  парадигме  склонения  имен  и  глагола  не  получил  развития,  модель  Я 
студент  не  развита  в  тюркских  языках» [20, 156 б.] - деп  мына  мысалдар 
арқылы жалғастырады: «алт. Мен алтай кижи. Я алтаец; Слер алтай улус. Вы 
алтайцы [20, 237 б.].  Ғалым  осы  еңбегінде  ойрот  тілін  зерттеген 
Н.П. Дыренкованың,  башқұрт  тілін  зерттеген  Н.К.  Дмитриевтің  жəне  т.б. 
зерттеулері  арқылы  салыстыру  жұмыстарын  жүргізе  отырып,  қазіргі  түркі 

 
22
тілдерінің  есімді  баяндауыштарының  грамматикалық  ерекшеліктерін  атап 
көрсетеді. 
Көне  түркі  тіліндегі  жай  сөйлем  синтаксисінің  де  өзіндік  ерекшеліктері 
мол  екендігін  ғалым  О.С.  Сапашев  «Көне  түркі  тіліндегі  сөйлем  мүшелері» 
атты  еңбегінде  дəлелдеп,  сөйлемнің  баяндалу  мақсатына  қарай  хабарлы, 
сұраулы жəне модальды (лепті) сөйлемдер деп қарастырады. Мысалы, хабарлы 
сөйлемге:
 «
Талуйқа кічіг тегмедім» (КТк., 3) «Теңізге сəл жетпедім». Сұраулы 
сөйлемге:  Қағаны  мы  қысайын  тідім  (Тұн.,5)  «Қаған  сайласам  ше?  –  дедім». 
Модальды  сөйлемге:  Қарағұ  едгүтү  ұрғыл  (Тұн., 34).  «Қарауылды  жақсылап 
ұста».  Жай  сөйлем  қай  тілде  болмасын  екі  басты  құрамның  синтезінен – 
бастауыш  пен  баяндауыштан  немесе  субъект  пен  предикаттан  тұрады. 
Ескерткіштер  тілін  қарастыру  барысында  көне  түркі  тілінде  есім 
баяндауыштардың  орныға  бастағаны  байқалады,  яғни  көне  тілдің  өзінде 
предикаты  есімнен  болып  келген  сөйлемдер  ұшырасады.  Көне  жəне  қазіргі 
түркі  тілдерінің  көпшілігіне  тəн  ерекшеліктің  бірі – есімнен  болған 
баяндауыштардың  жақтық  көрсеткішсіз  келуі.  Түркі  тілдерінде  есім 
баяндауыштың  жақтық  көрсеткіші  жіктеу  есімдіктерінің  негізінде  көрінеді. 
Мысалы:  
Қазақ тілінде: Мен шахтер, сен құрылысшы;  
Алтай тілінде:Мен алтай кижи, слер алтай улус;  
Башқұрт тілінде: Мин язусы, һин укусы. 
Сондай-ақ,  барлық  түркі  тілдерінде  үшінші  жақтағы  есім  баяндауыштар 
аффикссіз келеді, мысалы: 
Қырғыз  тілінде:  Кенен  дүниөдө  джаз
 
«кең  дүниеде  жаз».  Кейбір 
жағдайда есім баяндауыштар септік формасын қабылдайды, мысалы,  
 Татар тілінде: Безнең полк окопта. 
Тува тілінде: Бо ном башқының «Бұл кітап мұғалімдікі».  
«Есім баяндауыштардың жалғаулықсыз келуі көне түркі ескерткіштерінен 
жалғасып  келе  жатқан  құбылыс» - деп  атап  өтіп,  автор  О.С.  Сапашев  өз 
зерттеулерінде  Суджа  ескерткіштерінен  мына  мысалдар  арқылы  көрсетеді: 
Қырғыз  оғлу  мен,  құтлық  бойла  тартқан.  «Қырғыз  ұлымен,  құтлық  бойла 
тарқан». Бұ ырық бітіг едгү ол. «Бұл ырық бітіг жақсы».  
Жіктік жалғаулы зат есімнің баяндауыш қызметінде жұмсалуы Ырық бітіг 
ескерткішінің  тіліне  тəн  құбылыс.  Бұл  түркі  тілдерінде  кейіннен  кеңінен 
қолдана  бастаған  конструкция  болса  керек,  өйткені  «Ырық  бітік»  ІХ  ғасырда 
руника  əліпбиімен  жазылған  ең  соңғы  шығарма  болып  табылады. 
Түріктанудағы  есімді  құрмалас  сөйлемдер  де  ертеден  зерттеліп  келеді. 
Жүйесіне қарай көне тілдегі сөйлемдерді жай жəне құрмалас сөйлемдерге бөліп 
қарастыруға болады. Мысалы, жай сөйлемге: Елте бұң йоқ (КТк., 3) «Елде мұң 
жоқ», Үзе көк теңрі (КТү., 1) «Үсте көк Тəңрі».  
Құрмалас сөйлемге: Қазғантықын үчін, ыдұқ өзім қазғантықым үчін, ел 
йеме ел болту, бодұн йеме бодұн болты (Тұн., 55) «Жаулағандығыңнан, өзімнің 
де  жаулағандығымнан,  елім  де  ел  болды,  халқы  да  халық  болды»  [21].  Осы 

 
23
мысалдардан  біз  тарихи  ескерткіштерде,  яғни  көне  түркі  тілінде  есімді 
баяндауыштардың бар болғанына көз жеткіздік [21].  
Н.З.  Гаджиева  мен  Б.А.  Серебрянников  түркі  тіліндегі  жай  сөйлемнің 
құрылымына  салыстырмалы-тарихи  талдау  жасаудың  негізгі  мақсаты:  тек 
олардың  түрін  жəне  түркі  тілдеріне  жататындығын  анықтау  емес,  сонымен 
бірге  ретроспективті  тұрғыда  олардың  тарихи  даму  үрдісіне  көңіл  бөлу  керек 
екендігін  айтты.  Сондай-ақ  сөйлем  мүшелері  бастауыш  туралы: «Область 
подлежащего  оказалась  исторически  относительно  устойчивой» - деп  оның 
қандай  сөз  таптарынан  жасалатынын  айта  келе: «Совсем  иную  картину  дает 
область  сказуемого.  Здесь,  как  будет  показано  ниже,  наблюдаются 
исторические  изменения  за  счет  и  развивающихся  глагольных  времен,  и 
связочных  средств.  Грамматическое  выражение  сказуемого  определяет  тип 
предложения – именной,  или  глагольной» [22, 74 б.].  Авторлар  осы 
еңбектерінде: «Вряд ли можно сомневаться в том, что в тюркском праязыке уже 
существовало  именное  предложение,  т.е.  предложение,  содержащее  в  своем 
предикате  имя.  Такое  предположение  потверждается  прежде  всего 
памятниками  древнетюркской  письменности,  где  именное  предложение 
выступает  как  уже  вполне  сформировавшееся  явление» [22, 75 б.] – деп,  ең 
алдымен  есімді  сөйлемдердің  пайда  болғанын  көне  түркі  жазбалары  да 
растайтынын сеніммен айтады. 
Біздің  тақырыбымыз  есімді  сөйлемдер  болғандықтан,  тек  қана  есімді 
сөйлемдердің алғаш пайда болу фактілерін ғана көрсетуді жөн көрдік. Сондай-
ақ  авторлар  осы  еңбектің  «Простые  предложения»  деген  екінші  тарауында: 
«Именное  предложение,  глагольное  предложение,  безличное  предложение» -
деп бөліп көрсетеді. Етістікті сөйлемдердің кейіннен пайда болғандығы, шығу 
барысы,  қалыптасуы  туралы  былай  баяндайды: «Об  этом  свидетельствует  то, 
что они возникли в группах тюркских языков, и даже, в отдельных языках уже 
после того, как тюркский язык распался» [22, 84 б.].  
Бірқатар  тюркологтардың  А.К.  Боровковтың,  В.М.  Насиловтың, 
А.Н. Кононовтың, 
Н.А. 
Баскаковтың, 
Н.П. 
Дыренкованың, 
Е.И. Убрятовалардың еңбектерінде баяндауыштардың морфологиялық жағынан 
дерлік  жасалып  құралатыны,  көбінесе  етістік  жəне  есім  таптарынан  болатыны 
(дара  түрі)  орын  алған,  бірақ  жалпылама  алынып  факт  етіледі;  ол  жайындағы 
түсініктер  бəрінде  де  біркелкі  келеді.  Баяндауыштың  күрделі  түрінің  де 
анықталуы  сондай  дəрежеде:  бірен-саран  түрлері  аталады  да,  мысалдар 
беріледі.  Күрделі  баяндауыштың  қаншалықты  дəрежеде  факт  етілетінін 
аңғаруда кейбір тюркологтардың пікірлеріне назар аударайық. 
Түркі  тілдеріне  жататын  ойрот  тілін  (алтай  тілін)  зерттеген  ғалым 
Н.П. Дыренкова  «Грамматика  ойротского  языка»  деген  еңбегінің  «Синтаксис» 
бөлімінде  жай  сөйлемнің  əрбір  мүшесіне  анықтама  беріп,  баяндауыш  туралы: 
«Самый главный управляющий член предложения – сказуемое – располагается 
в  самом  конце  предложения» - деп  баяндауышты  сипаттайды.  Осы  бөлімінің 
«Двухчленное  предложение»  деген  тараушасында: «Так  называемое  простое 
нераспространенное  предложение  состоит  из 2 членов – подлежащего 

 
24
сказуемого – и выражает отношения: 3) субьекта и качества его: тун соок «ночь 
холодна.  
4)  рода  и  вида:  сыгын – анъ  «марал – зверь»;  кайынъ - агаш  «береза – 
дерево;  адам - колхозчы  «мой  отец – колхозник» - деп  бастауыш  пен 
баяндауыштың  жасалуының 4 түрін  көрсетеді,  біз  есімді  баяндауыштарын 
мысал  ретінде  алдық.  Демек,  автор  есімнен  болған  «соок», «анъ», «агаш» 
баяндауыштарын, яғни сын есімді, зат есімді баяндауыштарын келтіреді, бірақ 
бұл  жерде  етістікті,  есімді  баяндауыштар  деп  бөлмейді [23, 225-226 бб.].  Осы 
бөлімінің «Сказуемое» деген тараушасында: 
«- Глагольное сказуемое;  
- именное сказуемое;  
- причастное сказуемое;  
- именное составное сказуемое;  
- причастное сказуемое составное – причастие + связка;  
- составное именное сказуемое со связкой тур; 
-  составное  именное  сказуемое  с  глаголом-связкой  э  чисто  именное 
сказуемое;  
- отрицательная форма именных сказуемых; 
-  именное  сказуемое  бар  и  дъок» - деп  баяндауыштардың  түрлерін 
көрсетеді.  Н.П.  Дыренкова: «Простое  именное  сказуемое  может  быть  чисто 
именным, т.е. быть выражено именем, и причастным. Чисто именное сказуемое 
выражается любым именем» - деп зат есімнен, сын есімнен, есімдіктен, есептік 
сан  есімнен, «специальным  именем  количественным»:  Алтай  ичинде  көлдөр 
көп  «на  Алтае  много  озер  (озер  много)»,  «именами  бар  и  дъок»  түрлерін 
мысалдар арқылы көрсетеді.  
-Зат есімнен жасалған баяндауыш: Кадын – турген суу «Катунь – быстрая 
река»;  
-сын  есімнен:  кышкы  кун  кыска,  кышкы  тун  узун  «зимний  день  короток, 
зимняя ночь длинна;  
-есімдіктен: менинъ ижемчилу унаганым ол «мой верный друг – он;  
-есептік  сан  есімнен:  уч  катап  уч – тогус  «трижды  три – девять» [23, 
234-241 бб.].  
Түрколог  ғалым  А.М.  Щербак  өзінің  «Очерки  по  сравнительной 
морфологии тюркских языков» деген еңбегінде: «У тюркологов спор о том, что 
раньше  имя  или  глагол,  лишен  той  остроты,  которую  он  приобрел  в  кругу 
индоевропеистов.  На  протяжении  нескольких  тысячилетий  тюркологи 
неизменно  подчеркивали  господствующее  положение  имени  и  воспринимали 
как  само  собой  разумеющееся,  довольно  позднее  морфологическое  выделение 
глагола» [24, 11 б.] – деп  есім  мен  етістіктің  қайсысы  бұрын  пайда  болғанын, 
сөз  таптарының  сөз  табы  ретінде  қалыптасуы  туралы  түркологиядағы 
пікірлерге назар аударғанымен, өзінің нақты шешімін айта алмайды. Сондай-ақ 
ғалымның  мына  пікірі  есімді  сөйлемдердің  бұрын  пайда  болғандығын  толық 
анықтайды: «Сложным,  но  не  принципиальным  для  нас  является  вопрос  о 
правомерности  и  обоснованности  выдвинутой  несколько  десятилетий  тому 

 
25
назад  гипотезы  о  поссесивной  природе  предикативных  отношений  в 
реконструктируемой 
модели 
пратюркского 
именного 
предложения. 
Сопоставляя  материалы  алтайских  языков  и  анализируя  особенности  их 
структуры,  Г.  Винклер  сделал  вывод,  что  древнейшим  и  исходным  для 
названных языков является предложение с поссесивной связью [24, 11-12 бб.]. 
Мұнда  автор  Г.  Винклердің  шешімін  қолдай  отырып,  есімді  сөйлемдердің 
бұрын  пайда  болғандығына  күманданбайды  жəне  есімді  сөйлемдердегі 
предикативті қатынастардың əлсіздігін атап өтеді.  
Құрмалас  сөйлемдер  туралы  П.М.  Мелиоранский,  А.П.  Поцелуевский, 
В.А. Гордлевский, А. Боровков, Н.К. Дмитриев, И.А. Батманов, Е.И. Убрятова, 
Н.А. Баскаков,  Н.П.  Дыренкова  сияқты  ғалымдардың  еңбектерінен  оқуға 
болады.  
Енді  түркітанудағы  есімді  құрмалас  сөйлемдер  туралы  пікір  қозғаған 
ғалымдардың  еңбектеріне  назар  аударсақ.  А.П.  Поцелуевский  «Основы 
синтаксиса туркменского литературного языка» деген еңбегінде «Особые типы 
именных предложений» [25] деген тарауша береді. 
А.П.  Поцелуевский  де  В.А.  Гордлевский,  А.  Боровков  сияқты  құрмалас 
сөйлем 
түрінен 
сабақтас 
құрмалас 
сөйлем 
түрін  ғана 
көрсетіп: 
«Сложноподчиненным  называется  такое  предложение,  в  котором  наряду  с 
главным,  или  независимым  суждением  имеется  еще  одно  или  несколько 
подчиненых,  или  зависимых  суждений» - деп  сабақтас  құрмалас  сөйлемде 
басыңқы  сөйлеммен  қатар  тағы  бір  немесе  бірнеше  бағыныңқы  сөйлемнің 
болатынын сөз етеді. 
Құрмалас сөйлем баяндауыштарын:  
- простые предложения с отглагольными формами слов;  
- простые предложения с причастными формами слов;  
- простые предложения с инфинитивом;  
-  простые  предложения  с  прочими  глагольно-именными  формами – деп 
бөлген.  Дегенмен  баяндауыштың  соңғы  жасалуында  «глагольно-именными» 
деген 
атауында 
есімді 
(именными) 
деген 
сөзі 
қосарланып 
тұр. 
А.П. Поцелуевский: «Отглагольная  форма  на  «дык-дик»  в  настоящее  время 
чаще всего употребляется в роли существительного: случай употребления ее в 
качестве  собственно  причастия  сравнительно  редки» - дей  отыра, «дык-дик» 
жұрнақтарының есімді сөйлемге жататынын ескертеді [18, 229-232 бб.].  
А. Боровков, В.А. Гордлевскийлерге қарағанда А.П. Поцелуевский жалпы 
есімді  сөйлемді,  есімді  жай  сөйлем,  құрмалас  сөйлемдер  құрамында  да  есімді 
сөйлемдерді  қөрсетіп,  өз  еңбегінде  автор:  Предикат  именного  предложения, 
особые  типы  именных  предложений,  сложноподчиненные  предложения, 
именнные  предложения  со  словом  диймек  в  качестве  предиката  деген 
атаулармен  береді.  Ғалым  түрікмен  тіліндегі  есімді  сөйлемді  екіге  бөліп 
көрсеткен: именные предложения со словами «бар» и «ек» в качестве предиката 
– деп «бар» «жоқ» сөзді сөйлемдерді есімді сөйлемдерге жатқызады. Құрмалас 
сөйлемдер ретінде мысалы: Паны дүнйə гелдик, екдан бар болып, «Мы пришли в 
пленный  мир,  став  из  несуществующих  существующими».  Огрылар...  бар 

 
26
затларымызды  алып,  соган  ялы  сойдылар.  «Воры...  взяв  все  наши  вещи, 
облупили  нас,  как  липку.  Егер  осы  сөйлемдерді  талдасақ,  бірінші  сөйлем 
сабақтас  құрмалас  сөйлемнің  баяндауыш  бар  болып  негізгі  сөзге  көсемше 
тұлғалы  көмекші  етістіктің  ықпалынан  есімді  аралас  сөйлем  жасалған,  екінші 
сөйлем  қимыл-сын  бағыныңқылы  сабақтас  сөйлемге  жатады [18, 224-225 бб.]. 
Сондай-ақ  автор  осы  еңбегінің  «Сложноподчиненые  предложения»  деген 
тарауында: «Зависимым  может  быть  не  только  глагольное  предложение,  но  и 
именное. Зависимые именные предложения входят в состав главного, замещая 
отдельные  его  члены.  Так,  например,  в  сложном  предложении:  Гамзасы  ок, 
кирпиги пейкамы гөрдим бу гиже. «Я сегодня ночью видел красавицу, у которой 
брови, как стрелы, а ресницы подобны наконечникам стрел [18, 230 б.] - есімді 
сөйлемдер: гамзасы ок («ее брови стрелы) жəне кирпиги пейкам («ее ресницы-
наконечники  стрел)-  басыңқы  сөйлемнің  баяндауышына  тура  толықтауыш 
болып  тұрғанын  көрсетіп,  бағыныңқы  сыңарының  баяндауышы  тек  қана 
етістікті  сөйлем  емес,  есімді  сөйлем  де  болатынын  ескертеді.  Демек, 
түркітануда  есімді  сөйлем  мəселесін  алғаш  рет  зерттеген  А.П.  Поцелуевский 
болды.  
А.Н.  Кононов  өз  еңбегінде  жай  сөйлемдерді:  повествовательные 
предложение,  вопросительное  предложение,  модальное  предложение,  ал 
құрылымына  қарай  двусоставное,  односоставное,  простое  распространенное 
предложение, второстепенные члены предложения, неполное предложение-деп 
бөліп қарастырды.  
Құрмалас сөйлемдерді: 
-сложносочиненное предложение;  
-сложноподчиненное предложение;  
-сложноподчиненное  предложение  с  союзными  словами - деп  үш  топқа 
бөліп  қарастырды.  Автор: «Сложносочиненное  предложение  состоит  из  двух 
или 
нескольких 
простых 
предложений, 
которые 
могут 
быть 
нераспространенными 
и 
распространенными, 
с 
простыми 
членами 
предложения,  или  с  развернутыми  членами  предложения,  полными  или 
неполными, двусоставными или односоставными». Демек, құрмалас сөйлемдер 
əр түрлі жай сөйлемдерден құралатынын көрсетеді [26, 227 б.].  
Бұл  анықтамадан  біз  А.Н.  Кононовтың  пікірі  бойынша  құрмалас  сөйлем 
оның  ішінде  салаластың  құрылымы  жай  сөйлемге  ұқсас  болып  келетінін, 
сондай-ақ  салалас  сөйлемнің  құрылымы  жай  сөйлемдер  сияқты  жалаң, 
жайылма,  толымды,  толымсыз,  жақты  немесе  жақсыз,  бірақ  бұл  жерде  автор 
есімді  құрмалас  сөйлемдер  туралы  пікірін  білдірмейді.  Дегенмен  ғалымның 
еңбегінен мына мысалдарды келтірсек: «Кеча коронғу, қор еғмыңда (С. Аний) –
ночь  темна,  идет  снег.  Онла  бошлиғи – Зуннунхужа,  рузғарни  кампир 
бошқаради – Глава семьи – Зуннун-ходжа, хозяйство ведет старуха» [27]. Осы 
екі сөйлемнің бірінші сөйлемдерінің баяндауыштары қараңғы – сын есімі жəне 
Зуннунхуджа – жалқы есімі арқылы есімді сөйлемдер жасалған. 

 
27
А.Н. Кононов та жоғарыдағы авторлар сияқты сабақтас құрмалас сөйлемге 
көп  көңіл  бөліп,  бағыныңқы  сөйлемнің  баяндауышы  туралы: «сказуемое 
придаточного предложения выражаются:  
1) прошедшим временем условного наклонения; 
2) настоящим- будущим временем условного наклонения; 
3) формами условной модальности» [27, 409 б.].  
Автордың  бұл  пікірінен,  əрине,  сабақтас  құрмалас  сөйлемнің 
баяндауыштары тек етістіктен болатынын байқаймыз.  
Н.А.  Баскаков  құрмалас  сөйлемдерді  басқа  ғалымдарға  қарағанда  тереңінен 
зерттеп,  салалас,  сабақтас,  аралас  құрмалас  сөйлем  деп 3 топқа  бөліп, 
əрқайсысының  өзіндік  белгілерін  атап  көрсетті.  Сонымен  бірге  құрмалас 
сөйлемнің бұл түрлерін іштей тағы да бірнеше түрлерге бөлді. Н.А. Баскаков та өз 
еңбегінде салалас құрмалас сөйлемнің жасалуын тек етістікті сөйлемдер арқылы 
көрсеткен. Демек, есімді сөйлемдер туралы пікір қозғалмаған [28, 236 б.].  
ХІХ  ғасырдың 60-80 жылдары  орыс  тіл  білімінің  өкілдері  А.А.  Потебня, 
Ф.И.  Буслаев,  Ф.Ф.  Фортунатов  жəне  Потебняның  шəкірті  Д.Н.  Овсянико-
Куликовский етістікті жақтаушылардың бірі болып саналды.  
А.А.  Потебня: «...предложение  невозможно  (кроме  случая  опущения 
глагола)  без verbum finitum, само  по  себе  без verbum finitum составляет 
предложение» [29, 310 б.].  Осы  пікірін  «Мысль  и  язык»  деген  еңбегінде 
басқаша  білдірді: « Для  нас  предложение  немыслимо  без  подлежащего  и 
сказуемого.  Подлежащее  может  быть  только  в  именительном  падеже  и 
сказуемое  невозможно  без  глагола;  мы  можем  не  выражать  этого  глагола,  но 
мы  чувствуем  его  присутствие,  мы  различаем  сказуемостное  (предикативное) 
отношение  от  определительного» - осылай  автор  сөйлемнің  басымдық  күші 
баяндауышта  екендігін  сеніммен  айтады [30, 110 б.].  А.А.  Потебня  орыс 
тіліндегі  етістіктің  тарихи  жағын  зерттеу  барысында: «В  русском  языке  по 
направлению  к  нашему  времени  увеличивается  противоположность  имени  и 
глагола» [29, 84 б.] - дей  отыра,  сондай-ақ: «Высказывая  вышеприведенное 
мнение  о  невозможности  в  наших  языках  предложения  без  глагола,  я  не 
утверждал,  что vb fin есть  явление  первобытное,  и  не  отвергал  возможности 
найти  под  последним  наслоением  этих  языков  следы  другого  порядка  вещей» 
[29, 84 б.] – деп  есімдер  мен  етістіктер  арасында  қарама-қайшылықтардың 
көбеюінің,  дегенмен  автордың  есімді  сөйлемдер  туралы  əлі  толық  пікірге 
тоқталмағандығын көреміз. 
 Автордың  «Из  записок  по  русской  грамматике»деген  еңбегінде  тілдегі 
лексикалық,  грамматикалық  көріністердің  қалыптасуы  туралы: «… На  основе 
сравнительного  изучения  памятников  славянской  письменности  приходил  к 
выводу:  по  направлению  к  прошлому  уменьшается  различие  между  именным 
существительным  и  прилагательным,  уменьшается  «гегемония  глагола  в 
предложении,  уменьшается  и  постепенно  сходит,  но  не  удельный  вес 
гипотаксиса и увеличивается удельный вес паратаксиса» [29, 75 б.] – дей отыра, 
тарихи  ескерткіштер  тілдерінде  есімдердің  басым  екенін,  ал  етістіктердің 
сөйлемдерде  «гегемониясының»  азаюының,  тіпті  қолданыстан  кетуін  жəне 

 
28
тарихи  жағынан  есімді  сөйлемдердің  бұрын  қалыптасты  деген  ойын  да 
білдіреді.  
В.В.  Виноградов  А.А.  Потебняның  теориясы  бойынша  мынадай 
көзқарастарын  айтты: «Глагол,  по  Потебне, - это  высшая,  наиболее 
отвлеченная,  наиболее  конструктивная  и  прогрессирующая  категория  языка» 
[31, 338 б.] - деп, А.А. Потебня В. Гумбольд пен Штейнтальдың көзқарастарына 
сүйене отырып, етістіктің өзіндік теориясын шығарғанын сөз етеді. 
В.В.  Виноградов  «Русский  язык»  деген  еңбегінің  «Глагол»  деген 
бөлімінде: «Глагол – самая  сложная  и  самая  емкая  грамматическая  категория 
русского  языка.  Глагол  наиболее  конструктивен  по  сравнению  со  всеми 
другими  категориями  частей  речи» [31, 337 б.] - деп  етістіктің  басқа  сөз 
таптарынан  ең  күрделі,  ең  сиымды  грамматикалық  категория  жəне  басқа  сөз 
таптарымен  салыстырғанда  ерекше  екендігін  атап  өтеді.  Осы  еңбегінде  автор 
есім мен етістікті бөлу туралы бұрыннан айтылып келе жатқанымен, жалпы бұл 
мəселе  ХVІІІ  ғасырдан  бастап  қолға  алынғанын  сөз  етеді.  Сондай-ақ  автор 
етістік сөз табы туралы орыс тіл білімінде əр түрлі пікірлердің орын алғанын, 
соның негізінде Фортунатов мектебі етістік сөз табын сөз табы емес, сонымен 
бірге  етістікке  сөз  табы  ретінде  көңіл  аударылмағанын  ескертеді.  Содан  кейін 
автор  ойын  былай  жалғастырады: «Впрочем,  в  последнее  время,  все 
представители  фортунатовской  школы  постепенно  вернулись  к  признанию 
глагола  самостоятельной  грамматической  категорией.  Глаголу  были 
возвращены  все  права  и  в  морфологии.  Оказалось,  что  другой  путь  изучения 
русского  глагола  шире  и  надежнее» [31, 337 б.] – бұл  пікірінен  біз  есімдерге 
қарағанда етістік туралы пікірлер əр түрлі екенін байқаймыз. 
В.В. Виноградов: «С организацией глагола был связан переход от древнего 
именного  строя  предложения  к  глагольному.  В  своей  эволюции  глагол  все 
более  и  более  развивает  энергию  отвлеченности» [31, 338 б.].  Автордың  бұл 
пікірінен есімді сөйлемдердің бұрын қалыптасқандығын мойындайтынын, бірақ 
етістіктердің  тез  қарқынмен  көбеюінің  жəне  олардың  қолданылу  аясының  да 
артуын байқаймыз. Ал автордың мына пікірінен: «Дальнейшая история глагола 
–  история  вытеснения  им  имен  с  основных  грамматических  позиций,  история 
отглаголивания  других  категорий,  история  роста  глагольных  типов 
предложения  за  счет  номинативных,  именных.  Категория  действия,  процесса, 
силы, энергии все более и более ограничивает сферу именных категорий. Она 
содействует  логической  концентрации  речи,  устраняя  раздробленность 
элементов  предложения» [31, 338 б.] – енді  етістікті  сөйлемдер  есімді 
сөйлемдерді  ығыстырып  жəне  басқа  категориялардың  да  етістікке  айналуын 
байқаймыз.  Дегенмен,  автор  осы  еңбегінде  қазіргі  орыс  тіл  білімінде 
«смысловая  емкость  имен  возрастает.  Расширяют  свои  значения  и  имена 
действия» - деп мына мысалдарды береді: «Устройство на работу» - взрывное 
устройство.  Начали  оборудование  аудитории.  На  фабрике – современное 
устройство» [31, 614 б.].  
Орыс  тіл  білімінде  де  тілші-ғалымдар  арасында  көп  пікірталас  тудырған 
есімді  сөйлемдер  мəселесі.Орыс  тіл  білімінде  ұлы  орыс  ғалымы 

 
29
М. Ломоносовтың «первое место иметь должно имя, вещь знаменующая, потом 
глагол,  изъявляющий  вещи  деяния»  деген  пікірін  көптеген  орыс  ғалымдары 
қолдап,  өз  пікірлерін  берді. «Предложения  именного  типа,  отличающиеся 
высокой  продуктивностью  в  литературе XX века,  давно  являются  предметом 
пристального  внимания  лингвистов» [32] - деп  жазады  зерттеуші  ғалым 
Е.А. Твердохлебова. 
Орыс  тіл  білімінде  есімді  сөйлемдер  мəселесі  туралы  А.А.  Шахматов, 
Е.М. Галкина-Федорук,  Н.Ю.  Шведова,  В.А.  Белошапкова,  Д.Н.  Шмелева, 
Г.А. Золотова,  З.П.  Табакова  өз  еңбектерінде  жеке  тақырып  ретінде 
қарастырады. 
Орыс  тіл  білімінің  ғалымы,  Петербург  Ғылым  Академиясының  академигі 
А.А.  Шахматов  өзінің  «Синтаксис  русского  языка»  деген  ғылыми  зерттеу 
еңбегінде  есімді  сөйлемдер  туралы: «Вопрос  о  том,  насколько  древни 
подлежащные  предложения,  разрешить  не  могу,  не  находя  вполне 
соответствующих  приводимым  ниже  предложениям  русского  языка  в  древне-
индийском,  греческом  и  латинском.Впрочем,  думаю,  что  мое  неумение  найти 
односоставные  подлежащные  предложения  в  указанных  языках  зависит 
главным  образом  от  того,  что  на  них  не  обращено  достатачного  внимания 
синтаксистами» [33, 50-51 бб.] - деп есімді сөйлемдерге жеткілікті түрде көңіл 
аударылмағанын сөз етеді.  
Автор  есімді  сөйлемдерді: «Односоставные  бессказуемо-подлежащные 
предложения  жəне  односоставные  сказуемо-бесподлежащные  предложения» - 
деп жеке бөліп қарастырады.  
«Односоставные бессказуемо-подлежащные предложения: 
- Именные номинативные предложения. 
- Количественно-именные предложения. 
- Именные генетивные предложения.  
-  Местоименные  генетивные  предложения» - деп  бірқұрамды  сөйлемдер 
түрінде  қарастырады.  Бастауышы  жоқ  сөйлемдерді  «Именные  сказуемо-
бесподлежащные  предложения» - деп  жеке  қарастырады [33, 49-61 бб.]. 
А.А. Шахматовтың осы еңбегінен мына мысалдарды келтірсек: «Три часа утра. 
Много ли больных? –Семнадцать человек. Яблок-то яблок! Блох-то, блох! Что 
хорошего?  Ничего  хорошего.  Автор  сондай-ақ: «Не  составляют  предложения 
отдельные  выхваченные  слова,  находящие  себе  место  или  повторяющиеся  в 
следующем  за  тем  предложении.  Не  помню  ничего,  не  докучайте  мне. 
Воспоминания!  как  острый  нож  оне.  Сваха-то!  сваха-то!  Эка – сапоги...  на 
что мне сапоги?» - деп оларды «жұлып алынған сөздер» түрінде қарастырып, 
сөйлемге жатқызбайды [33, 49-63 бб.]. 
Есімді  сөйлемдердің  тұрлаулы  мүшесінің  синтаксистік  қызметі  жөнінде 
В.В.  Бабайцева: «Вопрос  относительно  синтаксической  функции  главного 
члена  номинативных  предложений  является  спорным.  Одни  ученые 
(А.А. Потебня, Ф.Ф. Фортунатов, А.М. Пешковский и др.) квалифицируют его 
как  сказуемое,  другие  (Д.Н.  Овсянико-Куликовский,  В.А.  Богородицкий, 
Л.А. Булаховский  и  др.) – как  подлежащные,  третьи («Грамматика  русского 

 
30
языка»  АН  СССР, «Грамматика-70»  и  др.)  не  называют  его  ни  сказуемым,  ни 
подлежащим,  четвертые  (А.А.  Шахматов,  Е.М.  Галкина-Федорук  и  др.) 
разграничивают подлежащные и сказуемостные номинативные предложения. В 
школьном  учебнике  главный  член  назывных  (номинативных)  предложений 
условно назван подлежащим» - деп ескертеді [34, 107 б.]. 
Есімді  сөйлемдерді  В.В.  Бабайцева  жəне  Л.Ю.  Максимов  «Современный 
русский  язык»  деген  еңбектерінде: «Различаются  следующие  разновидности 
номинативных  предложений:  бытийные,  указательные,  побудительно-
пожелательные,  оценочно-бытийные,  собственно-назывные  и  «именительный 
представления» («изолированный 
номинатив»). 
В 
общую 
группу 
номинативных  предложений  эти  разновидности  объединяются  формой 
главного  члена  и  доминирующим  значением  бытия,  существования; 
различаются  они  наличием  оттенков  в  семантике,  выраженных  интонацией, 
частицами и т.д.» [34, 105 б.]. Авторлардың осы еңбегінен есімді сөйлемдердің 
əр түріне мынандай мысалдарды кездестіруге болады:  
«- Бытийные предложения: Синее раздолье. Голубые весны. Золотое поле. 
-  Указательные  предложения:  Вот  мельница.  Она  уж  развалилась... 
(А.С. Пушкин).  
- Побудительные предложения: Внимание! Добрый день! Какой мороз! 
-  Именительный  представления:  Москва!...  Как  много  в  этом  звуке  Для 
сердца  русского  слилось!  (Пушкин) [34, 105-106 бб.].  Авторлар: «В 
номинативных  предложениях  (в  отличие  от  нечленимых)  отчетливо 
вычленяются  главный  и  второстепенные  члены.  Главный  член  номинативных 
предложений  не  является  морфологизованным,  так  как  существительное  по 
своей  синтаксической  роли  многофункционально,  поэтому  для  квалификации 
его синтаксической фукции нужно учитывать логический и коммуникативный 
аспекты» [34, 107 б.] - деп  есімді  сөйлемдердің  тұрлаулы  жəне  тұрлаусыз 
мүшелерден  анық  тұратындығын,  тұрлаулы  мүшенің  синтаксистік  қызметін 
анықтау  үшін,  логикалық  жəне  коммуникативті  аспекттерін  ескеру  қажет 
екендігіне  тоқталып, «Сравнивая  свойства  главного  члена  в  предложениях 
Мороз!  и  Красота!,  видим,  что  существительное  мороз  по  своим  свойствам 
ближе  к  подлежащему  (называет  явление  природы,  входит  в  парадигму:  Был 
мороз;  Будет  мороз;  Пусть  будет  мороз..,  а  существительное  красота – к 
сказуемому.  В  указательных  предложениях  с  частицами  вот  и  главный  член 
ближе  к  подлежащему  (Вот  и  зима),  с  частицей  вот – к  сказуемому  (Вот 
мельница...). 
В  остальных  разновидностях  номинативных  предложений  главный  член 
представлен диффузно, недифференцированно из-за нечеткости их логической 
членимости,  особенно  при  восклицательной  интонации:  Какой  мороз!  Ну  и 
мороз! Цветов-то! и т.д.» [34, 107 б.] - есімді сөйлемдердің тұрлаулы мүшесі 
бастауыш  та,  баяндауыш  та  болуы  мүмкін  екендігін  дəлелдеп  көрсетеді,  бірақ 
есімді  сөйлемнің  басқа  түрлерінде,  əсіресе,  лепті  сөйлемде  тұрлаулы  мүшені 
анықтау қиынға соғатынын ескертеді. 

 
31
Профессор  Е.М.  Галкина-Федорук  «Современный  русский  язык»  деген 
еңбегінде есімді сөйлемдерді:  
«Сказуемое  с  предикативным  членом,  выраженным  причастием  в  полной 
форме,  сказуемое  с  предикативным  членом,  выраженным  местоимением, 
сказуемое  с  предикативным  членом,  выраженным  именем  числительным, 
сказуемое  с  предикативным  членом,  выраженным  междометием,  сказуемое  с 
предикативным членом, выраженным фразеологическим сочетанием» [35, 338-
340  бб.] - деп  топтастырады.  Автордың  осы  еңбегінің  «Повествовательные 
предложения»  деген  тараушасында: «Повествовательные  предложения  могут 
выражать  понятие  о  предметах:  Ель – хвойное  дерево.  В  повествовательных 
предложениях может быть дана характеристика качества, свойства того, о ком 
или  о  чем  говорится  в  предложении:  Терек  воет  дик  и  злобен  (Лермонтов). 
Структура  повествовательного  предложения  зависит  от  его  содержания  и 
характера.  Если  повествуется  о  действии  или  движении  предмета  (лица), 
сказуемое  будет 

жүктеу/скачать 0,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: