Буынаяңтылар былкылдаңденеліле

Жумыр  ңұрттардың  сан  алуандығы.
екі  ұшы  да  сүйірленігі  келген,  дене  тұрқы  20  сантиметрге  дейін  же- 
тетін  ақшыл  немесе  сарғыш  түсті  жұмыр  құрт  ішексорғы  деп  ата­
лады  24.  Ішексорғы екі  сүйір ұштарын  қадап,  ішекте тіршілік  етеді.
Ішексорғының  алдыңғы  ұшында  аузы,  соңғы  бөлігінде  аналь 
тесігі  (артқы  тесік)  болады.  Аналь  тесігінен  кейінгі  дене  бөлігі 
қүирық  деп  аталады.  Ішексорғының  аузында  үш  ерін  бар,  құрт  сол 
еріндері  арқылы  ішектің  қабырғасына  қадалып,  зақымдаған  жерінен 
қан  сорады.  Оның  денесі  тығыз  қабықшамен  ■
—  кутикуламен  қап- 
талған,  кутикуланың  астында  үзын  салалы  бүлшықеттері  болады. 
Көлденең  салалы  бұлшықеттері  болмағандықтан,  ішексооғы  дене-
сш   жиыра,  қысқарта  алмайды,  оның  денесі  с озылм с.." __
дықтан  пішінін  өзгертпей,  жан-жағына  иіледі.  *
Ішексорғының  денесін  қаптаған  тығыз  қабықша  тері-бүліиық- 
ет  қапіиыгы  деп  аталады.  Асқорыту  және  басқа  мүшелері  тері- 
бұлшықеттің  астындағы  сүйықтыққа  толы  қуыста  орналасады. 
Сондықтан  жұмыр  құрттарды  ілкіцуыстылар  деп  те  атайды.
Қоректенуі.  Ішексорғының  қорегі  аузынан  түтік  тәрізді  ішекке 
өтеді.  Ішек  үш  бөліктен  құралады:  алдыңғы,  ортаңғы  және  соңғы. 
Қорытылған  қоректі  ішектің  қабырғасы  сорып,  дене  қуысын  тол- 
тырып  тұрған  сұйықтыққа  жеткізеді  де,  оны  дененің  жасушалары 
сіңіреді.  Қорытылмай  қалған  қорек  қалдығы  дененің  соңғы  бөлі- 
гіндегі  аналь  тесігі  арқылы  сыртқа  шығады.
Ішексорғыда  қанайналым  және  тынысалу  мүшелері  болмайды, 
ол  таспа  құрттар  тәрізді  тыныс  алады.
Ж үйке  жүйесі  және  сезім  мүшелері.  Ж үйке  жүйесі  ж алпақ
құрттарға  ұқсас.  Сезім  мүшелері  өте  нашар  дамыған,  дененің  ал-
дыңғы  жағында  терідегі  ойықта  химиялық  сезім  мүшесі  болады. 
Ішексорғыда  көз  болмайды.
талың
А я қ та  өскен 
суыртцыиы  суы ру
^Жұтңыншак
Аналь
төсігі
ксорғы
кірңұрт
Суы ртқы
Қылқүр

Көбеюі
|В
дара  жынысты  жәндіктер.  Аналы
ғынан  аталығы  қысқа  бсхлады  және  аталығының  құйрық  бөлігі
ішке  қарай  имектеніп  тұрады.  Ішексорғының  аналығында  екі  ж ұ-
мыртқабез,  ал  аталығында  бір  аталықбез  орналасады.  Үрықтан-
ған  жұмыртқалар  ішекке  бөлініп  шығып,  қорытылмаған  там ақ  қал-
дығымен  бірге  сыртқа  шығып  қалады.  Ондай  ортаға  түскен  ж ү-
мыртқалар  (олардың  саны  200  000-ға  дейін  жетеді)  бірнеше  күн-
нен  соң  дернәсілдерге  айналады.  Осылай  дамыған  жұмыртқалар
қолдың  кірі  және  жуылмаған  көкөністерден  адамның  аузына  түсіп,
одан  ішекке  өтеді.  Ішекте  жүмыртқаларды  жарып,  дернәсілдер
ішектің  қабырғасына  қадалады,  сөйтіп  бөсір  (аскаридоз)  ауруы
пайда  болып,  ішексорғы  бөлген  улы  заттардан  ішектің  қызметі  бұ- 
зылады. 
|г
Дернәсілдердің  қанмен  бірге  өкпеге  де  енуі  мүмкін,  ондайда  қа-
қырық  бөлініп,  адам  жөтеледі.  Қақырықпен  бірге  ішексорғының
дернәсілі  ауызға,  адам  жұтынғанда  қайтадан  ішекке  түседі.  Енді
ол  даяр  азықпен  қоректеніп,  жетіледі  де  үш  айдан  соң  ересек 
ішексорғы  жұмыртқалайды.
Үшкірқұрт.  Адамның,  әсіресе  ж ас  баланың  тік  ішегінде  пара- 
зиттікпен  тіршілік  ететін  жүмыр  қүрттардың  бірі  —  үшкірқұрт
Оның  пішіні  де  ішексорғыға  ұқсас,  аталығы  аналығынан  екі 
есе  қысқа  болады.  Үшкірқұрттың  тұрқы  10  миллиметрге  дейін  ж е-
аналығы  ғана  тірідеи  шығады
атал
аналығы  жүмыртқасын  аналь
салады  да,  денені  қышытады.  Оны  қасығанда  тырнақ  астына  жабы-
А  
Л
 
Н   шій». ■
қаитадан
қабындыру  арқылы  соқыр  ішек  аүруына  шал
дықтырады
жолы  —  тазалык
алдында
Ч М
 
.................  
и
соң  ғана  тамаққа  паидаланып,  суды  қ« 
__р
Паразит  жұмыр  құрттарды  бірін-бірінен  ажырата  білген  жөн. 
Тоқтау  сулардан  шумақталып  жатқан  жылқының  құйрық  қылы 
тәрізді  қоңыр  түсті,  үзындығы  бір  метрге  дейін  жететін  жіңішке 
құрттарды  көргенде  үлкендердің  әлдеқандай  күшпен  жылқының 
қылы  тіріліп,  адам  денесіне  бұралып  енуі  ықтимал  деген  әңгімесі 
еске  түседі.  Бүл  —  жұмыр  құрттарға  жататын,  дернәсілі  бунақ- 
денелілерде  паразиттікпен  тіршілік  ететін  қылқұрт  деген  жәіщік
*  Мұның  адамға  еш  қандай  да  зияны  жоқ.  Шумакталып  жат-
Қан  ұзын  құрттар 
жұмыртқалау  үшін  шыққан  ересек  қылқұрт- 
тың  аналығы.
Ж ұмыр  құрттардың  дәл  қылқүртқа  үқсас  тағы  бір  түрі  бар,  ол
суыртқы  деп  аталады  ( р .   Оның  үзындыгы  150  см,  жуандығы 
1,5  мм.  Бүл  —  адам  үшін  өте  қауіпті  паразит,  бүрын  Бүхара  ма-

ңында  өте  көп  таралған.  Суыртқының  аналығы  көбінесе  адамның 
аяқ  терісінің  аетында  паразиттік  тіршілік  етеді,  сол  кезде  аяқтың 
еті  қышып,  қызарады  және  ісініп,  соңы  іріңді  жараға  айналады. 
Суыртқыны  жарадан  жіңішке  шырпыға  орап  суырып  алады,  сон- 
дықтан  құртты  суыртқы  деп  атайды.  Бұл  Иранда,  Үндістанда 
және Африка  елінде көп  кездеседі.  Оның көбею айналымы да,  басқа 
жұмыр  құрттардан  ерекше  —  аралық  иесі  болады.  Науқас  адам 
аяғын  хауыздағы  суға  жуғанда,  аналық  суыртқының  дернәсілі  суға 
түседі де,  оны  циклоп  жұтып  (циклоп  —  суыртқының  аралық  иесі), 
ал  ішінде  дернәсілі  бар  циклопты  су  ішкен  кезде  адам  қайта  жұтуы 
мүмкін.  Адамның  ішіне  түскен дернәсіл  8— 10  айда  қан  арқылы  аяқ 
терісінің  астына  жетіп,  8— 10  айда  ересек  суыртқыға  айналады.
Бұл  ауру  адамды  әбден  қажытады.  Ауру  д р а к у н л е з   деп  ата­
лады. 
І
ф
1.  Ішексорғы  мен  үшкірқұрттың  сыртқы  құрылысы  қандай?  Олар  қайда 
тіршілік  етеді?  2.  Бөсір  қандай  ауру,  оны  болдырмау  үшін  кандай  шара 
жасалады?  3.  Ж ұмыр  құрттар  қалай  көбейеді?  4.  Ақ  сұлама  мен  ішексорғы- 
ның  асқорыту  жүйесі  туралы  не  айтуға  болады?  5.  Ж алпақ  қүрттар  мен  жү- 
гйік 
мыр  қүрттардың  көбею  айналымын  салыстырыңдар.  6.  Ж алпақ  ,құрттар
мен  жүмыр  құрттарды  салыстырып,  типтік  атауының  неге  негізделгенін 
дәлелдеңдер.  7.  Тіршілік  әрекеттерін  пайымдау  арқылы  жұмыр  құрттардан 
пайда  болатын  аурулардан  сақтану  шараларын  баяндаңдар.
Ж У М Ы Р   ҢҰРТТАР  К Л А С Ы Н А   ЖАТАТЫН  Ж Ә Н Д І К Т Е Р Д І Ң  
НЕГІЗГІ  ЕРЕКШЕ/ІІКТЕРІ
Ж ұм ы р  құрттар 
еркін  қозғалатын,  денесі  буылтықсыз,  со- 
зылыңқы,  көптеген  түрлері  өсімдіктер  мен  жануарларда  паразит- 
тікпен  тіршілік  ететін  цилиндр  пішінді  жәндіктер.  Бүлардың  дене 
тұрқы  1  миллиметрден  8  метрге  дейін  жетеді.
Ішексорғы  және  үшкірқұрт  —  адамда  тіршілік  ететін  нағыз 
паразит  құрттар.  Ж ұм ы р  құрттардың  денесі  кутикуламен  қап- 
талған,  денесінде  қуысы  болады,  ауыз  қуысы  денесінің  алдыңғы 
жағында,  ал  аналь  тесігі  —  артқы  жағында  орналасады.  Көптеген 
жұмыр  құрттарда  тері-бұлшықет  қапшығы  болады.  Көлденең  ж о- 
лақты  бұлшықеттері  болмағандықтан,  жұмыр  құрттар  денесін  қыс- 
карта  да,  соза  да  алмайды,  тек  ж ан-ж ағы на  иіледі.
Ж ұм ы р  құрттарда  тынысалу  және  қанайналым  жүйесі  бол-
майды.  Бұлар  — дара  жынысты  жәндіктер,  олардың  арасында  қос-
жыныстылары  да  болады.  Ж ұм ы р  құрттардың  аталығынан  ана-
лығы  ұзын.  Көбінесе  жұмыртқа  арқылы  көбейеді,  дернәсілін  тірі 
туатын  да  түрлері  бар.

I  
Ғ у ы Л Т Ь \ Ц  
к   У Р Т Т А Р
СИРЕКҢЫЛТАНДЫ  ҢҰРТТАР  КЛАСЫ
Әсіресе  топы рақта  немесе  тұщ ы   -суда,  кейде  теңізде  тіршілік 
ететін,  денесінде  көзге  байқалм аса  да,  сипағанда  сезілетін  аздаған 
қылтандары  болатын,  дене  тұрқы  өте  ұсақ  немесе  2,5  метрге  дейін 
жететін  буылтық  денелі  ж әндіктер  сирекқылтанды  құрттар  кла­
сына  жатады.  Бұларды ң  ж ұм ы р  құрттардан  ерекшелігі  — дене- 
сінде  буылтықтардың  ж әне  сирек  те  болса  қылтандарының  бо- 
луы.  Бұлар  сондықтан  сирекцылтанды  қүрттар  деп  аталады.  Сирек- 
қылтанды  құрттар  барлық  ж ерде  кездеседі,  қазір  олардың  5000- 
га  тарта  түрі  бар.
§  >' 
СИРЕКҢЫЛТАНДЫ  ҢҰРТТАРДЫҢ  Ө К ІЛ І  —  Ш ҰБАЛШ АҢ
Тіршілігі  мен  сыртқы  құрылысы.  Бұл  құрт  ж ұртқа  ш ұбалш аң 
деген  атпен  мәлім.  Көбінесе  жауыннан  кейін  ж ер  бетінде  ш ұбала 
созылып  жататындықтан,  оны  кейде  жауынқүрт  деп  те  атайды.
ф .   Ш ұбалш аң  топырағы  құнарлы,  ылгалды  ж ерлерде  тіршілік 
етеді,  қазган  інінен  түнде  ғана  шьіғады.
Ш ұбалшаңның  денесі  жұмыр,  созылыңқы,  бірнеше  буылтық- 
тардан  қүралады.  Буылтықтардың  саны  түрлеріне  байланысты  90- 
нан  300-ге  дейін  жетеді,  шамамен  32— 37  буылтықтар  арасынан 
жуантықтау  «белбеуше»  байқалады.  Тропикте  тіршілік  ететін  шұ- 
балшаңның  тұрқы  2,5  метрге  дейін,  ал  бізде  мекендейтіндерінікі  — 
10— 16  сантиметрге  дейін  жетеді.  Құрттың  әрбір  буылтығында 
8-ден  қысқа  қылтандар  болады,  сол  қылтандары  арқылы  інінде 
денесін  орнықты ұстайды.  Қызғылт түсті  шұбалшаңның денесі  үнемі
Саңиналы  қан  тамыры
Жутқыншаңусті 
жүйке
А р ң а   кан  тамыры
Саңиналы   бү лшыңет
!
Ауыа
Ш ұб алш аң н ы ң   іш к і  ң ұр ы лы сы .
З ә р   ш ы ғ а р з т ы н   .
*
 
уші
Д е м *  куысы
у  ҚЫЛТАН 
Б г р м ң ғ а и   с л л а л ы   б у л ш ы қ е т
Ж ұ т қ ы н ш а қ а с т ы  
ж ү й к е   т үйі н»

қолға  ұстағанда  ылғалданып,  сілемейленіп  тұрады.  Оның  денесж 
ұзынынан  бірдей  екі  жартыға  белуге  болады,  сондықтан  бұлар  екі- 
жақты  симметриялы  құрттар  болып  есептеледі.  Құрт  осындай  шы- 
рышты  денесі  арқылы 
т о и ы р а қ т а  
оңай  қозғалады.
Шұбалшаңның  қозғалуына  денесіндегі  тері-бұлшықет  қапшығы 
септігін  тигізеді.  р ң   сыртқы  сілемейлі  қабықшаның  астында  саки-
налы  оұлшықет.  орналасып,  құрттың  денесін  жіңішкертуге  және 
жуандатуға  эсер  етеді.  Ал  оның  астындағы  бірыңғай  салалы  бұл- 
шықеттер  құрт  денесін  қысқартып-ұзартады.  Сөйтіп  құрт  сақиналы 
және  бірыңғайсалалы  бұлшықеттердің  жиырылып-созылуы  арқылы 
қозғалады.  Шұбалшаңның  тері-бұлшықетінің  астында  әр  буылтық 
сайын  пердемен  бөлінген  қуыс  болады.  Қуыстағы  сұйықтықта  ішкі 
мүшелер  орналасады.
Қоректенуі.  Шұбалшаң  өсімдіктердің  шіріген  қалдықтарымен 
қоректенеді.  Асқорыту  мүшесі  —  бүкіл  денесін  бойлай  созылған 
көлемді  ішек.  Ішектің  алдыңғы  бөлігі  —  ауыз  қуысы,  ол  жұтқын- 
шақпен  жалғасып,  қорек  жұтқыншақтан  жіңішке  өңешке  өтеді, 
одан  жемсауға  түседі  де,  бұлшықетті  қарынға  барып,  қорытылма- 
ған  қорек  ең  ұзын  ішек  бөлігімен  аналь  тесігі  немесе  артқы  тесік 
арқылы  сыртқа  шығарады.
Тыныс  алуы.  Шұбалшаңның  арнайы  тынысалу  мүшесі  болма- 
ғандықтан,  денесін  қаптаған  ылғалды  ж ұқа  қабықша  арқылы  газ 
алмастырады.  Шұбалшаңның  жауын  жауғанда  жер  бетіне  шығып 
қалуына  да,  осы  қасиетті  ықпал  етеді.  Жауынның  суы  шіріндіні  көп 
ыдыратып,  көмірқышқыл  газдың  мөлшерін  арттыратындықтан,  ол 
тыныс  ала  алмай,  жер  бетіне  шығады.
Қан  айналымы.  Ш ұбалшаң  түсінің  қызғылт  болуы,  оның  дене- 
сін  қан  жабдықтайтынын  білдіреді.  Құрттың  екі  негізгі  қантамыр- 
лары  ішектің  үстіңгі  және  астыңғы  жағынан  өтеді.  Дененің  арқа  бө- 
лігін  жабдықтайтын  тамырлар  арқа  қантамыры,  ал  құрсақ  жағын 
жабдықтайтын  тамырлар  қүрсақ  к,антамыры  деп  аталады.  Қанта- 
мырлардағы  қанды  арқа  және  құрсақ  тамырларымен  сақина  тәріз- 
деніп  жалғасқан  «жүрекше»  бүкіл  денеге  айдайды.  Қан  дененің 
алдыңғы  бөлігінен  артқа  қарай  және  артқы  бөлігінен  алға  қарай 
жайлап  жылжиды  да,  қылтамырлар  арқылы  барлық  мүшелерге  та- 
ралады.  Қанның  дене  қуысына  таралмаіі.  кантамыр  арқылы  үнемі 
айналуы  тұйъщ  қанайналым  жүйесі  деп  1
1
алады  2т\
Зәр  шығаруы.  Шұбалшаңның  әрбір  буылтығында  екі-екіден 
орналасқан  кішкене  ақ  имек  түтікшелер  — зәршығару  мүшесі  29. 
Имек түтікшенің бір жағы  шұқырақ тәрізденіп дене  қуысына,  екінші 
жағы  келесі  буылтық  арқылы  сыртқа  ашылады.
Ж үйке  жүйесі.  Ш ұбалшаңның  бас  пен  құрсақ  бөлігінде  жүйке 
жүйесі  болады.  Құрт  денесінің  алдыңғы  бөлігінде,  жұтқынш ақ 
маңында  екі  жұп  жүйке  түйіні  бар,  олардың  үстіңгі  екі  түйіні  жүт- 
қыніиацүсті  жүйке  түйіні  немесе  «ми»  және  астыңғы  екі  түйіні

аталады.  Ж ұтқыншақасты
туйінінен  құрсақты  бойлай  катарласа  созылган  ж ү й к Г  б аған Г ы
б е Г х ^ е д і  Щ
Я
 тҮиіндерінен  күралып,  ҚҰрҮ
сақ  жүйке 
Щ
• 
түзедк  Ж Ұтқыншақүсті  және  жұтқыншақасты  жүйке  түйін- 
дер,  бірімен-бірі  сақина  тәрізденіп  жалғасады.  Әр  буы лтыктТы  
Г арГ адТ
ыҮИ,НДеРШеН 
“ еН  МҮШеЛерГе  *
«
«
|   - Рм аҚтады“  
I  й  ° е3,М  “ УШеЛері-  Топыракта  тіршілік  етуіне  байланысты  шу- 
I  балшаңның  сез.м   „үшелері  жаксы  Ж
1
  Алайда  кезі  болма-
с а  
да.  олап  жяпкі^тм 
__:___ • 
^ 
т а
1
алады
шұбал 
-Щ Щ
Ал  сипап  сезу  жасушалары  шұбалшаң
орналасады
Совдан-ак  сипап  сезу  кызметін  қылтандар  да  аткарады. 
Көоеюі.  Ш ұбал'---------
м 
от,  ж^не  аналық  жыныс  >4сасу-
І У
І І І Я
В
В
В
ё
 ■
  « « ж ы н ы сты ,  ягаи  герма-
Шұбалшаңның
с* 
0 
»-------- мүшелері  V— 1Э  —
I'  д ^ ІТЫКТар  анмагында  орналасады.  Ж ұмыртқанын  урықтануы
белбеушеде  втед,.  Ұрықтану  сонынан  белбеушеден  шырын  бел“
I   н а д   де,  белбеуше  сыртындағы  тузіліс  біртіндеп  қурт  денесімен
I 
Рғ<*наи  отырып  пілдеге  айналады  «   Пілдеден  ешқандай  өзге- 
I  ріссіз  шұбалшаң  шығады.
Шұбалшаңның  регенерациясы.  Шұбалшаң  денесіндегі  буыл- 
тықтардың  әрқаисысы  ішкі  мүшелерді  толық  қайталайды.  Сон- 
дықтан  құртты  тең  етіп  екі  бөлікке  бөлсе,  оның  әрбір  жартысыяда 
қажетта  мүшелердщ  болатыны  байқалады.  Расында  да  екі  бөлікке 
бөлінген  шұбалшаңның  әрбір  жартысынан  ж аңа  құрт  дамиды 
Сөипп  бассыз  денеден  бас  өсіп,  құйрықсыз  денеден  құйрық  шы- 
ғады.  Бұл  шұбалшаңның  регенерациялық  қасиетінің  күшті  екенін
тшті денесін  екіге  бөлу  арқылы  жыныссыз да  көбейе  алатынын  көр- 
сетедк 
. 
ғ
У
I.  Шұбалшаңдар  қайда  жәнё  қалай  тіршілік  етеді?  2.  Шұбалшаңдар  жаң- 
бырдан  соң  неге  інінен  шығып  қалады?  3.  Шұбалшаңдардың  қандай  мүше- 
лері  негізгі  қызмет  аткарады?  4.  Шұбалшаңның  тері-бұлшықет  қапшығы-
ның 
қызметі 
қандай?  5. 
Шұбалшаңдар 
қалай 
көбейеді?  Регенерациянын
көбеюге  байланысы  бар  ма?  6.  ф -с у р е т к е   карап,  шұбалшаңның  қантамыр-
лар  жүйеснгің  бұған  дейінгі  құрттардан  ерекшелігін  баяндаңдар.  7.  Шүбал-
I 
шаңдардың  өсімдік  қалдығымен  коректеніп,  топырақтан  ін  қазуы  негізінде
қандай  пайдасы  бар  екенін  түсіндіріңдер.
▲
IV.  Шубалшаңнын  сыртқы  қурылысы,  қозғалуы  жэне  тітіркендіруге  қайта- 
ратын  жауабын  бақылау
1.  Ылғалды  және  құнарлы  топырақты  үлескіден  шубалшаннык  ірі  дарала- 
рын  тауыл  алу.
2.  Жүмысқа  қажетті  күрал-жабдықтарды  әзірлеу.  Ол  үшін:  1)  екі  (бол-

мағанда  үш)  оқушыға  бірден  келетіндей  етіп  шүбалшан  эзірлеу;  2)  осынша 
мөлшерде  стақан  немесе  шыны  ыдыстар;  3)қолға  ұстап  карайтын  ұлғайт- 
қыш  әйнек;  4)  шыны  таяқшалар;  5)  пияздың  пиязшығы;  6)  қалта  электр 
шамы.  Құрттарды  шыны  ыдысқа  салып,  оқушылардың  үстелдеріне  тарату.
3. 
Шыны 
ыдыстағы 
шұбалшаңды 
қолмен  сипап,  анықтап 
қараңдар. 
балшаңның  ұзындығын  сызғышпен  өлшеңдер,  денесінде  неше  буылтық  бар 
екенін  санаңдар,  Шұбалшаңның  денесі  саусақпен  сипаганда  қалай  эсер 
ететінін  байқаңдар,  терісінің  саусаққа  қалай  сезілгенін  айтыңдар.
4.  Шұбалшанның  аузы  қалай  орналасқанын,  денесінің  алдыңғы  және  соңғы 
бөлігін  анықтап,  ажыратыңдар.
5.  Шұбалшаңның  арқасы  мен  құрсақ  жағында  қандай  айырмашылық  бола- 
тынын  байқаңдар.  Құрт  денесіндегі  қылтанақтардың  қалай  орналасқанын 
ұлғайтқыш  әйнекпен  анықтап  қараңцар.  Шұбалшанды  әр  түрлі  тақтайшаға 
(әйнек,  ағаш,  топырақ  себілген)  жіберіп,  қалай  қозғалатынын  бақылаңдар.
6.  Шұбалшаңның  денесін  шыны  таяқшамен  түртіңдер,  байқағандарьщды 
дәптерге  жазыңдар.  Пияз  пиязшығын  алдына  тастағанда  шұбалшаң  қандай 
айла  жасайтынын  бақылаңдар.  Шұбалшаңға  қалта  электр  шамымен  жарық 
түсіріп  көріңдер,  оның  шұбалшаңға  қалай  эсер  еткенін  дәптерге  жазыңдар.
7.  Шұбалшаңның  регенерациясын  бақылауға  тапсырма  альіңдар,  нэтижесін 
сабақтардың  бірінде  баяндаңдар.
СИРЕКҢЫЛТАНДЫ  ҢҰРТТАР  КЛАСЫНА  ЖАТАТЫН 
Ж Ә Н Д ІК Т Е Р Д ІҢ   ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Сирекқылтанды  құрттар  — денесінде  азда  болса  кылтаңдары 
болатын,  сезім  мүшесіз,  денесінде  буылтықтары  бар,  қосжынысты 
болатын,  сезім  мүшесі  нашар  жетілген  буылтықтары  бар,  қосжы- 
нысты  жәндіктер.  Бұлардың  200-ге  тарта  түрі  теңізде  тіршілік  ете- 
ді.  Бұрынғы  КСРО-да  100-ге  тарта  топырақта,  300-ден  астам  суда 
мекендейрл  сиреккылтанды  құрттар  бар.
Сиреі^циі^аІвдздг  құрттардың  топырақта  мекендейтін  түрлері 
топырақтың  құнарлығын  арттырып,  жақсартуға  қатысады,  судағы
турлеоі  балыктаоға  коиек 
б о л у м е н  
К Я Т Я П .  
г\/пкі 
п я г т я н у п я н   т я ч я п .
тады.
кқылтанды  құрттардың  денесі  сақиналы
саласы  бұлшықеттен  тұратын  тері-бұлшықет  қапшығымен  кап­
тал ады
Щ -  
у 
1 -  
^
дене  қуысы  әрбір  буылтыққа  жеке  перделермен  бөлінген.  Әрбір
оуылтықта  құрттың  ішкі  мүшелері  қаиталаиды,  сондықтан  реге- 
нерациялық  қасиеті  күшті  дамыған.
Сирекқылтанды  құрттардың  көлемді  ішектен  тұратын  асқорыту 
жүйесі  бар.  Тынысалу  жүйесі  бүкіл  денесі  арқылы  жүзеге  асады, 
арнаулы  мүшесі  жоқ.  Қанайналымы — тұйық  қанайналым  жүйелі, 
қаны —  қызыл.  Әрбір  буылтықтарда  зәршығару  түтіктері  орнала- 
сады.  Денесінің  алдыңғы  жағында  —  аузы,  соңғы  жағында  аналь 
тесігі  болады.

Сирекқылтандылар  жүмыртқасын  белбеушесіндегі  шырышты 
қалтаға  салып,  содан  пілдеге  айналады.  Пілдеден  ұсақ  сирекқыл- 
танқүрттар  пайда  болыгі,  біртіндеп  ересек  құрттар  пайда  болады.
КӨПҢЫЛТАНДЫ  КҰРТТАР  КЛАСЫ
Денесі  екіжақты 
симметриялы, 
басым 
көпшілігі 
теңіз  түбінде 
мекендейтін, түрқы 2 миллиметрден 3 метрге 
дейін 
жететін, буылтық 
денелі,  денесін  өте 
көп  қылтан  қаптаған  жәндіктер  көпқылтанды 
құрттар  класына  жатады.  Ж ер  бетінде  бұлардың  7000-нан  астам 
түрі  мекендейді. 
*  -
§  17  НЕРЕИДА  ЖӘНЕ  ҚҰМҢАЗАР  — КӨПҢЫЛТАНДЫ  ҢҰРТТАР
Көпқылтанды  құрттардың  барлығы дерлік  теңізде тіршілік  етеді. 
Бұлар  —  бағалы  кәсіптік  балықтар  үшін  өте  құнды  азық.
Нереида  және  құмқазардың  тіршілігі  мен  сыртқы  құрылысы.
Бұлар  теңіз  түбіндегі  түнба  немесе  құмнан  ін  қазып  тіршілік 
етеді.  Басқа да  көпқылтанды құрттар тәрізді  нереида  мен  құмқазар- 
дың  денесі  созылыңқы,  өте  көп  буылтықты  ж әне  буылтықтарында 
шоқтанып  орналасқан  қылтанды  болып  келеді.  Құрттар  қылтандары 
арқылы  су  түбінде  жорғалап  жүреді  (қылтандар  аяқтың  қызметін 
атқарады).  Нереиданың  түсі  —  жасыл.  Нереида  1939  жылдан  бас- 
тап  Каспий  теңізіне  жерсіндірілді,  оны  бекіре  балығы  қорек  етеді. 
Нереиданың  тұрқы  7  сантиметрден  90  сантиметрге  дейін  жетеді.
Құмказардың  түсі
қошкыл  қоңыр,  хұмнан 
V
  тәрізді  ін  қазып.
іннің  шұқырақты  аузынан  қорегін  аңдиды  2*.  Бұл  кезде  балықтар
Н е р е и д а
т
Қ ұ м ң а з а р
к/
■-ч 
хъ
 
-
■
■
 л  ч л V: 
*г •*
і '   I
Л   *  9
Кепқылтаиды  қурттар  жән< 
рығын  балыңқа  дайымдауы
5—3413

ін  үиіндісшен  шығып  жатқан  құмқазардың  құйрығын  қорек  етеді. 
Қылтандары  іннің  қабырғасына  тіреліп,  амаи  қалған  құмқазар 
бөлігі  біраз  уақыттан  соң  қалпына  келеді.  Тармақталған  шоғырлы 
қызыл  желбезектері  құмқазар  денесінің  ортаңғы  бөлігінде  орна- 
ласады,  оның  тұрқы  30  см  шамасында  болады.
Көпқылтанды  құрттардың  денесі  шамамен  үш  бөліктен  тұрады: 
басқы  бөлігі,  көптёген  буылтықтардан  құралатын  тұлға  бөлігі  және 
қысқалау  келген  аналь  бөлігі.  Енді  көпқылтанды  құрттардың  ішкі 
құрылысын  қарастырайық.  Бұлардың  денесінде  көп  қылтандардың 
болуы,  болашақтағы  аяқтардың  нышанын  білдіреді.
Тері-бұлшықет  қапшығы.  Көпқылтандылардың  көпшілігінің  де-
несі  қүрт  тәрізді  созылыңқы  және  сәл  жалпақтау  болыгг  келеді.
Бас  бөлігі  бастан  және  ауыздан  құралады.  Көпқылтандылардың
аналь бөлігінен басқа дене бөліктерінде аяқтың қызметін  атқаратын
қылтандары  болады.  Олардың  денесі  бір  қабатты  эпителиймен 
қапталған,  оның  сыртын  кутикула  қаптайды.
Көпқылтанды  құрттардың  тері-бұлшықеті  қапшығы  екі  қабат-
тан:  эпителий  астында  сақиналы  бұлшықет  қабаты,  оның  астын-
да  бірыңғай  салалы  бұлшықет  қабаттарынан  құралады.  Құрттар
осы  бұлшықеттері  арқылы  созылып-қысқарып,  ирелеңдеп  'жүре
алады.  Мұны  буылтық  құрттарды  оқыған  кезде  толығырақ  пы- 
сықтаймыз.
Дене  қуысы.  Дене  қуысы  тері-бұлшықет  қапшығының  астында 
сұйықтыққа  толы  болады.  Сол  сұйықтықта  құрттың  ішкі  мүшелері 
орналасады.  Дене  қуысы  жұмыр  құрттардағыдай  бүкіл  денеге  со- 
зылмай,  буылтық  сайын  перделермен  бөлінеді.
Қоректенуі.  Көпқылтанды  құрттар  әр  түрлі  қоректі  пайдалана-
ды>  олардың  жыртқыштары  да  бар.  Мысалы,  нереида  ұсақ  жәндік-
терді  ұстағанда  жұтқыншағын  сыртқа  шығарьш,  қорегін  жұтқын-
шақпен  қармайды  да  қайта  жұтады.  Құмқазар  да  інінің  аузындағы
шұқыраққа  жиналған  шірінді  балдырларды  жұтқыншагын  аударып
қармайды.  Құрттың  аузы  басының  астыңғы  жағына  орналасады,
ауыз  өңешке және екі  сілекей  бездің  өзегі  ашылатын  жұтқыншаққа
жалғасады.  Сөйтіп  ішек  көпқылтанды  құрттардың  асқорыту  мү-
шесі  болып  табылады.  Ішектің  алдыңғы,  ортаңғы  және  соңғы  үш 
бөлігі  болады.
Тыныс  алуы.  Көпқылтанды  құрттардың  тынысалу  мүшесі  —
қылтамырлар  қанмен  қамтамасыз  ететін  желбезек.  Олардың  терісі 
де  тыныс  алуға  қатысады.
Қан  айналымы.  Көпқылтанды  құрттардың  түйық  қанайналым 
жүйесі  бар.  Мұнда  екі  тамыр  — арқа  және  құрсақ  қан  тамырла- 
рының  атқаратын  мәні  зор.  Тамырлар  құрт  денесінде  ішектің  үс- 
тіңгі  және  астыңғы  жағында  орналасып,  әрбір  буылтық  сайын 
бірімен-бірі  сақиналы  тармақтар  арқылы  жалғасады.  Әсіресе  құрт- 
тың арқа тамыры жиырылады да қанды лүпілі арқылы басына қарай

Ж ү й к е н і ң   м и ғ а  
ж а л ғ а с а г ы н   бөлігі
С ы з б а н у с ң а
З ә р   ш ы ғ а р а т ы н  
м ү ш е с і
Ж ы н ы с т ы
белігі
Ә д е т т е г і   н е р е и д а
жүйке  жүйесі,  зәршығару  мүшесі  және  көбеюі.
айдайды,  ал  қан  құрсақтамырға  сақиналы  тармақтар  арқылы  та- 
ралады.  Құрсақ  тамырдағы  қан  дененің  соңғы  бөлігіне  қарай  жыл- 
жиды.  Қанның  түсі  құрттардың  көпшілігінде — қызыл,  алайда 
жасыл  түсті  қаны  бар  көпқылтанды  құрттар  да  кездеседі.
зәршығару  жүйесі  ашық
болады.  Әрбір  буылтықтарда  алардың  зәршығару  мүшелері  бо­
лады  ф   Зәр  шығару  мүшесінің  кірпікшелі  шұқырағы  буылтық 
қуысына  ашылады  да,  денедегі  қажетсіз  заттарды  жинап,  өзек- 
шесі  арқылы  келесі  буылтықтаҒы  күрделі  қүрылысты  шумаққа жет- 
кізеді,  күрделі  шумақтағы  қажетсіз  зат  дененің  қабырғасындағы 
арнаулы  зәршығару  тесігі  арқылы  сыртқа  шығарылады.
Ж үйке  жүйесі.  Нереиданың  жүйке  жүйесі  шұбалшаңға  үқсас, 
?к>  үстіңгі  жүйке  түйіні 
ми  деп  аталады,  онда  жоғары  сатылы 
бунакденелілердегі  тәрізді  әр  түрлі  орталықтар  топтасады  (29- 
Мидан  жұтқыншақмаңы  жүйке  тармақтары  таралып,  жұтқьш- 
шақмаңы  шеңберін  түзеді.  Құрттың  құрсақ  жағындағы  алғашқы 
екі  жүйке түйіні 
жүтқыншақасты жүйке түйіні деп  аталады.  Құрсақ 
жүйке  бағанасы  қүрттын  құрсағын  бойлай  бүкіл  денесіне  созылып 
жатады.  Құрсақ  бағанасының  түйіндері  қүрттың  буылтықтарына 
сәйкес  жүйке  түйіндерін  түзіп,  бір-біріне  өте  жақын  жатады.
Ж үйке  жүйесі  қүрт  денесіндегі  барлық  буылтықтардағы  мүше- 
лерді  жүйкемен  жабдықтайды.
Сезім  мүшелері.  Басқа  қүрттарга  қарағанда  көпқылтанды 
күрттардың  сезім  мүшелері  едәуір  дамыған.  Тіршілігінің  күрделі- 
лігіне  байланысты  олардың  сипап  сезу  жане  көру  сезімі  оянган. 
Сипап  сезу  сезімі  бүкіл  денесінде,  сондай-ақ  қармалауыштары 
мен  муртшаларында  орналасады.  Бас  бөлігінде мүрттары  және  көзі

болады.  Көпқылтандыларда  көздің  екеу  немесе  төртеу  болуы  мүм-
К1Н.
Көпкылтан.чы  курттарда  арнаулы  иіс  с е з у   мүш есі  болмайды .
Қ ургтарды ң  кейбір  тұрлерінен  теп е-тең дік   м үш елер і  ғана  байка- 
лады. 
: 
*
К ө б е ю і
келеді.  Бұл  құрттдрдың  жыныс  бездері  біреуінде  бүкіл  денесіндегі 
буылтықтарда,  енді  біреуінде  денесінің  тек  соңғы  бөлігіндегі  буыл-
Жыныс
жасушалары
Дене қуысына түседі.  Жұмыртқа  мен  сперматозоидтар  суға  әр түрлі 
жолмен  түседі:  көпшілік  құрттарда  буылтықтың  қабырғасы  жары- 
лады,  кейбіреуі  зәршығару  тесігі  арқылы  сыртқа  шығарады.
Су  түбінде  мекендейтін  нереиданың  денесі  жыныстық  жетілу 
кезінде  мүлде  өзперіп  кетеді,  денесі  екі  бөліктен  құралады:  ал- 
дыңғы  бөлігі 
өзгеріссіз  бөлік,  онда  жыныс  өнімі  болмайды, 
соңғы  бөлігі 
жыныс  бездері  дамыған  бөлік,  мұнда  қылтандардың
саны  артып,  жүзгіш  аяқшаларға  айналады,  ішегі  жойылып,  бұл-
шықеттері  өзгеріске  ұшырайды  29^  Осындай  нереидалар  су  бетіне 
қалқып  шығып,  көбеюге'кіріседі. 
*
Көпқылтандылардың  кейбір  түрлері  бүршіктену  арқылы  кө- 
бейеді,  олардың  денесі  оңай
қидпына
рациялық  қабілеті  де  күшті  болады.
У
 
1.  Нереида  және  құмқазар  тәрізді  құрттардың  көпқылтанды  құрттар  деп
аталуы  неліктен?  2.  Аталған  құрттар  қайда  және  қалай  тіршілік  етеді?
3.  Құмқазар  тіршілігін  қалай  сақтап  қалады?  4.  Көпқылтанды  құрттардың 
сирекқылтанды  құрттан  негізгі  айырмашылығы  неде  және  олардың  көбеюінде
«" эЩ = «
ұқсастық  бар  ма?  5.  Шұбалшаң  мен  нереиданың  зәршығару  мушесініің  қү-
А  
рылысында  қандай  аиырмашылық  бар?  6. 
және^^^  -суреттердегі  нереи-
даның  біріне-бірінің  ұқсастығы  мен  айырмашыльіғын  анықтаңдар,  нереида- 
ның  сыртқы  пішінінің  өзгеру  себебін  түсіндіріңдер.  7.  Нереида  мен  шүбал- 
шаңның  зәршығару  мүшелерінің  суретін  дәптерге  салып,  ондағы  айырма- 
шылықтарды  анықтаңдар.  8.  Шүбалшаңның  көлденең  кесіндісінің  дөңгелек, 
ал  көпқылтанды  құрттардың  көлденең  кесіндісінің  арқа  жағы  дөңес,  қүрсақ 
жағының  жазықтау  болатынына  назар  аударыңдар.
КӨПҢЫЛТАНДЫ  ҢҰРТТАР  КЛАСЫНА  ЖАТАТЫН 
Ж Ә Н Д ІК Т Е Р Д ІҢ   ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Көпқылтанды  құрттар  — денесінде  өте  көп  буылтықтары  бар, 
алдыңғы  буылтықтары  ерекшеленіп,  бас  бөлігіне  айналған,  буылтық 
сайын  өте  көп  қылтандар  орналасқан,  көпшілігі  дара  жынысты 
жәндіктер.  Қылтандар  шоғы  буылтықтан  өскен  қалақшаларға  ор- 
наласады,  көпқылтандылар  сол  қалақшалары  арқылы  су  түбінде
68
 
•  
-

жорғалайды,  суда  жүзеді.  Кейбір  көпқылтанды  құрттардың  қалақ- 
шасында  тынысалу  мүшесі  —  желбезегі  де  болады.
Көпқылтанды  құрттар  сирекқылтанды  құрттардың  арғы  тегінен
шыққан  деп  саналады,  сондай-ақ  бұлар  былқылдакденелілер  мен 
буынаяқтыларға  бастама  береді.
Көпқылтанды  құрттардың  барлығына  дерлігі  теңіз  түбін  ме- 
кендейді. Бұрынғы КСРО-да олардың 750-ге тарта түрі бар деп есеп- 
теледі.  Бұлардың  тері-бұлшықет  қапшығы  жақсы  жетілген  және 
Дене қуысы бар. Асқорыту, тынысалу, қанайналым, зәршығару, жуй­
ке  жүйесі  және сезім  мүшелері  едәуір  күрделі  құрылысты.  Олардың 
қанайналым  жүйесі  түйық  болады.  Көпқылтандылар  жұмыртқа 
және  дернәсіл  арқылы  көбейеді.  Бұлардың  регенерациялық  қа-
білеті  күшті  дамыған.  Көпқылтандылар  балдырлар  және  ұсақ  жән- 
діктермен  қоректенеді. 
.

жүктеу/скачать 23,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: