§  32  БҰЛАР  Д А   ШАЛА  ТҮРЛЕНІП  ДАМИДЫ

г  
і
*К¥ЛЫҢТАР 
о т р я д ы
»н.И 
Бұл  отрядқа  жататын  бунақденелілер  турақанаттыларға  ұқ- 
"Р* I   састау  болады.  Дене  тұрқы  1,5  сантиметрден  астам,  құрсағының 
I   ұшында  хитинді  екі  ұзын  өскін  —  қысқышы.  болатын  азиялық 
I   құлық  Қазақстанда  Қаратау  жоталарынан  жиі  кездеседі.  Бұлар 
, I  
т\ н  жәндіктері,  алайда  қаратаулық  құлық  жемін  күндіз  де  ау-
лайды. 
> 
Г 
'  ?'
Халық  арасында  бұл  жәндік  туралы  мынадай  қауесет  бар:  құ- 
® I  лық  ұйықтап  жатқан  адамның  қүлағына  еніп,  дабыл  жарғағын 
181  жарады  екен де,  есту  мүшесін  бүлдіріп,  адам  керең  болады  екен де-
* I  сеД**  Құлықтар  өсімдік  гүлдері  және  бітеугүлдермен,  өсімдік 
I  қалдықтарымен  қоректенетін,  тас  астында  жасырынып  тіршілік 
I   ететін  жәндік  болғандықтан,  бұл  әңгімені  тек  қауесет  деп  түсіну 
я 
Жәндікке  берілген  атау  да  шындыққа  жанаспайды.
з I 
Құлыктардың  ауыз  мүшесі  кеміруге  бейімделген.  Қанаттарының 
| |  шщыңғы  жұбы,  жүйкесіз,  көн  тәрізді  болып  келеді;  ал  соңғы 
к I 
жұбы 
жарғақ  қанатын  желпуіш  тәріздендіріп  қомданып  алады.
і 
I 
Бұлардың  кейбір  түрлері  бау-бақшаға,  баққа,  тәлімбақта  өсіріле- 
1  тін  темекіге  зиян  келтіреді. 
. 
,
11   ТЕҢҚАНАТТЫЛАР 
о т р я д ы
I 
Б ұ л  
отрядтағы  бунакденелілер  егістікке,  бау-бақшаға,  баққа 
I   ж әне 
орманға  едәуір  зиян  келтіретін  эр  алуан  болады.  Ауыз  мү- 
I  шелері 
сорып-шаншуға  бейімделген.
I 
Б ітелер 
денесі  кампайған,  өсімдіктің  шырынымен  қоректе- 
I 
нетін 
ұсақ  жәндіктер.  Бұлардың  аталықтарында  көлденең  жүйкелі 
I  канат  болады,  аналықтары  қанатсыз  болып  келеді.  Ж үзім  бітесі  —
I  жүзімде,.  қанды  біте  және  алма  бітесі  —  алма  ағашында,  орам- 
I  ж а п ы р а қ  
бітесі 
— 
орамжапырақта  мекендеп,  жапырағына,  тамы- 
I  Рына  және  кауданына  зақым  келтіреді.
I  
Қүртамыштар.  Алма,  алмұрт  ағаштары  өсірілетін  бақтардағы 
I  ж ем іс 
ағаштарынан  жапырақтарына  немесе  сабағына  жабысып
I   Ғ^Рган  ^ а л а у ы зд ы   қ а л қ а н ш а л а р д ы   кездестіру  он ш а  қиынға  со қ - 
I 
пайды.  Міне  осы  б ұ д ы р л а р д а   қ ұ р т а м ы ш т а р д ы ң   а н а л ы к т а р ы   тір- 
I  шілік  етеді.  Қ ұ р т а м ы ш т а р д ы ң   ау ы з  мүш есі  ш ан ш ы п -со р уға  бе- 
I  йімделген,  а т а л ы қ т а р ы н ы ң   ау зы   б о л м аған д ы қ та н   —  қоректенбей - 
I  ді,  ал  ан ал ы к тар ы н ы н   п ар а зи тт ік   тірш ілікке  орай  к а н а тт а р ы   мен 
I  а я қ т а р ы   ж ой ы лы п ,  қ ы сқ а  т ұ м с ы қ ш а с ы м е н   өсімдік  ш ы ры ны н  со- 
I  рады.  Қ а з а қ с т а н д а   үтіртәрізді  қ ұ р т а м ы ш т а р д ы   қайы ң,  теректің, 
с о н д а й -а қ   қ ар ақ ат,  д о л а н а   б ү т а қ т а р ы н а н   кездестіруге  болады.
Қ ұ р т а м ы ш т а р д ы н   б о я у   алуға  қ о л д а н ы л аты н   п ай д алы   түрлері
де  бар,  олар   М ек си к ад а  мекендейді.  Қ азіргі  кезд е  қ ү р т а м ы ш т ы ң   Кы­
зы л  бояу  беретін  б о я м ы қ   деген  түрі  бүры н ғы   К С Р О -д а   ж ерсін - 
|  дхрілді.  Б о я м ы қ т а р л а н   аса  қүнды   қы зы л   сы р   —  к ар м и н   ондіріледі.
413
 
-

андалалардың  кеиоіреуі  жануарлар  мен  адамда,  ал  басым  көп- 
шіліп мәдени өсімдіктерде паразиттікпен тіршілік етеді, сөйтіп олар- 
ға  үлкен  зиян  келтіреді.  Бұлардың  ауыз  мүшесі  шаншып-соруға 
бейімделген,  бунахталған  тұмсықшадан  құралады.  Көптеген  қан-
алдыңғы  жұп  қанатының  қалыңдығы  бір- 
тәрізді,  қалың  хитинді  қабаттан  құралған, 
жұқа,  жұмсақ  және  мөлдір  болып  ке- 
леді.  Қанатүстінің  қалыңдығы  біркелкі  болмағандықтан,  отряд
далалардың  қанатүсті 
келкі  емес:  жиегі 
қаткыл.  ал 
ү с т і н г
шалақанаттылар  деп  аталған
і  Бұл
отрядтағы
кейбіреуінде  қанатүсті  —  біркелкі  қалыңдықта
шын),  ал  кейбіреулерінде
накденелілердің 
'мысалы,  суар-
салы,  төсек  қандаласы)  болады.
қысқарған  немесе  мүлде  жоқ  (мы-
қандалалар
далаларынан  қасақы  жалпаима,  тауқандала  астық  тұқымдастарға 
орасан  зор  зиян  келтіреді.  Тауқандалалар  тауда  2  мың  метрге 
жуық  биіктікте  қыстап,  наурыз — сәуір  айларында  көбею  үшін
алқапқа түсіп,  жұмыртқа  салады
тауқандалалар
Ал
қандаласы
қандала.ЛК,андаланың
мен  қоректенеді.  Бұлар  жарты  жылдан  астам  уақыт  қорексіз  тір- 
шілік  етуге  төзетіндіктен,  үй-жайды  мекендеп,  адамның  қанын  со-
рады.  Бұл  қандалалардың  басқа  сүтқоректілерде  паразиттікпен 
тіршілік  ететін  түрлері  де  бар.  Олар  жарқанаттың,  щақылдақтың, 
құстардың  денесінде  де  паразиттіклен  тіршілік  етеді.
С у ш а л қ а к
Ж а р а ң ш а
Қасаңы  жалпайма|
49.  Ш ала  түрленіп  дам иты н  қ ан д ал ал ар

Суда  тіршілік  ететін  қандалалар.  Тұщысу  айдынында  су  б е з ­
мен  замғап  жүрген  суаршындар  кімнің  болса  да  назарын  аудар- 
маи  коимаиды  49|  Олар  құрлық  жәндіктері,  қорегін  су  бетінен  ау- 
лаиды.  Су  тереңінен 
шалқалап 
ж үзіп  жүрген  суш алқақты  көруге 
болады.  Суш алқақ —  ед.»уір  қаш ықтыққа  ұш а  алатын  жыртқыш
бунакдене,  оның  артқы  аяқтары   ескекке  айналған.  Зұлам ат  т а __
суда  ж ақсы   ж үзетін  су  қандаласы.
?  
Ь  ^ л ы к т а р   қаидай  жәндіктер?  2.  Біте  ж ән е  құртамыштар  туралы  не  ай-
туға  болады?  3.  Қандалалардың  қандай  түрлері  бар?  Қандалалардың  бар- 
лығы  бірдей  қанмен  қоректене  ме?  4.  Қ ұс  қауырсыны  мен  жануарлар  ту-
түрленіп  дамитын
бунақденелілердщ   ауы з  мүш есінің  қалай  бейімделетінін  салыстырып  көр.
А 
'
  Ауыл  МаңьінДағы  сулардан  қандаланың  суда  тіршілік  ететін  қай  түрлері 
болатынын  аныкта,  реті  келсе  —  олардың  тіршілік  әрекетін  бақыла.
§  33  ТОЛЫҢ  ТҮРЛЕНІП  ДАМИТЫН 
б у н а ң д е н е л і л е р
 
ҢАІҢЫЛҢАНАТТЫЛАР  НЕМЕСЕ  Ң О Ң Ы З Д А Р   ОТРЯДЫ
Қатқылқанаттылардың  түрі  сан  алуан.  Қанаттарының  үстіңгі
жұбы 
қанатүсті  қат; ы  да  қатқыл,  дөңестеу  келген  хитинді  тақта- 
шадан  құралатындықтан,  отряд 
цатцылңанаттылар  деп  аталады  
М ткы лқанатты лар  отрядына  ж ататы н  бунақденелілер  -  
қоңы здар 
Щ   Б ұлардың  ауыз  мүшесі  кеміруге  бейімделген.
Қатқылқанаттылардың  көпиіілігі  топырақ  түзуге,  өсімдіктерді 
тозаңдандыруға, 
табигаттағы 
тазалықты  сақтауға,  басқа  бунак-
Қ и ң о ң ы з
Қ а и қ ы з
К о л о р а д   қ о ң ы з ы  
( ү л к е й т і л г е н )
К о л о р а д   қ о ң ы з ы н ы ң  
д е р н е с і л і   ( у л к е й т і л г е и )
Б ' з т у м с ы к
4 1   Топың  т ү р л е н іп   д а м и т ы н   ң о ң ы э д а р
Ь у ғ ы ң о ң ы э
К в м б в к е й
С у і ң к е р
С ү ң г у і р

денелілердің  санын  түрақтандыруға  і
орман  өсімдіктерін,  әр  түрлі  азық-түліктерді  зақымдап,  бүлдіреді. 
Сирек  кездесетін  болғандықтан,  қатқылқанаттылардың  33  түрі 
бұрынғы  КСРО-ның  Қызыл  кітабына  тіркелген.
Пайдалы  қоңыздар.  Жыртқыш  қоңыздар  орман  және  бактағы 
зиянды  бунақденелілерді  жеп,  көптеген  пайда  келтіреді.  Сондай 
қоңыздарға  бақшыл  ызылдақ,  түйірлі  ызылдақ  деп  аталатын  қо- 
ңыздар  жатады,  олар  орман  мен  бақтағы  зиянды  бунакденелілерді 
құртады.  Қазақстанда  таралған  сарыойықты  ызылдақтар  да  әр 
түрлі  суқоймалар  жағасындағы  бунакденелілерді  жеп,  пайда  кел- 
тіреді. 
| 
.. 
.
Қанқыздар  дернәсілімен  қоса  өсімдік  бітелері  мен  құртамыш- 
тарды  аулап,  жеміс  ағаштарының  түсімін  арттыруға  жәрдем-
деседі. 
•  Ч /  
У 
*
Жылқының,  сиырдың  және  қойдың  тезегі  мен 
құмалағына 
жұм,ыртқаларын  салып,  дернәсіліне  және  өзіне  қорёк  дайындай- 
тын  қиқоңыздардың  топырақ  өңдеуде  маңызы  зор.  Көңкейлер  мал 
қиынан  домалақтап,  ол  домалақталған  қиларды  терең  қазылған 
індеріне  тасиды.  Олар  ұрпағын дамытуға,  қорегіне  осылай  домалақ- 
талған  қи 
әзірлеу 
арқылы  топырақты  өңдейді.
Қазақстанда 
мекендейтін  үлкен  көмбекей  кемірушілер  мен  құс- 
тардың 
өлексесін  жерге  қазып,  көміп,  жұмыртқа  салады.  Жұмырт- 
қадан  шыққан  дернәсілдер  көмбедегі  өлексемен  қоректенеді.  Осын- 
дай 
әрекетімен  көмбекей  табиғаттың  тазалығын  сақтаүға  қатысады.
Зйянды  қоңыздар.  Шытырлақ  қоңыздар  топырақта  және  шірі- 
ген  ағаш  түбірінде  тіршілік  ете  жүріп,  астыққа  үлкен  зиян  келті- 
реді,  олардың  дернәсілдері  астық  тұқымдас  өсімдіктің  тамырын 
кеміріп,  түсімін  кемітуге  душар  етеді,  Республикамызда  мекен- 
дейтін  қызылшашыл  бізтұмсық  өніп  келе  жатқан  қызылшаны  жеп 
кұртса,  дернәсілдері  топырақта  жатып,  қызылшаның  тамырын  ке- 
міреді.  Картоптың  аса  қауіпті  зиянкесі —  колорад  қоңызы  Сол- 
түстік  Америкадан  бізге  жерсініп,  картоптың  жапырағын  бүлді- 
руде.  Солтүстік  Қазақстанда  қызылтөс  сүген  деп  аталатын  қоңыз 
тал  мен  тереқтің  өркендеріне  зиян  келтіреді.
Кейбір  қоңыздар  мен  олардың  дернәсілдері  суда  тіршілік  етуге 
бейімделген.  Суіңкәр  және  сүңгуір  қоңыз  — суда  мекендейтін  қо- 
ңыздар.  Әсіресе  сүңгуір  қоңыз  —  едәуір  зиянды  жәндік,  ол  балық-
Бұлар —  қатқылқанаттылар  мен  қосқанаттыларға  ұқсас  қан 
сорғыш  бунақденелілердің  отряды.  Бүргеиің  денесі  екі  бүйірінен 
қысыңқы,  артқы  аяқтары  секіруге  бейімделген  ұзын  болып  келеді. 
Бұлардың  көпшілігінде  екі  жай  көзшелер  болады,  кейбіреулерінде
тардың  шабағымен  қоректенеді.
БҮРГЕЛЕР  ОТРЯДЫ

көз  болмайды.  Ауыз  мүшесі  қиып-шаншып-сору/Ь  бейімделген. 
Бүргелёр  —  сүтқоректілер  мен  құстардың  паразиттері.  Ересек' 
бүрге  қанмен  қоректенеді.  Әр  жануардың  өзіне  тән  бүргесі  болады. 
Бүрге  дернәсілі  еденнің  қуыстарында,  қоқсық  ішінде  тіршілік 
етіп,  шіріген  органикалық  заттармен  қоректенеді.  Бүргелер  адам 
мен  жануарларға  әр  түрлі  аурулар  таратады.
ҢОСҢАНАТТЫЛАР  ОТРЯДЫ
Қосқанаттылар —  бунакденелілердің  ішіндегі  ең  ұшқыр  жән-
діктер.  Бұлардың  тек  алдыңғы  екі  қанаты  ғана  болады,  отряд  сон-
дықтан 
цосқанаттылар  отряды  деп  аталады.  Соңғы  екі  қанаты  өз-
геріп,  ызылдауыққа  айналады.  Ызылдауық  —  маса  және  қара
шыбын  тәрізді  бунақ/енелілердің  бағыттау,  сондай-ақ  тепе-теңдік
мүшесі.  Бұлардың  ауыз  мүшесі  шаншып-соруға  немесе  жалауға 
бейімделген.
Маса.  Аталығы  өсімдік  шірнесі  және  шырынымен,  ал  аналыгы
адам және  жануарлар  канымен қоректенетін,  ауыз  мүшесі  шаншып-
соруға  бейімделген  бунақденелі  жәндік.  Масаның  безгек  тарататын 
түрі  де  бар. 
.
Құмыты.  Бұл  — денесін  сарғыш  немесе  сұр  түк  қаптаған  маса 
тұқымдас  ұсақ  (тұрқы  1,3—3,5  мм)  бунақдене.  Құмытылар  лейш- 
маниоз,  жазғы  тұмау  ауруларының  қоздырғыштарын  таратады.
Шіркей.  Шыбын-шіркейлер  құрамына  енетін  қансорғыш  ұсақ 
(тұрқы  2—4  мм)  бунақденелідердің  бірі  —  шіркей.  Бұлар  өте  ма- 
засыз  келеді,  адамның  көзіне,  аузына,  құлағына  кіріп,  тынышын
кетіреді.  Кейбір  түрлері  адамға  және  ауыл  шаруашылық  малдарына 
ауру  жұқтырады. 
* *
Қара  шыбын.  Кәдімгі  бөлмеде  жүретін  қара  шыбын  түмсық- 
шасына,  аяғындағы  түктерге  көптеген  аурулардың  қоздырушы- 
ларын  жабыстырып,  таратады.  Қара  шыбынның  ауыз  мүшесі  жа- 
лауға ;бейімделген. 
*  ; 
|
Бөгелектер.  Ауыл  шаруашылық  малдардың  қауіпті  зиянкесі 
бөгелектер.  Ересек  бөгелектерде  ауыз  мүшесі  жетілмейді,  сондық- 
тан  олар  қоректене  алмайды.  Дернәсілі  мүйізді  ірі  қарада  дами­
тын  бөгелектер  —  оқыра,  жылкы  мен  есектің  қарнында  дамиты- 
ны  —  бөгелек,  ал  қойдың  кеңсірігінде  дамитыны  —  осқырма  деп 
аталады.  Олардың  дернәсілі  тері  астында,  қарында  және  кеңсірікте 
паразиттікпен  тіршілік  етеді, 
^
Көкбас  сона.  Бүл  —  ауыз  мүшесі  шаншып-жалауға  бейімдел- 
ген  ірі  шыбын.  Көбінесе  көкбас  сона  ірі  малдардың  қанын  сорады. 
Ол  сиырга 
қарасан  ауруының  қоздыріыштарын  таратады.
г> 
1.  Отряд  келіктен  каткЬілқанаттылар  яеп  аталган?  2.  Қоныідардын  кандай
пайдасы  бар?  3.  Бургелердің  каткылканаттыларга  ж әне  к<кканаттыларға

уқсастығы  неде?  4.  Қай  жәндіктер  косканаттыларға  жатады?  Бөгелектердін 
кандай  түрлері  болады?  5.  Қосканаттылардың  ызылдауык  деп  аталатын 
мүшесінің  кандай  кызмет  атқаратынын  жане  неден  түзілгснін  аныкта.  Қай 
жәндіктердің  аналығы  ғана  кан  соратынын,  кайсысының  ересек  күйінде  ауыз 
мүшесі  болмайтынын  окып  түсін. 
§
§  34. 
КӨБЕЛЕКТЕР  МЕН  БАЛАРАЛАР  Д А — ТОЛЫҢ  ТҮРЛЕНІП 
* 
ДАМИТЫН  БУНАҢДЕНЕЛІЛЕР
ҢАБЫРШАҢҢАНАТТЫЛАР  НЕМЕСЕ  КӨБЕЛЕКТЕР  ОТРЯДЫ
Көбелектер  отрядындағы  жәндіктердің  қанаттарын  хитинді 
ұсақ  қабыршақтар  қаптайды,  сондықтан  бұл  отряд 
қабыршаң- 
қанаттылар  деп  аталады.  Бұлардың  көпшілігінің  ауыз  мүшесі  со- 
руға  бейімделген.  Көбелектердің  дернәсілі 
жүлдызқүрт  деп  ата­
лады.  Жұлдызқұрттардың  ауыз  мүше/|ері  кеміруге  бейімделген.
Көбелектердің  ауыл  шаруашылық  және  көкөніс  дақылдарына 
аса  зиянды  түрлері  де  (мысалы,  дербес  жібеккобелек,  шабын- 
дықшыл  қаракүйе,  орамжапырақшыл  ақкөбелек),  өнеркәсіпке 
.  пайдалы  түрлері  де  (тұт  жібеккөбелегі,  еменшіл  жібеккөбелек) 
бар  51.  Көбел^ктердің  өсімдіктерді  тозаңдандырудағы  пайдасы 
да  зор.  Қабыршаққанаттылардың  104  түрі  сирек  кездесетіндіктен, 
оұрынғы  КСРО-ның  Қызыл  кітабына  тіркеледі.
Ш а р а п   қаңғысы
І
___________________________________________________________________________________________________________________
51.  Толық  түрленіп  дам иты н  к е б е л е к т е р
118 
-
Азалы
А р а и ш а

Дербес  жібеккөбелек  немесе  дербесжұп  —  орман  және  же- 
місті  бақтың  қауіпті  зиянкесі.  Аталығы  мен  аналығы  біріне-бірі 
ұқсамайтындықтан,  көбелектің  бұл  түрі 
дербес  жібеккөбелек  не­
месе 
дербесжүп 
деп 
аталады . 
Аналығы 
ірі 
(қ ан ат- 
тарын жазғанда 
7,5  см ),  ал  аталығы  едәуір  кішкене  (қанатТарын 
жазғанда 
4,5  см ),  жіңішке  құрсақты,  қауырсын  мұртты  болады. 
Олардың реңі де бірдей емес. Дербесжұптар жаппай  көбейген жылы 
ағаш  бұтақтары  сидаланып,  жемісті  ағаштар  2—3  жыл  бойы  жеміс
бермейді.
Алма  жемісжегісі.  Алма  ағашы  өсетін  аймақта  бақ  зиян- 
кес|  
алма  жемісжегісі  тіршілік  етеді,  оның  қанатын  жазғандағы 
мөлшері  15 
19  мм.  Бұл — қорегін  түнде  аулайтын  көбелек. 
Алма  жемісжегісінің  жұлдызқұрты  алманың  жұмсағыь  жеп,  бүл-
Күздік  жындыкөбелек.  Бұл — астық  тұқымдас  дақылдарға 
зиян  келтіретін  түн  көбелегі.  Оның  қанатын  жазғандағы  мөлше-
Ш 
ЭД  46  мм.  Оңтүстік  аймақта  дернәсілі  қант  қызылшасына, 
жүзімге  және  қозаға  зиян  келтіреді.
.  Қантамшы.  Қанатын  жазғандағы  мөлшері  50—60  милли-
метрге 
жететін 
ақкөбелек 
тұқымдас 
зиянды 
көбелектердің
бірі — қантамшы.  Қуыршақтан  шыққан  көбелек  денесінен  бірнеше
тамшы  қызыл  сұйықтық  бөлетіндіктен,  бұл  көбелек  қантамшы
аталған.  Көбелектің  жұлдызқұрты  жеміс  ағаштарында  тіршілік 
етеді.
Қаракүйе.  Үй  жиһаздарын,  әр  түрлі  өсімдіктердің  жапы- 
рағын  кеміріп,  дернәсілдері  зиян  келтіретін,  қанатын  жазғандағы 
мөлшері  1,5  сантиметрге  дейін  жететін  ұсақ  көбелектер  қаракүйе 
деп  аталады.  Қаракүйелердің  түрлері  өте  көп.  Бөлмеде  болатын 
күйелер  жүн  матаға,  кілемге,  жиһаз  каптамаларына  және  т.  б. 
жерлерге  жұмыртқалап,  жұмырткадан  шыққан  дернәсілдері  мата 
жүні  немесе  үлбірді  жеп,  бүлдіреді.  Қаракүйелердің  ересегінде 
ауыз  мүшесі  болмайтындықтан,  қоректенбейді.  Үй  жиһаздарын 
бүлдіретін  ояардың  дернәсілдері.  Азық-түлікті  бүлдіретін  де  кү-
йелер  бар.
Тұткөбелек.  Түткөбелек  —  жібек 
өндіру 
үшін 
пайдаланы- 
латын  қолға  үйретілген  көбелек,  сондықтан  табиғатта  кездеспейді. 
Оның  қанатын  жайғандағы  мөлшері  —  4—6  см.  Ересек  тұткөбелек 
ауыз  мүшесі  болмағандықтан,  қоректене  алмайды.  Көбелектің 
жүлдызқұрты  —  жібекқурт  түт  ағашының  жапырағымен  қорек- 
тенеді.  Көбелектің  тұткөбелек  атауы  соган  негізделген.  Жібек- 
құргтың  ауада  қатып,  жібек  жібін  түзетін  ақуызды  зат  бөлетін
ерекше  бездері  болады.  Жүлдызқұрт  куыршаққа  айналарда  300_
1500  метрге  жететін  жіңішке  жібек  жіптен  денесіне  орап  пілде  тү- 
зеді.  Бұл  жіп  тоқыма  өнеркәсібіне  таптырмайтын  шикізат.  Жібек

орағыш  фабрикаларда  пілде  жібінен  жібек  жібін  иіріп  алады. 
Сөйтіп,  көбелектер  де  пайда  келтіреді. 
ЕЛ
Ж А Р ҒА Ң Ң А Н А ТТЫ Л А Р   ОТРЯДЫ
Жарғаққана^тылардың мөлдір жарғақ тәрізді  екі жұп  қанаттары 
болады,  сондықтан  отряд 
жарғаққанаттылар  деп  аталады.  Бұлар- 
дың  ауыз  мүшесі  қарапайым  құрылыстыларында  —  кеміруге,  жо- 
ғары  сатылы  құрылыстыларында  жалап-кеміруге  және  соруға  бе- 
йімделген.  Шағатын  жарғаққанаттыларда  шаншарға  айналатын 
аналық  бунакденеде  құрсағының  ұшына  орналасқан  жұмыртқа- 
салғышы  болады. 
у 
3
Топтасып  тіршілік  етуіне  байланысгы  кейбір  бунакденелілер- 
дің  (балара,  құмырсқа  және  т.  б.)  мінез-қылығы  күрделілене 
түседі.  Ғалымдар  жануарлардын  мінез-қылығы —  орталық  жүйке 
жүйесі  арқылы  басқарылатын  күрделі  құбылыс  екенін  дәлелдеді. 
Табиғи  жағдайда  кез  келген  жануарлардын  мінез-қылығы  жемін 
іздеп  табуға,  қауіп-қатерден  қашып  құтылуға,  ұрпақ  беруге  және 
қатал  жағдайларда  тіршілік  ете  алуына  бағытталады.  Мінез-қылық 
түқым  қуалайды,  сондықтан  ешқандай  белгілі  дағдысыз-ақ  туа  са- 
лысымен  білінеді.  Жануарлардын  мінез-қылығын  этология  (грек- 
ше:  «этос»—«мінез»,  «логос»—«ғылым»)  зерттейді.
Жарғаққанаттылардың  пайдалы  да,  зиянды  да  түрлері  өте  көп. 
Саны  сиреп  бара  жатқандықтан,  олардың  24  түрі  бұрынғы  КСРО- 
ның  Қызыл  кітабына  тіркеледі. 
1
Балара.  Бұл —  жібеккебелектен  кейінгі  қолға  уйір  етілген  бу­
накдене.  Қазір  баларалардың  сан  алуан  қолтұқымдары  өсіріледі.'
(Ж абайы  балара  агаш  қуысында,  жартастардың  жарығында 
және  басқа  жерлерде  мекендесе,  қолда  өсірілетін  баларалар  құ- 
рылысы  әр  түрлі  ұяларда  тіршілік  етедіі 
Балараның  сыртқы 
құрылысын  суретке  қарап,  танысуларыңа  болады.| Балараның  тұ- 
қым  тобында  аналық,  трутень  —  аталық  және  бірнеше  бедеу  жұ- 
мысшы  баларалар  бірлесіп  тіршілік  етеді.  Жұмысшы  балараның 
құрсағының  астыңғы  жағында  балауыз  жасайтын  ерекше  без  бола­
ды.  Көктемде  ол  балауыздан  алты  қырлы  кәрездер  жасап,  оған  бал, 
гүл  шірнесін  толтырады.  Кәрездегі  ұяшықтарға  көлеміне  қарай 
аналық  орналасып,  жұқа  қабырғалы  кішкене  ұяшықтарға  жумырт- 
қа  (ұрықтанған)  салады.  Бұлардан  жұмысшы  баларалар  дамиды. 
Ерекше  үлкен  ұяға  салынған  жұмыртқадан  болашақ  ана  ара  өсіп 
шығады.  Аналық  ара  өсу  үшін  дернәсілді  ерекше  кенеулі  зат  — 
«ара  сүтімен»  қоректендірсді.
Жұмысшы  баларалар  жазда  әр  түрлі  өсімдіктерден 
шірне 
және  тозаң  жинап,  шірнені  өңештің  кеңейген  бөлігі  —  жемсауда 
балға  айналдырады.  Ұядан  жас  аналық  ара  шыққан  кезде  бүрынғы 
ересек  аналық  жұмысшы  баларалардың  бір  бөлігімен  ілестіріп,
120 
й і^ Ш м а И Д И Д М Д В Я И И М И И Н І

V 
ядан  ұшып  шығады.  Балараның  бұл  тобы  — 
үйірілім  деп  атала­
ды.  ОЛар  жаңа  баспана  іздейді.  А
л   ескі  ұяда  қалған  аналық  балара 
жаңадан  жетілген - жас  трутеньдермен  бірге  ұшып  шыгып,  ауада 
ұрықтанады да, трутеньдер өледі.  Үрықтанған  жас аналық ұяға  қай- 
та  оралады.  Сөйтіп,  балара  түқымтобы  тіршілігін  жалғастыра  бере- 
ді.  Шаруашылық  дұрыс  ұйымдастырылған  жағдайда  баларалардың 
бір  тұқымтобынан  300  килограмға 
дейін 
бал  және  өте  көп  балауыз 
алынады.  Олар  мәдени  өсімдіктерді  тозаңдандыруға  да  қатысады.
Астық  қиғысы —  бидай,  көкнайза,  арпа  және  басқа  жабайы 
астық  тұқымдас 
өсімдіктердің 
сабағына  жұмыртқалайды.  Астық 
киғысы  жұмыртқасын  салу  үшін  құрсағының  ұшындағы  ара  тәрізді 
жұмыртқасалғышпен  өсімдіктің  сабағын  қияды. 
Б у нақдененің 
қиғы 
деген  атауы  соған  негізделген. 
- 
І
Жұмыртқадан  шыққан  дернәсілдер  сабақтың  ұлпасымен  қорек- 
теніп,  төмен  қарай  жылжиды.  Сабақтың түбіне  жеткенде  сол  жерде 
қыстап  шығады.  Дернәсілдердің  әрекетінен  өсімдіктің  сабағы 
қиылып,  түсімі  кемиді.  Қиғыларды  құрту  үшін  аңызды' қопсыту 
керек,  сонда  паядағы  дернәсілдер  одан  әрі  тіршілік  ете  алмайды.
Шаншар.  Шаншарлардың  дернәсілдері 
екі 
түрлі  жолмен  да-
миды:  бірінші  —  сырттай  паразиттік  етеді  — дернәсіл  иесінің  те-
рісінде  дамиды;  екінші  —  іштей  паразиттік  етеді — дернәсіл  иесі-
нің  денесінде  дамиды.  Мысалы,  қиғылық  шаншар  бидай  сабағының
астық  қиғысының  дернәсілін  тауып алып,  жұмыртқасалғышын  шан-
шады  да,  дернәсілдің  денесіне  1—6  жұмыртқа  салады.  Ол  жұмырт-
қалар 
үш  апта  бойы  дернәсілдің  денесінде  жүріп,  дернәсіл  піл-
дече  айналған  кезде  пілде  ішіндегі, ағзаны  жеп,  астық  қиғысының
қуыршағында  қыстап  шығады.  Сөйтіп,  ауыл  шаруашылығына  зиян­
ды  бунақденені  қүртады.
Қүмырсқа.  Тұқымтопта  әр  түрлі  даралары  бірлесіп  тіршілік 
ететін  бунакденелілердің  бірі  —  құмырсқа.  Көбейе  алмайтын  ана- 
лық  құмырсқалар —  жұмысшылар  илеу  салады  да,  өзіне  қорек 
тауып,  аналықты,  дернәсілдерді  қоректендіреді  және  жауынан 
қорғайды.  Шілде  айында  илеуден  қанатты  даралар  — аталық  және 
аналық  қүмырсқалар  көріне  бастайды.  Шомбалдау  келген  аналық 
құмырсқа  ұрықтану  соңынан  қанатын  өзі  жұлып  тастайды.  Илеуде 
тұқымтоптың  тағы  бір  мүшесі  — әскер  құмырсқа  болады.  Сөйтіп, 
құмырсқалардың  тұқымтобында  қанатты  аналық  және  аталық, 
қанатсыз  жұмысшы  және  әскср  кұмырсқалар  бірге  тіршілік  етеді. 
Әскер  кұмырсканың  басы  жүмысшы  құмырсқадан  үлкен  болады.
*'
 
1.  Бунакденелілердің  кандай  тобы  кабыршаққанаттылар•  отрядына  жатады?
2.  Каидай  пайдалм  бунакденелілер  болады?  3.  Жүлдызқұрт  деген  не?  Жібек 
қүрт  деген  не?  4.  Зиянды  кабыршакканаттылар  туралы  не  білесін?  5.  Жар- 
ғакканаттылар  отрядынын  пайдалы  және  зиянды  кандай  түрлері  бар?  Отряд 
неліктен  жарғаккаиаттылар  деп  аталган?  (У.  Түкымтоптагы  даралардың  ат-

қаратын  адзметі  туралы  не  білесің?  7.  Этология  қандай  ғылым  және  кабыр- 
шаққанаттылар  мен  жарғаққанаттылардың  пайда-зиянындагы  ұқсастықтар 
мен  айырмашылықтарды  салыстырып  көр.  8.  Балара  мен  кұмырсқанын  тү- 
қымтоптағы  даралар  құрамын  салыстыр.
§  35 
б у н а ң д е н е л і л е р
 
т ү р і н і ң
 
с а н
 
а л у а н д ы ғ ы
. 
о л а р ғ а
 
к а р с ы
КҮРЕС  ЖҮРГІЗУ  ӘДІСТЕРІ
в
Бунақденелілер —  құрлықта  ежелден  мекендеуші  жәндіктердің 
бірі.  Олардың  тастағы  таңбасы  осыдан  300  млн  жыл  бұрынғы  девон 
және  тас  көмір  кезеңдеріндегг  құмтас  және  тақтатас  беттерінен 
табылған.  Бір  қызығы:  бунакденелілердің  дене  құрылысы  сол  кезде 
де дәл қазіргісіндей  —  алты аяқты,  қанаты,  үлкен  көздері  мен мұрт- 
тары  бар  айқын  бунақталған  басы  болыпты.' 
, 
1
Тропиктік  бунакденелілер  денесінің  ірілігімен  назар  аудар- 
тады.  Алайда  бунақденелілердің  көпшілігінің  мөлшері  3  милли- 
метрден  2  сантиметрге  дейін  жетеді.  (Рас,  ертеде  тіршілік  еткен 
кейбір  бунақдененің  қанатын  жазғандағы  ұзындығы  30  сантиметр­
ге  дейін  жетіпті.)  Бунақденелілердің  пішіні,  реңі  де  алуан  түрлі. 
Бұл  оның  жабынына  байланысты.  Бунақденелілердің  хитиннен
түзілген  жабыны  ішкі  мүшелерін  берік  қорғайтын  қаңқа  тәрізді 
қызмет  атқарады. 
і
Бунақденелілер 
ауақабатына  алғаш  көтерілген  жәндіктер 
тобы.  Олар  ауада  қалықтап  жүргендей  ұшады.  Бунақденелілердің 
қанат  қағысы  еріксіз  таңдандырады.  «Секунд»  деген  уақыт  өлше- 
мін  естеріңе  алыңдаршы:  «бі-реу»  десе  —  бір секунд болады.  Бунақ- 
денелілер  осы  уақыттың  ішінде  қанаттарын  бірнеше  рет  қағып 
үлгіреді.  Мысалы,  бір  ғана  секундта:  орамжапырақ  ақкөбелегі  —
8— 10,  инелік —  30—50,  әрене  —  110,  қара  шыбын  —  115— 127  рет, 
ал  кәдімгі  маса  —  500-ге  жуық  қанат  қагады  екен.
Бунақденелілердің  мінез-қылығы  да  өте  күрделі,  ол  әрекеттер 
тұқым  қуалайды  және  үйретуді  қажет  етпейді.  (Мысалы,  кез  кел­
ген  дернәсіл  жұмыртқадан  шыга  салысымен  өз  тіршілігін  білетін 
мақұлық  ретінде  қорегін  іздеп,  жауынан  қорганады.)  Термит,  бал-
ара,  құмырсқа  тәрізді  бунакденел1г°р  ғажап  құрылыстар  жасап, 
ұрпақтарына  қамқорлық  көрсетеді.
Бунакденелілердің  көп  таралғандығы  соншалық,  орманнан  да, 
даладан  да,  өзен  мен  көлдерден  де,  аптаған  ыстық  шөлдерден  де, 
тау  шыңынан  да,  тіпті  өзіміз  мекендейтін  үй-жайдан  да  оларды 
кездестіруге  болады.  Бунакденелілер  тек  теңіздер  мен  мұхиттарда 
ғана  сирек  кездеседі.  Дегенмен,  онда  да  қандалалар  түрі  —  теңіз 
суаршындары су  айдынынан  қорегін  аулап  жүргенін  көруге  болады.
Бунақденелілердің  табиғаттағы  және  адам  өміріндегі  'маңызы 
орасан  зор.  Біз  жоғарыда  пайдалы  және  зиянды  бунақденелілер 
туралы  сөз  еттік.  Мәдени  дақылдар  мен  орман  өсімдіктеріне  зиян- 
122 
‘  • 
;:й

ды,  қан  сорып  тіршілік  ететін  бунакденелілерден  басқа  түктіара, 
балара,  құмырсқа,  инелік,  күндіз  жемін  аулайтын  көбелектер  әр 
түрлі әрекеттерімен адамға көп  пайда  келтіреді.  Олардың  жәрдемін- 
сіз  көптеген  өсімдіктер  қалыпты  дами  алмайды,  түсімін  кемітеді. 
Сондықтан  бұрынғы  КСРО-да  бунақденелілердің  сиреп  бара  жат- 
қан  түрлерін  қорғау  мақсатында  202  түрі  бұрынғы  КСРО-ның  Кы­
зыл  кітабына  тіркеді.  Бунақденелілерді  қорғау  арқылы  табиғат 
көркін  бұрынғысынан  да  қанықтырып,  құлпырта  беріңдер!
Зиянкес  бунакденелілерге  қарсы  күрес  жүргізу  әдістері.  Мил- 
лиондаған  адам  өмірін  және  сан  мыңдаған  тонна астық түсімін  сан­
тал  қалу  үшін  зиянкес  бунақденелілерге  қарсы  ұйымдастырыла- 
тын  күресті  дұрыс  жүргізе  білу  керек.  Паразит  және  ауру  тарат- 
қыш,  сондай-ақ  зиянкес  бунакденелілермен  күрестің  нәтижесі 
бо-чуы  үшін  олардың  биологиясын  жаксы  білу  талап  етіледі.  Кейбір 
шянкестерге  қарсы  күрес  шаралары  тиісті  тақырыптарда  баян- 
далды.  Алайда  әр  түрлі  зиянкестерге  күрестің  әр  түрлі  әдісі  қол- 
данылмаса,  барлығына  бірдей  бір  әдіс  әсерлі  бола  алмайды.  Ауыл- 
шаруашылық  зиянкестеріне  қарсы  күресте  қолданылатын  әдістер- 
ді  былай  топтастыруға  болады.
£ ’*  Д и қ а н ш ы л ы қ  
м ә д е н и е т і н  
к ө т е р у  
а р қ ы л ы  
ж ү р г і з і л е т і н  
к ү р е с .   Ж ер  өңдеу  арқылы  зиянкестердің 
таралу  жолы  кесіледі.  Бүл  — ең  алдымен  зиянкестер  лезде  көбейе- 
тін  орын  —  арамшөптерді  отау.  Топырақ өңдеу  арқылы  да  зиянкес- 
тердің  қысқы  мекен  орны  бұзылады.  Мәселен,  күздік  жынды- 
көбелек  қуыршақ  сатысында,  астық  шанаққоңызының  дернәсілі 
топырақта  қыстап,  топырақ  астында  дамиды.  Жерді  қопсытып, 
жыртқанда  зиянкестердің  куыршақтары,  дернәсілдері  өңделген 
топырақпен  қоса  жер  бетіне  шығып,  тіршілігінен  айырылады.
Кей  жағдайда  егін  егу  мерзімін  өзгертудің  де  әсері  болады. 
Маңызды  міндет —  зиянкес бунақденеге төтеп  беретін  мәдени  өсім-
діктердің  жаңа  іріктемелерін  шығару.
Орман  шаруашылығы  үшін  орманды  ағаш  бүтактарының  сы- 
нығынан,  түскен  жапырактардан  тазарту  арқылы  көітгеген  ағаш 
дінінде  паналайтын  зиянкестерден  (кабыкжегі,  зерқоңыз,  сүген)
|  қүтылуға  болады.
Адамдар  ауру  тарататын  паразиттерді  жеке  бас  және  түрғын-
жайды  таза  ұстау  аркылы  денеге  дарытпайды.
Б и о л о г и я л ы қ   ә д і с .   Бул  әдіс  бунакденелі  зиянкестерді 
басқа  жәндік  немесе  жануарларға  жегізу  аркылы  жоюға  негізде- 
леді.  Құрбақа,  бақа,  кесіртке  —  жәндіктермен  коректенетін  ж а­
нуарлар.
Қанқыз,  ызылдақ  қоңыз  тәрізді  бунакденелілер —  жыртқыш 
жәндіктер.  Бүлар  зиянды  бунақденелілерді  жою  үшін  пайдаланы- 
лады.  Шаншарлардың  кейбір  түрлері  зиянды  бунакденелілерге 
жүмыртқасын  салатыны  жоғарыда  сөз  болды.  Олар  әдейі  қолда
I 
ІШ

өсіршш, 
зиянкес бунақденелілер  қаптап  кеткен егістікке  жіберіледі, 
сөйтіп,  бір 
бунақдене  зиянды  екінші  бунақденені  құртады.
Қ а р а п а й ы м  
ә д і с .   Бұл — ежелден  келе  жатқан  ескі 
әдіс, 
зиянкес  бунақденелілерді  жинап,  жою  арқылы  жүзеге  асы- 
рылады.  Дербес  'жібеккөбелек,  сақиналы  жібеккөбелек,  орамжа- 
пырақшыл  ақкөбелектерді  жою  үшін  олардың  көп  жұмыртқалай- 
тын  орнын  анықтап,  жинақталған  жүмыртқаларды  құртып  жі- 
беруге 
болады.  К 
ей 
жағдайда  ағашты  сілкілеу  арқылы  ондағы  жұл- 
дызқұрттарды,  қоңыздар^ы  арнаулы  қалкандарға  қағып  түсіріп,
теріп  алып  жояды,  сондай-ақ  терең  орды  пайдалануға  да  (жаяу 
шегірткені  еске  түсіріңдер)  болады.
Х и м и я л ы қ  
ә д і с .   Зиянкес  бунақденелілерді  химиялык 
заттарды  пайдаланып  басқа  әдістерден  гөрі  тиімдірек.  Ула- 
ғыш 
дәрілер  (бунақденелілерді) 
инсектицид  деп  аталады.  Инсекти- 
цидтер 
қолдану  тәсіліне  қарай  ішкі  мүшелерге  эсер,  ететін  және 
сырттан  эсер  ететін  улы  заттарға  бөлінеді.  Ішек  арқылы  ішкі 
ағзаға 
эсер  ететін  химялық  затты  бунақдене  көп  кездесетін  жерге 
шашады, 
сонда  бунақденелер  еліктіргіш  затты  жеп,  уланып,- қыры- 
лады. 
Сырттай  эсер ететін улы  затты  газ  немесе сұйык күйінде  пай- 
даланады,  бұл  
бунақденелілердің  терісі  арқылы  эсер  етеді.  Соңғы 
кезде  химиялық  у^ы 
заттар  аса  сақтықпен  пайдаланылуда.
?  
һ  Бунакденелілер  қайда  кездесетін 
жәндіктер?  2.  Бұлардын  кұрылысында
бұрынғы  ата-тектерінен  өзгерісі  бар  ма?  3.  Бунақденелілердің  ұшуы  туралы 
не  аитуға  болады?  4.  Бунақденелілердің  мінез-қылығыньщ  курделілігі  не- 
мен  дәлелденеді?  Этология  нені  зерттейді?  5.  Бунакденелілердің  табиғат- 
тағы  және  адам  өміріндегі  пайда-зияны  кандай?  6.  Бунакденелілерде  қаңка 
бола  ма?  7.  Бунақденелілер  түрінін  сан  алуандығыйа  ‘мысал  келтір.  8.  Зиянкес 
бунакденелілерге  карсы  жүргізілетін  күрес  әдістерін  Ліралап  окып,  оқып 
өткен  түрлердің  қайсысына  қай  әдісті  пайдалануға  болатынын  баянда.
Л  
9'  Валара  мен  қҰмырска  тіршілігіндегі  ерекшеЛіктерді,  олардың  кәрезі  мен
илеуінің  қүрылысын  салыстырып,  бунақденелілер  мінез-қылығының  күрделі- 
лігін  далелде.  . 
-  . 
; -
г  ‘ 
у7}'йі
б у н д ң д е н е л і л е р
 
к л а с ы н а
 
ж а т а т ы н
 
ж ә н д і к т е р д і н
 
НЕГІЗГІ  ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Бунақденелілер —  көпшілігі  құрлықта  мекендейтін,  демтүтік
арқылы  ауамен  тыныс  алатын,  дара  жынысты,  буынаяқты  жәндік- 
тер.
Мұның басқа буынаяқтылардан ерекшелігі — денесі айқын ажы- 
ратылатын  үш  бөліктен:  бас,  көкірек  және  құрсақтан  құралады, 
ересектерінің  бір  немесе  екі  жүп  қанаттары  болады,  қоректену
124 
\
 
л

сипатына  қарай  ауыз  мүшесінің  құрылыеы  әр  түрлі  болып  келеді 
шала  және  толық  түрленіп  дамиды,  6 
аяі 
ы  болады.
керткендей,  мөл-
шері оіркелкі бірнеше бунақтардан құралады. Сондықтан бұл класқа
жататын  жәндіктер 
бунакденелілер,  дара  жәндік  — бунақдене 
деп  аталады. 
- 
г
Бунақдененің  сыртқы  жабыны —  хитинді  қабат.  Ол  жәндіктің 
шікі  мүщелерін  қорғап,  сыртқы  қаңқа  қызметін  атқарады.
Бунакденелілердің  қанайналымы  ашық  тамыр  жүйесі  арқылы 
жүзеге  асады.  Мөлдір  түтік  тәрізді  жүрегі  арқа  жағына  орнала- 
сады,  жүрек  және  одан  таралатын  қысқа  қолқадан  басқа  бунақ-
денесінде  қанайналым  тамырлары  болмайды.
мүшесі  —  мальпигий  тамырша- 
лары,  майлы  дене — қосымша  зәршығару  мүшесі  болып  табы-
лады. 
.  .  V
Бұлардың  жүйке  жүйесі  жалпы  алғанда  төменгі  сатылы  буын-
аяктыларға,  тіпті  сакиналы  құрттарға  ұқсас,  алайда  мінез-қылығы 
өте  күрделі  (балара,, құмырсқа).
Бунақденелілердің  сипап  сезу,  иіс  сезу, 
көру. 
есту  және  тепе- 
теңдік  мүшелері  күшті  дамыған.
Төменгі  сатылы  туақанатсыз  бунакденелілер  пішінін  көп  өз-
гертпей  тура  дамиды.  Қанатты  бунакденелілер  шала  турленіп  және 
толық  түрленіп  дамиды.
Шала  түрленіп  дамудың  сызбанұсқасы:  ж ұмыртқа------- ►
  дер-
нәсіл 
имаго.  Толык  түрленіп  дамудың  сызбанұскасы:  жү- 
мыртка------- ►
 дернәсіл--------қуыршак------- —»имаго.
Бунақдененің  ересек  күйге  ауысу  сатысы 
имаго  .^еп  аталады. 
Нимфа —  құрлықта  дамитын  (көбелектерде:  жүлдызкұрт),  ная­
да —  суда  дамитын  дернәсіл.
ЖЕ ЛI ЛЕР  ТИПІ
Желілер —  омыртқа  жотасы бар жануарлар.  Бұл типке  жататын 
жануарлардың арқа  жағында  бас  пен  күйрыкты  жалғастыратын  со- 
зынды  —  желі  болады.  Төменгі  сатылы  жануарларда  (мысалы, 
қандауырша)  арқа  созындысы  қалың  қабырғалы  қуыс  жасуша- 
лардан,  ал  жоғары  сатылыларда  (мысалы,  балык,  бака,  жылан. 
к у с)— омыртка  жотасынан  құралады.  Дененің  баскы  бөлігін  құй- 
рығымен  жалғастыратын  арка  созындысы  керілген  желіге  ұқсас 
болғандыктан,  қарастырылатын  тип 
желілер  типі  деп  аталады.

36  ЖЕЛІЛЕР  ТИГІІНЕ 
ЖАТ 
а  
ТЫН 
ЖАНУАРЛАРДЫҢ  ЖАЛПЫ 
СИПАТТАМАСЫ
Желілі  жануарлардың  арқа  жағында  денесін  бойлай  созылған 
созылымды,  майысқақ  өзегі  болады.  Желі  арқау  қаңқасының  мін- 
детін  атқарадьь  Қарапайым  желілілерде  мұндай  арқау  өмір  бойы 
сақталады,  ал  жоғары  сатылы  жануарларда  желі  даму  барысында 
омыртқа  жотасына  айналады. 
ГЗ
Бұлардың  орталық жүйке  жүйесі  желінің  үстінде  немесе  омырт­
ка  жотасының  ішінде  іші  қуыс  түтік  тәрізді  болып,  жануар  дене- 
сінің  арқа  жағын  бойлай  орналасады.  Омыртқалы  жануарларда
жүйке  түтігінің  алдыңғы  ұшы  жуанданып  —  миға,  ал  соңғы  бөлігі 
жұлынға  айналады.
Суда  тіршілік  ететін  желілілерде  жүтқыншақ  қабырғасындағы
желбезек  саңылауы  өмір  бойы  сақталады  да  құрлықта  тіршілік
ететін  және  құрлықтағы  тіршілігін  суда  өмір  сүруге  алмастьгрған
омыртқа  жоталыларда  дамудың  белгілі  сатысында  ғана  байка- 
лады.
Қазір  ғылымға  желілілердің  40 000-ы  (бұлардың  38’  мыңы 
омыртқалылар)  белгілі.  Желілілер — суда  да,  қүрлықта  да  меқен- 
дейтін  жануарлар.  Олардың  кейбіреуі  ұша  да  алады.
Желілілер  типі  бассүйектілер  және  бассүйексіздер  болып  екі 
тип  тармағына  бөлінеді.  Біз  бұл  типтің  алты  класын  қарастырамыз, 
атап  айтқанда:  қандауыршалар,  балықтар,  қосмекенділер,  жорға- 
лаушылар,  қүстар  және  сүтқоректілер  кластары.
52.  Б а л а р а л а р д ы ң   тү р л ер і  м е н   кәреЫ   ж ә н е   ң у м ы р сң алар д ы ц   т ү р л е о і  м е н   илеуі. 
126 
* 
^
Ж ұ м  ыешы 
б а л а р а
Трутень
Ж у м ы сш ы

ҚАНДАУЫ РШ АЛАР  КЛАСЫ
Қандауыршалар  класына  жататын  жануарларда  бассүйек  бол- 
майды,  сондықтан  бұл  класс  желілі  жануарлар  типінің  бассүйек- 
сіздер  тип  тармағына  жатқызылады.  Бассүйексіздер  —  типтің  не- 
гізгі  белгілерін  өмір  бойы  сақтайтын,  көбінесе  су  түбінде  тіршілік 
ететін  теңіз  жануарлары.
ҢАНДАУЫРША 
—   ОМЫРТҢАСЫЗ  —   ОМЫРТҢА  Ж ОТАЛЫ  
ЖАНУАР
Қара  теңіздің  Севастополь  маңындағы  құм  қайырларынан  кә- 
дімгі  қандауырға  (денеден  қан  шығаруға  арналған,  ұшы  екі  жағы- 
нан  өткірленген  кішкене  пышақ)  ұқсас,  мөлдір  денелі  кішкене  жа- 
нуарды  кездестіруге  болады,  ол  дене  пішініне  байланысты 
қан- 
дауыриіа  деп  аталады.
Қандауыршаның  тіршілігі  және  сыртқы  қүрылысы.  Теңіздің 
жағаға  таяу  таяз  суларында  құмға  көміліп,  басын  жоғары  қаратып 
жатқан  қандауыршаның  ауыз  төңірегіндегі  жиырма  шақты  мұрт- 
шалары  тынымсыз  қимылдап  тұрады.  Тұрқы  8  сантиметрден  ас- 
пайтын  қандауырша  мұртшалары  арқылы  су  түбіне  түскен  ұсақ 
жәндіктерді  қармап,  қорегіне  жаратады.  Қандауыршаның  алдыңғы 
және  артқы  жағы  сүйірленіп  бітеді 
531  Оның  арқасын  бойлай 
I  созылған  тері  қатпары  құйрығын  қандауырдын  ұшы  тәрізді  етіп 
жиектейді,  бұл  —  қандауыршаның  арқа  және  құйрық  жүзбеқанат- 
тары.
53. 
Ңандауыршаның  сыртцы  және  ішкі  ңұрылысы

Қандауыршаның  денесі  екі  бүйірінен  қысыңқы  келеді.  Дененің 
соңында  —  аналь  тесігі,  ал  құйрық  жүзбеқанатының  құрсаққа  ка­
рай  көмкерілген  жиегінің  соңында  желбезек  шұрығы  (желбезек 
тееігі)  болады. 
1
Қаңқасы.  Қаңдауыршада  ми  болмағандықтан,  бассүйек  те  да- 
мымаған,  сондықтан  ол  бассүйексіз  жануар  болып  саналады.  Оның 
арқа  жағын  бойлай  бас  пен  қүйрықты  жалғастыратын  желі  қан- 
дауыршаның  денесіне  тірек  болып,  ішкі  қаңқа  қызметін  атқарады. 
Бұл  желі  қандауырша  денесінде  өмір  бойы  сақталады.
Қоректенуі.  Қандауырша  судағы  ұсақ  жәндіктермен  қоректене-
ді.  Оның  асқорыту  жүйесі  мұртшалармен  жиектелген  ауыз  шұқы-
рағынан  басталады.  Денесін  бойлай  созылған  желінің  астыңғы  жа-
ғында  бірнеше  бөліктерден  құралған  аскорыту  түтігі  жатады  53.
Түтіктің  ауызға  жалғасқан  бөлігі 
жүтқыниіақ
  деп  аталады.  Ж ұт-
қыншақта  көлденең  орналасқан  бірнеше  (жүздеген  жұп)  желбезек
саңылаулары  бар.  Ол дене  мен  саңылаулар  арасында  желбезек  қуы-
сын  түзеді.  Ж ұтқынш ақ  —  ішекке  жалғасады  да  ішек  т.үзу  қал-
пында  аналь  тесігімен  аяқталады.  Қандауыршаның  аузына  түскен
ұсақ  қоректік  заттар  түйіршігі  ауыздан  жұткЪіншаққа,  одан  түзу 
ішекке  қарай  бағытталады.
Тыныс  алуы.  Қандауырша  жұтқыншақтың  қабырғасындағы 
сансыз  ж елбезек  саңылаулары  арасындағы  перделер  арқылы  тыныс 
алады.  Оның  асқорыту  және  тынысалу  мүшелерінің  қызметі  бір- 
лесіп  кеткеь.  Ауыздан  жұтқыншаққа  өткен  су  желбезек  саңылау- 
лары  арқылы  желбезек  маңындағы  қуысқа  барғанда  оның  қабыр- 
ғаларындағы  қылтамырлар  торабына  сіңіп,  қандауырша  денесіне 
оттегін  береді,  сондай-ақ  қорытылған  қоректік  заттар  денеге  өтеді. 
Қандағы  көмірқышқыл  газ  суға  шығарылады  да,  газға  қаныққан  су 
жануардың  аналь  тесігі  арқылы  далаға  бөлінеді.
Қан  айналымы.  Қандауыршада  жүрек  0олмайды,  түссіз  қан
арқа  және  құрсақта  болатьін  ірі  қантамырлардың  жиырылуы  ар-
қылы  бір  шеңбер  жасап,  тұйық  жүйемен  денеге  тдралады.  Мұның
қантамырлар  жүйесі  буылтық  құрттардың  қантамырлар  жүйесіне
ұқсас.  (Буылтық  құрттардың  қантамырлар  жүйесімен  салысты- 
рып  көр.)
Зәр  шығаруы.  Қандауыршаның  зәршығару  мүшесі  желбезек 
қуысында  орналасады.  Бөлінді  зат  ж елбезек  қуысындағы  өте  ұсақ 
өзекшелер  арқылы  желбезек  қуысына* бөлініп  шығады.
■«
Жүйке  жүйесі  және  сезім  мүшелері. 
Қандауыршанын  жүйке
жүйесі  желі  үстінде  арқаны  бойлай  созылып  ж атқан  түтік  тәрізді 
өте  қарапайым  құрылысты  болып  келеді  I I .  
Ж үйке  түтігінен 
дененің  үстіңгі  жағына  және  ішкі  мүшелерге  қарай  жүйкелер  тар- 
мақталып  таралады.  Қандауырша  сыртқы  химиялық  және  қара- 
пайым  тітіркеністерді  сол  жүйке  тармақтарымен  қабылдайды.

Қандауыршаның  сезім  мүшелері  өте  нашар  дамыған.  Оның  есту 
мүшесі  және  көзі 
жоқ.  Алайда  күшті  жарықтан  қандауырша  тітір- 
кенеді.  Тепе-теңдік 
мүшесі  болмағандықтан,  қандауырша  суда 
жүзген  кезде  бір  бүйірінен 
екінші  бүйіріне  аударылып,  денесін 
қалыпты  ұстай  алмайды.  Судың 
химиялық  қасиетін  иіс  сезу  шұң- 
қыры  арқылы  сезіне 
алады.  Ауыздың  төңірегіндегі  мұртшалары 
сипап  сезу  қызметін 
атқарады.
Көбеюі  және 
дамуы. 
Қандауыршаның  жұптасқан  аналықбезі 
мен 
аталықбезі  желбезек 
саңылауының  маңындағы  дене  қуысында 
бірнеше  қатар  бұдырмақтар 
түзіп  жатады.  Сырттай  ұрықтанған 
уылдырықтан  тұрқы 
3,6—5,2  мм  дернәсіл  дамып,  үш  айға  дейін 
сол сатыда тіршілік етеді. 
Дернәсілдер екінші-үшінші  жылы  жыныс- 
тық  жағынан  толысады.
А л е к с а н д р  
О н у ф р и е в и ч  
К о в а л е в с к и й   —  қан- 
дауыршаның  көбеюі 
мен  дамуын,  құрылысы  мен  тіршілігін  терең 
зерттеген  ғалымдардың 
бірі.  Кезінде  «Омыртқасыз  —  омыртқа 
жоталы  жануар»  деп 
аталған  қандауырша  желілі  жануарлардың 
шығу  тегін  аныктауда 
жануарлар  тобының  арасындағы  байланысты 
айқындауға  мүмкіндік 
берді.  Алайда  қандауыршаны  кейінгі  желі- 
лілердің  барлығына 
бастама  —  ортақ  ататек  деп  карастыруға  бол- 
майды.
9  
1- 
Тип 
неліктен  желілілер 
деп  аталган? 
2. 
Желілідер  типі  кандай  т
и
п  тар-
мактарға  бөлінеді?  3.  Қандауырша  кандай  жануар?  Ол  қайда  тіршілік  етеді 
және  сырткы  құрылысы  кандай?  4.  Аскорыту  және  зәршығару,  тынысалу 
жүйелерінің  -күрылысы  кандай?  Аскорыту  және  тынысалу  жүйелерінің  ара- 
сында  кандай  байланыс  бар?  5.  Қандауыршаны  зерттеудін  манызы  неде? 
А 
6.  Буылтык  қүрттар  мен  кандауыршаның  мүшелік  жүйесіндегі  үқсастыкты 
“  
аныктандар.  7.  «Қандауырша  —«омырткасыз  —  омыртка  жоталы  жануар»
деген  сөздің  мәнін 
ашындар.  8.  Қандауыршанын  жүйке  жүйесі  мен  сезім 
мүшелерінін 
бунакдеиелілермен  үксастык-айырмашылыгының  кандай  екенін 
салыстырып  көріңдер.
ҢАНДАУЫРША  КЛАСЫНА  ЖАТАТЫН  Ж АНУАРЛАРДЫ Ң 
НЕГІЗГІ  ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Қандауыршалар  —  бассүйексіздер  тип  тармагының  бір  класы, 
теңіз  суынын  түбінде  мекендейтін  ерекше  пішінді  жәндіктер.  Олар- 
дың  денесі  екі  бүйірінен  кысыңқы  келеді.
Қандауыршаларда  жұп  жүзбеқанаттар  болмайды.  Бұлар  жүйке 
жүйесінде  миы  болмағандықтан,  бассүйексіз  болады.  Орталық 
жүйке  жүйесі  —  іші  қуыс  өзекті  жүйке  түтігі.
Қандауыршалардың  аркасын  бойлай  басы  мен  құйрығын  қо- 
сатын  желісі  болады,  ол  ішкі  тірек,  қаңқа  қызметін  аткарады;  омір
бойы  сақталады.

Қандауыршалардың  қан  айналымы  —  тұйық  жүйелі,  бірақ  ж у­
рен  болмайды.  Қаны  —  түссіз. 
-Я
Қандауыршалардың  сезім  мүшесі  нашар  дамыған,  есту  және 
тепе-теңдік  мушесі  жоқ,  көзі  болмайды,  бірақ  кушті  жарықты  сезі- 
неді.  Олар  ауыз  шұқырағының  айналасындағы  мұртшаларымен 
сипап  сезеді.  Қ^айдауыршалардың  иіс  сезу  шұңқыры  болады. 
$
Қандауыршалар  уылдырықтан  дернәсіл  арқылы  дамиды.  Уыл- 
дырық  дегеніміз  кейбір  жануарлардың  (қандауырша,  балық  және 
т.  б.)  аналық  жыныс  жасушасы  (ж ұм ы ртқа).
Қандауырша  -  «омыртқасыз  —  омыртқа  жоталы  жануар».  Ж е- 
лілі  жануарлардьщ  шығу  тегін  зерттегенде  қандауыршаның  аралық 
жануарлардың  байланысын  анықтауда  маңызы  зор.
БАЛЫҢТАР  —   ОМЫРТҢАЛЫ  Ж АНУАРЛАР
Я
Ж елілілер  типіндегі  жоғары  сатылы  жануарларда  омыртқа
жотасы  болатынын  бұдан  бұрынырақ  айтқанбыз.  Омыртка  жотасы
бар  жануарлар 
омыртқалылар
  деп  аталады.  Балық  та  —  омырт- 
қалы  жануар. 
Л  4-- 
Д
Балықтардьщ  орталық  жүйке  жүйесі  мидан  және  жұлыннан
құралады.  Ми  —  бассүйектегі  ми  сауытында  орналасады.  Сондық-
тан  балықтар  жануарлардьщ  бассүйектілер  тип  тармағына  ж а ­
тады.
Балықтар  өмір  бойы  желбезек  арқылы  тыныс  алады.  Біз  ба-
лықтардың  екі  класын:  шеміршекті  балықтар  және  сүйекті  балык- 
тар  кластарын  қарастырамыз. 
I
Ш  *
§  37  ШЕМІРШЕКТІ  БАЛЫҢТАР  КЛАСЫ
Қазір  балықтардың  20  000-нан  астам  түрі  белгілі,  олардың
1  500-ге  тарта  түрі  бұрынғы  КСРО-да,  140  түрі  Қазақстанда  ме-
кендейді.  Ерекше  қорғауды  қаж ет  ететін  194  түрі  ХТҚО  Қызыл
кітабына,  9  түрі  бұрынғы  КСРО-ның  Қызыл  кітабына  және  4  түрі
Қазақстанның  Қызыл  кітабына  тіркелген.  Балықтар  —  су  жа- 
нуары.
Каспий  теңізінен  басқа  теңіздер  мен  мұхиттарда  шеміршекті 
балықтардың  730-ға  жуық  түрі  мекендейді.  Бұлардың  қаңқасы 
тек  шеміршектен  ғана  түзіледі  және  өмір  бойы  сақталады.  Терісі 
қабыршақсыз  немесе  плакоидты  (тақташа  пішінді)  қабыршақпен 
қапталады,  Шеміршекті  балықтардың  желбезек  саңылаулары  ті- 
келей  сыртқа  ашылады,  ал  жұптасқан  жүзбеқанаттары  денеде 
көлденең  жатады  да  жалпы  мүшелер  жүйесі  басқа  сүйекті  балық- 
тарға  ұқсас,  бірақ  торсылдағы  жоқ.  Шеміршекті  балықтар  іштей 
ұрықтаналы,  кейбіреулері  тікелей  шабақтайды.
130 
^ 
' 
і

Акулалардың  басым  көпшілігі  теңізде  тіршілік  етеді.  Мұхит- 
тардың  барлығына  дерлігінде  акулалар  болады.  Қ азір  акулалардың 
250-ге  ж уы қ түрі  белгілі,  олардың  10-ы  бұрынғы  КСРО-да  (мысалы 
Қара  теңізде  —  қатран)  мекендейді.  Акулалар —  өте  шапшаң  жү- 
зетін  қомағай  жыртқыш,  мөлшері  20  сантиметрден  20  метрге  дейін, 
салмағы  14  тоннаға  дейін  жетеді.  Қ ара  теңізде  тіршілік  ететін  аку­
лалар  адам  үшін  онша  кауіпті  емес.  Атлант  және  Тынық  мұхитта 
мекендейтін  тұрқы  5  метрлік  көк  акула  адамға  шабуыл  жасайды. 
Ал  арктикалық  теңіздерде  кездесетін  тұрқы  12  метрлік  алып  акула 
адамға  мүлде  қауіпсіз,  олар  тіпті  ұсақ  балыктармен  және  суда  ж ү- 
зіп 
жүретін  майда  омыртқасыз  жәндіктермен  қоректенеді.
Акуланың  дене  бітімі  үршықтың  сабындай  ж үмы р  келеді,  бас- 
тын  сүйірленген  созындысы  тұмсыққа  айналады  да  алқым  жағында 
көлденен  саңылау  тәрізденген  үлкен  ауыз  болады  ф .  
Аузын 
ашқанда  қатар-катар  орналаскан  өткір  тістер  көрініп  тұрады.
Акуланың  ж елбезек  какпағы  жок,  сондыктан  5  7  желбезек 
санылаулары  бастың -екі  жағынан  көзге  айқын  көрінеді.  Оның  де- 
несі  ерекше  плакоидты  (такташ а  пішінді)  қабыршактармен  кап-
талған,  сондыктан  қолға  бұдырмактанып  білінеді.
Акулалар  наш ар  көреді,  онын  есесіне  өте  иіс  сезгіш.  Олардын
торсылдағы  болмайды,  бірак  кушті  дамыған  бұлшыкеттері  арқылы
ғажап  қимылдар  жасайды.  Қаңқасы  шеміршектен  құралады.
Акулалар  іштей  ұрыктанады,  кейбіреуі  ғана  болмаса,  көпшілігі
жұмыртқа  арқылы,  тіпті  тірілей  шабақтап  көбейеді.  (Мысалы,
Қ а э ы к к ұ й р ы к   Л
ю
 
( ж ұ п б а л ы ң )  
»   ч
ШШЖытШ
А р а - б а л ы к
( ж у л б а л ы ң )
Э л е к т р л і
ж ү п б а л ы қ
М а м т а
Ш емірш екті  балықтар

меьеыдемтш
катран.
)  Лкуланың ет» жеуге 
жарамды
с оядыктая  квлтеген 
елдер 
а у лап,  тағамға  па й дал а над ы,  оның  бау 
рынан 
техника, 
ш х   балык  «айьж  өндіреді. 
Щ ш Ш Ш Ж
ЖҰП&АЯЫЦТАЭ  о т м д ы
Бурынгы 
КСРО  теңішерінде 
( А ю *  
даме  Кара  тенгдде)  1 0 - ш  
астам   түрі 
мекемдейтім  шечіршект!  балықтардын  бір  тобы  — 
ж \п- 
оа.гықт&р. 
Дүннс 
жуэімде 
жупбалыктардын 
350-п? 
тарта түрі бар 
дец 
есептеле ді  Олардын 
денесі 
тегеріш 
немесе  ромба  пішінді  жалпак* 
талған,  түркы  
бірнеше  сантиметрден 
6 — 7 
метрге  дейш,  салмаіы 
2,5  тонмаға 
дсиін 
жететін  шеміршек  канкалы  болып  келеді 
53, 
Қ ү р с а к  
жагында 
желбсэе* 
санылаулары 
бар.  Ж упбалыхтар  судың 
*а« асы нда 
да, 
су 
терсңінде  де. 
су  түбіиді 
д е 
мекендейді.  Еті  жеупе 
ж арам д а  б м а н д щ т а қ   ж үпбалм қтір  иэсіптік  м б қ с і ш   аула-
нады
степн  жипба
ой
*
>
\
и
р
ы
қ
  деп  аталады .  Қ аэы х к у й р ы д гм и   сояүы н д а 
улы
 
б е з   болады . 
(  о м ія Д - іқ   ^ і к і р л і   ж ү п б а л ы қ т а р   да  бар*.  о л а р   онтүстіьтегі  тең.і$- 
дерде  прш ілік  етсді.  М үидай  ж у п б д л и қ тар д ы ы   ЭО-даи  астам   түрі
б а р л .ік   трөпкьті*  ж ән е  с убтр** імктік  су л ар д а  (му& иттарда)  кеіде* 
седі.  Ж ү м б ал ы к тар   ж е м щ   аулағамда  кергпелі  сояуды   нем есе  ал ек тр  
іа р я д м н   ікаАдаламіды.  О лардын  элситр  зар яд ы н ы и   кернеүі  М~дем 
220
 
ш л & т а   дейіи  ж етеді.  Ж у п б а л ы к т а р   да  аку л а  т а р іід і  ж ү м ы р т м і 
аркы лы   немеде  тірілем  ш аб ак тал   кгбсДеді.
» 
^ д Н Н Д І  * шщгшрлшр  « т к и » !  т0  В дор  ы *  і« ш   жата**  тлт  ^
I 
ІІ^ТІПТЦМК^ IГШІ 
гшрштцнш  *ЛТ*М9ШМЯ&
Ц  
**********  кл*  шжьтшрып  Щ т щ   з.  ШтЬтт*  іщңтгир
  ш г т   ж*~ 
**'гым
  вмштірйи* 
шчрыпшы шив  ******
  гриашитщ..  <к>.«мм?  4, 
Амут
гурш ш   т
  ш ЯЦ 
Ф ш т ш і  А*уж т ф   чпрт ш   шШ  ш т ст   ш * п м ж л* лр # ,
■
 
5. 
ЬП  ш а д  еардьгн 
тирШ тр  М рт ш т т   Ф т т
  *.*«алй |Щ
д е |||
бы*сш?  %  Ж*я6алм*тмм  щнтмгі  тдеаш  6а*ма*  %  Ш стртг*ті*т  трп*
мшш  ттт-ын  Лйішмшрдмн  Ъірщш*  ц т ггщ   і-^тсгщып,  омірг*  тли 
іш м лктймк
  мммтамлАп і К І %
ШЕМІРШЕКТІ  БАЛЫҢТАР  КЛАСЫНА  ЖАТАТЫН 
Ж А Н У А РЛ А Р Д Ы Ң   Н Е Г ІЗП   ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Шемгршекті  балықтар  — 
желілілер  ткпінін 
бассуйектілер  тип 
тармағына  жататын  бір  шшсы.  Булар 
тропикпк 
жане  субтропики 
к 
мVхиттар  мен  теніздерде  мекендейді.  Шеміпшекті  балыктйшіыи
тіршшік  әрекетіне  байланысты  үршык  сапты  немссе 
егеріш, 
ромба  пішійді  болмп  келеді.

Шеміршекті  балықтардың  қаңқ$сы  шеміршектен  құралады  және 
өмір  бойы  сақталады.  Олардың  желбезек  қақпағы  жоқ,  сондықтан 
желбезек  саңылаулары  сыртқа  тікелей  ашылады,  жұптасқан  жүз- 
беқанаттары  денеде  көлденең  жатады.
Шемгршекті  балықтарда  торсылдақ  болмайды.
Шеміршекті  балықтар  іштей  үрыктанып,  кейбіреуі  жұмыртқа 
аркылы,  сондай-ақ  тірілей  шабақ  туып  көбейеді.
БАЛЫҢТАРДЫҢ  ҢҰРЫЛЫСЫ  Ж Ә Н Е  ТІРШ ІЛІК  ӘРЕКЕТІ
Балықтар  тек  суда  ғана  тіршілік  етеді,  сондықтан  олардың  дене 
пішіні  мекен  ететін  орны  мен  тіршілік  жағдайларына  байланысты 
алуан түрлі  болыггкеледі.  Шапшаң  жүзетін  акула,  албырт,  көксерке 
тәрізді  балықтардың  денесі  ұршықсапты  жұмыр  болса,  баяу  қозға- 
латын  сазан,  табан,  түқы,  мөңке  тәрізділердің  екі  бүйірі  қысыңқы, 
жоны  көтерінкі  болады.  Ал  су  түбінде  тіршілік  ететін  балықтардың 
(жүпбалық)  құрсағы  арқасына  қарай  қабысып,  денесі  жалпайып 
кетеді. 
.
Тіршілік  етуіне  байланысты  кейбір  ерекшеліктері  ғана  болмаса,
дене  және  мүшелер  жүиесшщ  құрылысы  шеміршекті  оалықтар 
мен  сүйекті  балыктарда  біріне-бірі  ұқсас.  Сондықтан  сазанды  мы- 
салға  алып,  балықтардың  сыртқы  және  ішкі  құрылыстарын  қарас-
тыраиық.

жүктеу/скачать 23,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: