Буынаяңтылар былкылдаңденеліле
§ 18 СҮЛІК ҢҰРТТАРДЫҢ ҢАЙ ТОБЫНА ЖАТАДЫ
жүктеу/скачать 23,2 Mb. Pdf көрінісі
|
| § 18 СҮЛІК ҢҰРТТАРДЫҢ ҢАЙ ТОБЫНА ЖАТАДЫ
Халық арасында «сүліктей сорып»— деп, сүлікті адамның қа- жәндік ретінде сөз етеді. Жұрттың көбірек естіп, толы- ғырақ білетіні — медициналық сүлік. Медициналық сүліктің тіршілігі және сыртқы қурылысы. Меди циналық сүлік суы тартылып қалатын шағын тоқтау суда да кез- десе береді, тек су астының топырағы ылғалды болса, тіршілігін тоқтатпайды. Медициналық сүлікті басқа сүліктерден ажырату бойлай созылган Сүліктің тұрқы орташа оймышты жолақ көзге бірден түседі мөлшерде 12 см, ені 1 см шамасында '^олады. Бұл — өте үзақ, 20 жыл тіршілік ететін құрт. А л д ы ң г ы с о р ғ ы ш С у л ін т ің « а д ы м д а п ж ү р у » с ы э б а н у с к а с ы К ө б е ю м ү ш е с і _ Л ш е к т ің і т ү й ы к | тармағы А р т ң ы с о р ғ ы ш М е д і ік Ж у й к в т іэ б е к ш в е і Ж а р ы п к в р с в т іп г в м с ү л ік 3 * р ш ы г а р а т ы н м ү ш в с Медицмиалың сүжк. Сүліктің денесінде өте ұсақ бүртіктер болады, денесінің екі ұшында да сорғыштары бар. Денесінің алдыңғы жағындағы сор- ғыштың ортасында өткір тістер жиектеген үш жақ орныққан ауыз болады. Медициналық сүліктер омыртқалы жануарлардың қанын сорып тіршілік етеді. Сондықтан халық оны дәрігерлік мақсатқа қолданып, көктамыр бітелгенде, жүрек бұлшықеті жансызданғанда, миға қан құйылғанда адамның қанын сорғызады. Сөйтіп, сүлікті халық емшілері емге пайдаланды. Сүлік сорғаннан кейін жарақаттан қан тоқтамай көп ағады. Оның. себебі: сүлік жақтарымен тістеген кезде ауыз қуысына ашы- латын сілекей безінен гирудин деп аталатын ерекше ақуызды зат бөлінеді. Гирудин — қанды ұйытпай, сұйылтатын зат. Медициналық сүлік ашыққан кезде өте жылдам қозғалады. Ол денесін толқындата жақсы жүзеді, сондай-ақ су түбінде гидра тә- різді «адымдап» та жүре алады 30. Сүлік денесінің алдыңғы бөлігінен ұлғайтқыш әйнек арқылы оншақты ноқаттарды — көздерді көруге болады. Тері-бұлшықет қапшығы. Сүліктің тері-бұлшықет қ<шшығында.. сақиналы және бірыңғай салалы бұлшықеттен басқа қиғаш және ар- қасынан құрсағына^қарай созылатын бұлшықеттері де дамыған. Соңцықтан сүлік сол бұлшықеттерді жиырғанда денесі жалпайып, суда еркін жүзіп, еркін жүре алады. Дене қуысы. Ішкі мүшелер аралығы дәнекер ұлпамен жалғас- қандықтан, сүліктің денесінде қуыс жоқ, қуыстың қалдығы қанта- мырлардың қалың торына айналған. * Мүше жүйелері. Асқорыту жүйесі ауыздан басталып аналь тесігімен аяқталады. Сүлік бүкіл денесімен газ алмастырады, кей- бір сүліктерде бүйір тынысалу көпіршіктері болады. Қантамыр және жүйке жүйелері күшті дамыған. Сүліктер — қосжынысты, яғни гермафродит жәндіктер, іштей ұрықтаңып, жұмыртқа салады, жұмьфтқалары пілдемен қапталады. Медициналық сүліктің 17 жұп зәршығару түтігі және қуығы бар (30. Сүлік қүрттардың қай тобына жатады? Ж ер шарында сүліктер- дің 400-ге жуық түрі мекендейді. Ж ұрт ойлағандай олардың бар- лығы қан сорғыш емес. Кейбір түрлерінің жақтары теріні жара- қаттай алмайды, сондықтан ондай сүліктер қан сора алмайтын болғандықтан, қорегін жыртқыштықпен табады. Олар құрттарды, ұлуларды, бунакдененің дернәсілдерін, тіпті бақаның итшабағын да аулайды. Біздің суларда мекендейтін дәрігерлік сүлікке өте үқ- сас үлкен жалған жылқысүлік міне, осындай жәндік. Сүліктердің буылтық құрттар типіне жататыны бірден көзге шалынады — олардың денесі буылтықтардан құралған, бірак қыл- тандары болмайды. Сүліктерді нағыз паразит жәндікке де жатқы- за алмаймыз, өйткені олар белгілі бір иеде (денесінің сыртында немесе ішкі мүшелерінде) тіршілік етпейді. Қорегін жан таласа іздейтіндіктен, олардың жүйке және қанайналым жүйесі жақсы жетілген. Сонымен сүлік — буылтық құрттардың сирекқылтан- дылар тобына өте жақын жәндік. Олардың арғы тегі сирекқылтанды кұрттар деп есептеледі. ү 1. Сұліктердің барлығы қан соратын жәндіктер ме?. Сүліктер қайда мекен- дейді және сырткы кұрылысы қандай? 2. Сүліктің басқа буылтық құрттардан айырмашылығы неде? 3. Сүлік сорған жердің қаны неліктен тоқтамайды? ▲ 4. Сүліктер құрттардың қай тобына жатады? 5. К.ан сорғыш сүліктер мен жырткыш сүліктердің қоректену тәсілін салыстырып, айырмашылығын тү- сіндіріңдер. 6. Халық медицинасында сүлікті қандай ауруларды емдеуге қол- данатынын үлкендерден сүрап біліп, баяндаңдар. 7. Өздерің тұрған жерде сүліктің қай түрі тіршілік ететінін анықтаңдар. БЫЛҢЫЛДАҢДЕНЕЛIЛЕР ТИПІ Былқылдакденелілер — кейбіреулері ғана болмаса, көпшілігі бақалшақты, жұмсақ денесі бас, тұлға, аяққа бөлініп, нағыз суда мекендейтін жәндіктер. Олардың құрлықта тіршілік ететін де түр- лері бар. Денесі буылТықсыз және өте жұмсақ болғандықтан, бұл топтағы жәндіктер былқылдақденелілер деп аталады. Жер жүзінде былқылдақденелілердің 130 мыңға жуық түрлері бар. БАУЫРАЯҢТЫЛАР КЛАСЫ Теңіздерде, кейбіреуі тоғандар мен құрлықта тіршілік ететін, жұмсақ денесін бақалшақ қагітаған, тұлғасы бүкіл бауыр жағын қамтитын жәндіктер бауыраяқтылар немесе ұлулар класына ж а тады. Аяқ бөлігі бақалшақтың астыңғы бөлігін толтырып, дененің сол бөлігімен журетін болғандықтан, бұлар бауыраяқтылар деп аталады. Бұлардың 90 мыңға жуық түрлері белгілі. § 19. ҮЛКЕН ТОСПАҰЛУ Тіршілігі және сыртқы құрылысы. Суы түщы тоғандарда турқы — 70 миллиметрге дейін жететін үлкен ұлудың су түбінде жайлап жылжып бара жатқанын көруге болады 31. Оның денесінің ал- дыңғы бөлігінде 2 қармалауышы және бір жұп көзі болады. Тоспа- үлудың тұлғасын бақалшақ қаптайды, бақалшақтың кең аузынан бүкіл бауырын алып жататын аяғы байқалады. Бақалшақ төрт-бес бұратылып, үшы үшкірленіп бітеді. Тоспаұлудың бақалшағы мү- йіз тектес заттан түзіледі. Үлкен үлудың денесі бас, тұлға және аяқтан қүралады да, бірінен-бірі айқын бөлінбейді. Аяғы бүкіл құрсақ бөлігін қамти- тындықтан, үлкен тоспаұлу бауыраяқты былцылдацденелі жәндік Бас Тұлға Б ақал ш ақ Көз Ж ү р е к қары н ш асы Күлакша Қ арм алауы ш Бауыр Ішек Аяк Тыныс алатын тесік Шапанша Үлкен тоспаулу Қарын Ө ңеш Ж ү й к е т а р м а қ т а р ь Ас ңорытатын ж ә н е қан ай н ал ы м ы и ы ң ж ү й е л е р і Аналь тесігі Ж у й к е I түйіиі Ж ү й к е жүйесі и V ^ лкен тоспаұлу ж ә н е оның ішкі ңұрылысы. Я Щ . деп аталады. Үлудың басындағы қармалауыштардың түбін ала екі көзі болады және баспен жалғасқан тұлғаның алдыңғы жағында ерекше қатпар шапанша тұлғаны қаптац жатады. Ал ұлудың денесі мен шапанша аралығындағы бос орын ишпиниш қуы сы деп аталады. Бастың астыңғы жағынан үлудың аузы көрінеді. Мүшелер жүйесі. Тоспаұлулар — өте қомағай жәндіктер, олар негізінен алғанда өсімдікт^кті азықпен қоректенеді. Үлкен тос- паұлудың асқорыту муш есі^уьіздан бастадып, жұтқыншаққа, өңеш- ^е ЖӘНе жзлғасады, Қорегін қорытуда/ бауырдың а т қ а р а ^ тШгъіқпалы зор; бдан қарынға асқорыту сөлі бөлінеді. Қарын ішекке жалғасады да қоректің қорытылуы ішекте аяқталып, қорытылмаған қалдығы аналь тесігі арқылы сьфтқа шығарылады. Үлудың жұт- қыншағында, тіл дсп аталатын астыңғы бөлігін ала ұсақ тісш елер_ үккі болады. Тоспаұлу үккілері арқылы су өсімдіктерінің сабақта- рындағы жұмсақ ұлпаларды қырып жейді. Үлкен тоспаұлудың сыз- банұсқа түріндегі асқорыту жүйесін ф -суреттен қараңдар. Үлкен тоспаұлу өкпемен тыныс алады сондықтан әлсін-әлі су бетіне шығып, тыныс тесігі арқылы өкпесіне ауа толтырып ала-> ды. Өкпенің қабырғасындағы қантамырларда оттегін сіңіріп, көмір- қышқыл газды бөлу арқылы газ алмастырады. Түссіз қан ұлу дене- сіне жүректен шыққан қантамырлар арқылы бірден таральіп, мү- шелер арасындағы аралықтарға құйылады. Үлкен тоспаұлудың жүрегі екі бөліктен тұрады, олар қүлаціиа, қарыніиа деп аталады. Ж үрек екі бөлігін кезек-кезек жиыру арқылы ірі қантамырлар мен қанды айдайды да, одан соң қылтамырларға бөлініп, мүшелер ара- лығына таралады. Бұл қанайналымының аіиы қ ж үйесі деп атала ды. Үлуларда қанайналымының ашық жүйесі қызмет атқарады. ұлуды^ едәуір күрд елу^ры лысты буйрег] бар] сол бүйрек арқылы өткен қай'улы заттардан арылып, бүйректегі сүзінді аналь тесіпюң жанындағы тесік арқылы сыртқа шығарылады Үлкен тоспаүлудың жүйке жүйесі - дененің әрбір үлескісінде орналасқан бес жұп жүйке түйіндерден тұрады. Түйіндердің өзара жалғасуынан жүйке бағанасы түзіледі де, бүкіл мүшелерге тармақ- талады. Терідегі бытыраңқы орналасқан сезімтал жасушалар мен қармалауыштар үлкен тоспаұлудың сипап сезу қызметін атқарады. Сондай-ақ тоспаұлуда тепе-теңдік мүшесі де болады, ол — ішінде әктенген ұсақ денешігі бар көпіршік және сезімтал түкті жасуша лар. Үлудың денесі қалпынан өзгерген кезде көпіршіктегі әкті дене- шік орнынан жылЖьт, тітіркенуді денеге жеткізеді. Үлкен тоспаұлу — гермафродит жәндік, жыныс жасушасынан жұмыртқажасушасы мен спермотазоид бөледі де, айқаспалы тә- сшмен ұрықтанады. Тоспаұлу су өсімдіктерінің сабағына жұмырт- қалап, жұмыртқадан жетілген жас тоспаұлушалар өрбиді. Бауыраяқты былқылдакденелілердің пайда-зияны. Бұлардың біркатары ауыл шаруашылығына зиян келтіреді. Ж үзім ұлуы жү- зімнің жапырағын жесе, жалаңаш шырыш бауда өсетін өсімдік- теР көпшілігінің жемісі мен жапырақтарын зақымдайды. Ал кіш- кене тОспаұлудың бауырсорғыш паразитіне аралық ие екені сен- дерге бұрыннан мәлім, ол кез келген тоқтау суларда кездеседі. Үлулардың пайдасы туралы жүзім ұлуын көптеген европалық елдердің тағамға пайдалану үшін арнайы өсіретінін айтуға болады. ? 1. Оқылған тақырыптағьі жәндіктер неге былкылдакденелілер деп аталған? 2. Бауыраякты жәндіктердің аталуы негё негіз де и ге н? Олар қайда тіршілік етеді және сыртқы құрылысы қандай? 3. Тоспаулудың мүшелер жүйесі туралы не айтуға болады? 4. Буылтық құрттар мен үлкен тоспаұлудың қан- айналымындағы ерекшелік неде? Үлкен тоспаұлуда қанайналым қалай .жү- Д зеге асады? 5. Өздерің тұрған жерде кездесетін үлуларды үлкен тоспаүлу- дың пішіні және құрылысымен салыстырып, олардың қалай аталатынын дәптерге жазып, суретін салыңдар. 6. Тоқтау суда кездесетін ұлудың қалай жүретінін бақылаңдар. 7. Буылтық құрттар мен үлулардың зәршығару жү- йесін салыстырып байқандар. . БАУЫРАЯҢТЫЛАР НЕМЕСЕ ҮЛУЛАР КЛАСЫНА ЖАТАТЫН Ж Ә Н Д ІК Т Е Р Д ІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Бауыраяқтылар — көбінесе суда, кейде құрлықта мекендейтін, денесін оақалшақ қаптап, кейбіреулерінде бақалшағы болмайтын ең көп тараған былқылдакденелілер тобы. Бұлардың денесі бас, түл- ға және аяқ деп үш бөліктен құралады. Бауыраяқтылар — өсімдікқоректі жәндіктер. Ас қорытуға ауыз, жұтқыншақ, өңеш, карын, ішектен басқа бауыр да қатысады. Ты- нысалу мүшесі — өкпе, зәршығару мүшесі — буйрек. Ұлудың қан- айналымы ашық болады. Олардың тіршілік әрекетінің күрделенуіне байланысты жүйке жүйесі де жақсы жетілген. Сезім мүшелері — көз, тепе-теңдік сақтау мүшесі және денеде бытыраңкы орналас- қан сезімтал жасушалары мен қармалауыштарды атауға болады. Ұлулар — гермафродиттер, көпшілігі ауыл шаруашылығына зиянды жәндіктер. ► Л: . .. '•"”•1 Ң О С Ж А Ң Т А У Л Ы Л А Р К Л А С Ы 1 ' Көпшілігі теңіздер мен мұхиттарда, біразы тұщы суда тіршілік ететін, екі жақтаулы, жалпақ бақалшақтары бар, құрлықта кез- деспейтін, тақташа желбезекті былқылдакденелі жәндіктер қос- жақтаулылар немесе тақташа желбезектілер класына жатады. Клас- тың олай аталуы бақалшағы мен желбезегінің құрылысына негіз- делген. Ж ер жүзінде қосжақтаулы жәндіктердің 20 000-ға тарта түрлері мекендейді. ҢОСЖАҢТАУЛЫ БЫЛҢЫЛДАҢДЕНЕЛІЛЕРДІҢ Ө К ІЛ І— АЙҢҰЛАҢ Ертеректе Сырдарияның таяз жағалауынан қосжақтаулы былқылдақденелі жәндік — айқұлақ көптеп кезігетін. Айқүлақ — тоспаұлу мекендейтін тоғандарда да кезігеді. Ол тек судың тү- бінде ғана мекендеп, су түбіндегі құмға денесінің доғалданған ал- дыңғы бөлігін көміп жатады. Оның дене тұрқы 10 сантиметрден ас- паиды, жотасынан майысқақ сіңірмен байланысқан екі жақтауы бауыр жағынан ашылып-жабылатын бақалшағы болады Бақал- Ңұмға жартьілай к ө м іл ген айкулаң I Айқұлаң ж ә н е оның ңұрылысы. шақтардың арасынан ай немесе құлақ пішіндес аяғы көрінетіндік- тен, бұл жәндік айқулақ деп аталады. Айқұлақтың екіжақтаулы бақалшағының ішінде былқылдақ де- несі болады, басы жойылып кеткендіктен, денесі тұлға мен аяқтан құралады. Аяғының қасында айқұлақтың аузы көрінеді, ауыздың екі жағында қармалауыштары және тіл тәрізді аяғының екі қап- талында тақташалы желбезектер болады. Желбезектерді кірпікше- лер қаптап жатады. Сол кірпікшелер қимылдағанда су кіріс сим- фонынан еніп, шығару сифонынан сыртқа шығады. Сифондар аиқұлақтың артқы жағында бірінің үстінде бірі орналасады. Су астыңғы кіріс сифонымен енгенде, онымен қоса ұсақ жәндіктер енеДІ Д^» судың ағынымен аяқтың үс- ТІҢП жағындағы ауызға барып, үлкен тоспаұлуға үқсас — асқорыту жүйесіне түседі. Айқұлақта бас болмағандықтан, оның тілі де, жұт- қыншагы да жоқ, сондықтан қорек алдымен өңешке, одан қарынға және ішекке өтеді. Айқұлақтың бауыры жақсы жетілген, оның өзегі қарынға ашылады. Айқұлақтың астыңғы сифоны желбезек сифоны деп те аталады, өйткені сырттан енген су шапаншадан желбезек арқылы сүзіліп, айқұлақтын тынысалу қызметін атқарады. Жәндіктің желбезекте- ршде газ алмасады. Айқұлақтың қанайналым жүйесі жүректен және содан таралатын қантамырлардан тұрады. Оның жүрегі жән- діктің арқа жағында орналасады, ал қан ішкі мүшелер аралығын- дағы саңылауға құйылады, демек оның қанайналымы — ашық жү- йелі. Айқұлақ бүйрегі арқылы зәр шығарады. Қосжақтаулы былқылдақденелілер баяу қозғалып, белсенді қоректенбегендіктен, олардың жүйке жүйесі нашар дамыған. Ж.үйке жүйесі бірімен-бірі жүйке талшықтарымен жалғасатын үш жұп жүйке түйінінен құралады. Бұлардың сезім мүшелері де айтарлық- тай дамымаған. Айқұлақта арнаулы сезім мүшелері болмайды. Айқұлақ дара жынысты жәндік, бірақ оның аталығын ана- лығынан айыру оңай емес. Аталық айқұлақ сперматозоидтарын тікелей суға шашады да, су арқылы сперматозоидтар аналықтың үстіңгі кіріс сифонымен аналықтың денесіне енеді. Осы арада олар ұрықтанып, жұмырткадан дернәсіл дамиды. Дернәсілдер шығару сифоны арқылы сыртқа шығады. Олар балықтың денесіне немесе желбезегіне жабысыгі, сөлімен қоректенеді де жетіле береді. Сөйтіп, балық дернәсілдердің иесіне айналады. Біраз уақыттан соң дернәсіл- Дер жас былқылдакденелі жәндікке айналып, иесін тастап, су тү- біне түседі. Бұл айқүлақтың даму барысында уақытша паразиттік тіршілік ететінін көрсетеді. Басқа қосжақтаулы былқылдақденелілер тәрізді айқүлақ та 6а- қалшақтың жақтауларын түйістіргіш бүлшықеті арқылы ашып жабады. Бақалшақ әктен түзіледі, оны меруерт кабаты астарлайды, бірақ айқұлақта меруерт қабаты нашар дамиды, сыртқы мүйіз тә- різді қабатының түсіне байланысты айқұлақ қоңыр жасыл реңді болады. в 1. Айқұлақ қайда мекендейді және оның сыртқы құрылысы қандай? 2. Айқұ- лақтың дёне бөліктерінің үлкен тоспаүлудың дене бөліктерінен айырмашы- лығы неде? Айқұлақтар қалай қоректенеді? 3. Айқүлақтың мушелер жүйесі 4Й;-: туралы не ай*цуға болады? 4. Айқұлақ қалай көбейеді? 5. Айқүлак пен үлкен тоспаұлудың бақалшақтарын салыстырып, ұқсастығы мен айырмашылығын анықтаңдар. 6. Жергілікті тұрғындардан айқүлақ туралы не білетінін сұ- растырып, оны көрген адамдардан айқұлақтың тіршілігі және баска эре- кеттері туралы мағлұматтар жинастырыңдар. ҢОСЖАҢТАУЛЫЛАР НЕМЕСЕ ТАҢТАША ЖЕЛБЕЗЕКТІЛЕР КЛАСЫНА ЖАТАТЫН Ж Ә Н Д ІК Т Е Р Д ІҢ НЕГІЗГІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Қосжақтаулы былқылдакденелілер — теңізде және мұхитта мекендейтін, құрльіқтн кездеспейтін, екі жақтаулы, жалпақ бақал- шақты жәндіктер. Желбёзектері тақташалардан құралғандықтан бұлар кейде тақтаиіа желбезекті былқылдиқденелілер деп те ата лады. Қосжақтаулы былқылдакденелілердің бақалшағы шапанша жасушаларынан бөлінетім сұйықтықтан түзіледі. Бақалшақ үш қа- баттан құралған: сыртқы жасыл қоңыр түсті қабат, оның астында аҚ немесе күңгірт түсті кәрден қабат және ең ішкі меруерт қабаты болады. Бақалшақ былқылдакденелі жәндіктердің сыртқы қаң- қасы. Қосжақтаулы былқылдакденелілердің асқорыту, қанайналым, зәршығару, тынысалу және көбею мүш^лері бар, нашар да ,болса жүйке жүйесі сыртқы тітіркендірулерді қабылдайды. Бұлар — дара жынысты жәндіктер, жұмыртқа және дернәсіл арқылы өеіп-өнеді. Дернәсіл кезінде уақытша паразиттікпен тіршілік етеді. § 21. БЫЛ ҢЫ ЛД А Ң Д ЕНЕ Л IЛЕР Т Ү Р ІН ІҢ С АН А Л УА Н Д Ы ҒЫ , О Л А Р Д Ы Ң ТАБИҒАТТАҒЫ Ж Ә Н Е А Д А М Ө М ІР ІН Д Е Г І П АИ Д А -ЗИ Я Н Ы Ұлу және оның тіршілігіндегі ерекшеліктер. Үлумен халқымыз ежелден таныс, тіпті жыл атауында да ұлу бар. Үлу жылы — мү- шел есебінің бесінші жылы, қоян жылынан кейін, жылан жылынан бұрын келеді. Бұл туралы белгілі қазақ ақыны Б. Майлин: «Үлу» келіп көтереді елдің обалын, Мал жұтатып, сынын алды қораның. Нақ «ұлудай» ұлытқан жоқ қазақты, Аты шулы былтырғы өткен «қояның»— деп жырлады. Бала кезімізде шалшық немесе тоқтау суда жатқан бақалшақ- ты (ол кейде қошқармүйізді, кейде төбесі үшкір, күмбезді, кейде 76 Б а ң а л ш а қ К а л ь м а р Ж ү з ім ү л у ы Б а қ а л ш а қ т ы ң қ а л д ы ғ ы Қ а р а ж а л а ң а ш шырыш С е г і з а я ң К а р а к а т и ц а Б ы л ң ы лдақден ел іл ер түрінің сан алуаидығы. шиыршьіқты болып келеді) алақанға салып, балалық шынайы се- зіммен: «Үлу, ұлу аузыңды аш, май берейін, сүт берейін тіліңді көрсет», деп алақандағы бақалшаққа телміре қарайтынбыз. Кей- бір бақалшақ мүлде бос қабық болса, енді бірінің ішінен расында да жайлап, алғашында тіл тәрізденіп созылып, ұлудың денесі ба- қалшақтан шығатын да, алақанда салқын сезім қалдырып, жайлап жылжитын. Мұндай құбылысты көру біз үшін өте қызық болатын. '«Жылы-жылы сөйлееең — жылан інінен шығады» деген -осыдағы, ұлу да біздің сөзімізді ұққандай, бақалшақта жасырынған денесін көрсетіп, бізді мәз ететін. Сол үлулар — үлкен тосгтаұлу, кішкене тоспаұлу, қошқармүйіз, шалшықұлу 33. Бүларды ң барлығының дене құрылысы біріне-бірі ұқсас, тек бақалшақтарында аздаған өзгерістері байқалады, мысалы қошқармүйіз ұлудың бақалшағы қошқардьщ мүйізі тәрізді оралып, күмбезденбей, біртегіс бітеді. Бұлар тек желбезекпен ғана емес, өкпе арқылы да тыныс алатын- дықтан, су бетіне мезгіл-мезгіл көтеріліп ауа жұтады. Ал шалшық- ұлу тек қана желбезекпен тыныс алатын жәндік, сондықтан ол судың түбінен ж оғары көтерілмейді. Шалшықұлудың тағы бір ерекшелігі — дара жынысты, жұмыртқа салмай, аналығы тірілей ұлу туады. Тоқтау суда мекендейтін ұлулардың көзі қармалауыш- тардың түбінде болады. Шалшықұду денесін бақалшаққа жинап алған кезде оның аузын қақпақпен жауып алады. Құрлықта мекендеп, өкпе арқылы тыныс алатын былқылдақ- денелілер де бар, солардың бірі — жүзім үлуы 33. Жүзім ұлуының жүзімдікке зиянды екені алдыңғы сабақтарда сөз болды, оны та- ғамға пайдаланатын да елдер (Франция) бар. Жүзім ұлуы өкпемен тыныс алады, көздері қармалауыштардың ұшында болады. Жазғы ыстықта денесін бақалшақтың ішіне тартып алып, қатқыл қақпак түзетін шырыш бөледі де, қақпақпен бақалшақтың кең ауызын жа- уып, жазғы ұйқыға кетеді. Бұл — қосжынысты, аналығы жұмырт- қасын топыраққа салады. Жалаңаш шырыш та — өкпе арқылы тыныс алатын ұлу. Басқа ұлулардан мұның айырмашылығы: ба- қалшағы болмайды, шапаншасы да өте нашар дамыған, оның біраз бөлігі тынысалу қуысын астарлап жатады 33) Жалаңаш шырыш — егістік пен бауда өсетін дақылдардың қауіпті зиянкесі. Оішң екі ұзын, екі қысқа қармалауыштары болады, ұзын қармалауыштары- ның ұшында көздері бар. Жалаңаш шырыш қысқа қармалауыш- тарымен заттарды сипап сезеді. Бақалшағының жоқтығы болмаса, денесінің құрылысы. басқа ұлуларға ұқсас. Жалаңаш шырыштың денесін шырыш қаптап тұрады, сондықтан шырыш деген атауға ие болған. Олар қорегін кешкілікті және түнгі салқында аулайды, күннің қызуына шыдай алмайды, күзде дымқыл топыраққа уйме- уйме жұмыртқа салады. Бауыраяқты былқылдакденелілер теңізде өте көп таралған, олардың кейбіреуі тағамға (Қытайда және т. б. елдерде теңізқұлақ- ты) пайдаланылса, көпшілігі түрлі түсті әдемі бақалшағы үшін әр түрлі безендірулерге пайдаланылады. ■9 Бақалшақсыз былқылдакденелілер. Теңіз суында бақалшақсыз былқылдакденелілердің көптеген түрлері тіршілік етеді, солардың ең жыртқыштары — басаяқты былқылдақденелі жәндіктер. Олар- дың 650 миллионға жуығы мұхиттар мен теңіздерді мекендейді. Мұндай жәндіктердің денесі тек екі бөліктен — бастан және тұл- ғадан құралады, денесін қозғалысқа келтіретін бұлшықетті аяғы баста болатындықтан, бұлар басаяқты былқылдақденеділер деп ата лады. Сегізаяқ, кальмар, каракатицаның басында 8— 10 қарма- лауыштар аяқтың да қызметін атқарады |Ц || Бұлар балық пен таң- қышаянды жеміне пайдаланып, кейде тіпті бірі-бірін, өзінің қарма- лауыштарын да жейді. Бұрынғы КСРО-да солтүстік және қиыршы- ғыстағы теңіздерде басаяқтылардың 60-тан астам түрі кездеседі, алайда бұлардың денесі онша ірі болмайды. Ал өте тереңде тіршілік ететін кальмарлардың кейбіреуі қармалауыштарымен қоса есепте- генде ұзындығы 18 метрге дейін жететіні анықталған, ондай каль- мардың салмағы 300 кг тартады екен. Демек, ғаламшарда мекендей- тін басаяқты былқылдакденелілер — бүкіл омыртқасыз жәндіктер- дің алыбы екен. Сегізаяқтар мен каракатицаны қытайлықтар, ко- рейлер және жапондықтар тағам ретінде пайдаланады. 1. Қосжақтаулы былқылдакденелілерден үлудың дене құрылысында қандай айырмашылықтар бар? Ұлулардың пайда-зияны туралы не айтуға болады? 2. Тоспа ұлулары мен қурлықта тіршілік ететін үлулардың қүрылысында | қандай айырмашылықтар бар? 3. Бақалшақсыз бауыраяқты жәндіктерге қай жәндіктер жатады, олардың ауыл шаруашылығына тигізётін зияны қандай? 4. Басаяқты былқылдакденелі жәндіктер қайда тіршілік етеді? 5. Қосжақ- таулы және бауыраяқты былқылдакденелілердің бақалшақтарын салысты- рып, ұқсастығы мен айырмашылығын анықтаңдар. 6. Басаяқты және бауыр- аяқты былкылдакденелілердің дене құрылысындағы ерекшеліктерді аныктап, олардың неліктен бауыраяқты ж әңе басаяқты жәндіктер аталғанын түсін- діріңдер. , V. Әр түрлі былқылдакденелілердің бақалшақтарының қүрылысын, олардың үқсастығы мен аиырмашылығын анықтау 1. Өздерің тұрған жердегі тоқтау судан әр түрлі ұлулардың бақалшақтарын жинап алып (олардың көпшілігі тіршілігін жойған болады), оларды бірі- мен-бірін салыстырындар. 2. Оқулықтағы (егер тұрған жерлеріңде кездесетін болса, таяз судан ұстап алып) айкұлактың бақалшағының құрылысын ұлудың бақалшағымен са лыстырындар. Көргендеріңді дәптерге бейнелеп, негізгі айырмашылығын көр- сетіп, суретін салыңдар. $ 22 Ж А Н У А Р Л А Р Д Ы Ң Ө З А Р А Ж Ә Н Е Б А С Ң А ТІРІ А ҒЗА Л А Р М Е Н БАЙ ЛАН Ы С Ы . Ж А Н У А Р Л А Р Д Ы ҢОРҒАУ Тірі ағзалар мен жануарлардың айырмашылықтары неде? Өздерің VI —VII кластарда «Өсімдіктану» оқулығынан жасыл әлем ғажаптарын оқып танысумен бірге өсімдіктердің де тірі ағза еке- нін түсіндіңдер. Сонда жануарлардың тірі ағзалардан негізгі айгырмашылығы неде екеніне зер сала білдіңдер ме? Ж асыл өсімдіктердің тамыры арқылы топырақтан қоректеніп, күн сәулесін пайдалану арқылы денесіне органикалық заттар жи- найтыны естеріңде болар. Бірақ бір де бір өсімдік қорегін іздеп бір жерден екінші жерге сапар шекпейді және бірі-бірін жемейді. Ал өткен сабақтарда оқыған ең қарапайым амебаның пішінсіз денесін оңды-солды созып, жалған аяқ шығарып, соның жәрдемімен бір- жасушалы балдырларды қармағанын, оны денесіне қорытып сіңір- генін пайымдадық. Сол сияқты талшықтылар — талшығымен, кір- пікшелілер — кірпікшелерімен, құрттар — қылтандарымен, был- қылдакденелілер «аяқтарымен» бір жерден екінші жерге қозғалып, екінші бір тірі ағзаны қорегіне жарататыны да бізге түсінікті бал ды. Олай болса, жануарлардың ең негізгі ерекшелігі — басқа ағ- заларды немесе солардан пайда болған дайын органикалық өнім- • * ді қорепне паидалану. Қорегін көп іздеп қиналмайтын п көріңдер. Олардың қозғалатын тар жануар деп есептелмей ме? Олар да жануарлар болып та- былады, өйткені паразит құрттар өздері орналасқан иесінің әзір қорегін жеп тояттанады, яғни олар да басқа ағзаның дайындаған органикалық- затын қорек етеді. Жануарларға тән екінші бір ерек- шелік — бұлардың жасушаларын өсімдіктердегідей тығыз қабықша қаптамайды. Жануарлардың әзара және басқа тірі ағзамен байлаиысы. Тірі ағза қашанда тіршілігін жалғастыру үшін күн жарыгын немесе хийиялық құбылыстар нәтижесін пайдаланып, өлі табиғат- тағы бей орган икал ық заттарды органикалық заттарға айналдыру арқылы күрделі әрекеттер жасайды. Мысалы, бактериялар мен өсімдіктерді еске түсіріп көріңдер. Сөйтіп өсімдіктер мен бакте риялар денесінде органикалық заттар түзіледі. Ал осы органика- лык, заттарды жануарлар қорегіне жаратып, өсімдіктер мен ж а нуарлар арасында қоректік байланыс жасалады. Табиғатқа көз сал- саңдар бір жануарларды екінші жануарлардың жеміне айналды- ратынына жиі куә боласыңдар. Жануарлармен қоректенетіндер жыртқыштар деп аталады. Сонымен мынадай қоректік тізбек пайда болады: бейорганика- лық з а т --------өсімдіктер . немесе бактериялар---------- жануар лар >■ жыртқыш жануарлар. Біз бұдан табиғаттағы тірі ағза- лардың бірімен-бірі қоректік тізбек арқылы өзара байланыс жа- .сайтынын көреміз. /»/■( ' I ~ У Тірі ағзалар қоректенуіне байланысты үш топқа бөлінеді: бірінші топ — өлі табиғаттағы бейорганикалық затты күн энергия- сы және химиялық әрекет арқылы органикалық затқа айналды- ратын жасыл өсімдіктер; екінші топ — денесін құрайтын заттарды Даяр күйінде екінші тірі ағзалардан алатын; яғни басқа тірі ағза қорегіне пайдаланатын өсімдік қоректі немесе ет қоректі жануар лар; үшінші топ — органикалық заттарды бейорганикалық іат- тарға дейін ыдырататын саңырауқұлақ және бактерия тәрізді тірі ағзалар. Осы үш топтың өзара әрекеті арқылы табиғаттағы тепе- теңдік сақталады. , ^ ^ Жануарларды қорғау. Омыртқасыз және омыртқалы жануар- лардың тұтас алғанда жануарлар деп аталатыны сендерге белгілі. Біздің күні бүгінге дейін танысқан жануарларымызда омыртқа жотасы болмағандықтан жәндіктер деп аталады. «Жәндіктер — алғаш Ж а н Б а т и с т Л а м а р к т ы ң қалыптасқан іғамға (каль- паидаланылады балшаң) қаншама, тіпті жануарлар өлексесін ыдыратып, табиғат тазалығын сақтайтын да түрлері көп. Алайда паразиттікпен тірші- лік етіп, ауьш шаруашылығына, адамға, жануарларға зиянын ти- гізетіні қаншама десеңші?! А Бұрынғы КСРО-ның Қызыл кітабына буылтық құрттардың II түрі, былқылдакленелілердің 19 түрі тіркелді. Табиғатта кездесетін жануарлардын қай-қайсысын болса да, тіпті жәндіктерді де қорғай біліңдер! Сендер оларға бақылау жа- сау арқылы табиғаттың жана қупиясын ашатындарың сөзсіз. 1. Өте ұсақ тірі агзалар мен жануарлардың айырмашылығы неде? 2. Қоректік тізбек деген не, оны қалай түсіндіруге болады? 3. Тірі ағзаларды қо- ректенуіне байланысты қандай топтарға бөлуге болады? 4. Жәндіктерді кор- ғаудың қажеті не? 5. Өздерің оқыған жәндіктердің қандай пайда-зиянын бі- лесіңдер? 6. Қоректік тізбектің сызбанұсқасын дәптерлеріңе сызып, әрбір сатысына мысал келтіріңдер. 7. Қосымша әдебиеттерді гіайдаланып, жән- діктердің қай түрлерінің Қызыл кітапқа тіркелгенін анықтаңдар. 8. Бакте- риялар мен саңырауқұлақтардың табиғат тазалығын сақтаудағы ықпалын мысал арқылы түсіндіріңдер. ЖАЗҒЫ ТАПСЫРМА Л АР 1. Ж ә н д і к т е р д і б а қ ы л а у Бунакденелі жәндіктер тіршілігінің жыл мезгілінде бір қалыпты болмайтынын ескере отырып, олардың жылы күндері және салқын түскен шақ пен қыста қандай әрекет жасайтынын бақылаңдар. Ағаш қабығының астына, саңылауға, ағаштың жарығына, үңгірлер- ге, топыраққа қалай жасырынатынын бақылап, күнделік жүргі- * зіңдер. Бұл бақылауды қалада да, ауылда да жүргізуге болады. Оқушы жазғы жұмысы туралы VIII класта оқу жылының алғашқы күндері жазбаша есеп беруі қажет. Жазғы бақылау кезінде оқу- лықты және қосымша әдебиеттерді дұрыс пайдалана біліңдер. . 1-тапсырма. Зиянды жәндіктерді бақылау кезінде: 1. Өздерің кездестірген зиянды жәндікті анықтап қарап, су- ретін салыңдар және сыртқы қурылысын кездесетін жерін толық сипаттап, күнделікке жазыңдар; 2. Зиянды жәндіктердің қалай зақымдайтынын бақылап, олар- дың кемірген жапырағынан, сөлін сорған өоімдік өркенінен, гүл- дерден, жемістерден, тамырлардан жинақтама дайындаңдар. Олар- ға қарсы күрес жүргізу шараларына қатысыңдар; 3. Кездестірген зиянды жәндікті өзің бұрын білмейтін бол- саң, білетін үлкен адамдардан сұрап, қосымша әдебиеттер мен анық- тамалардан жәндіктің қалай аталатынын біліңдер. Егер қолға зиянды жәндіктің дернәсілі түссе, әліптің артын бағып, дернәсіл- дің қалай дамып өсетінін жалықпай бақылаңдар, бақылау нәти- жесін күнбе-күн күнделікке жазып алыңдар. 2-тапсырма. Пайдалы жәндіктерді бақылаған кезде: 1. Өсімдіктерді тозаңдандыратын жәндіктердің тіршілігін ба- қылап, қай жәндіктердің өсімдіктерді тозаңдандыруға қатысатынын анықтаңдар, олардың қалай аталатынын біліп, күнделікке суретін салыңдар; 2. Шалғындық пен бақ өсімдіктерін тозаңдандырудағы бал- араның іс-әрекетіне назар аударып, оны бақылаңдар. Баларалар жинаған тозаңның өсімдік үшін қандай пайдасы болатынын анық- таңдар. і 3. Өрмекшінің аулауыш торын тауып, суретін салыңдар, оның қандай пайда келтіретінін бақылау арқылы дәлелдеңдер; 6—з4із ; ' 9і 4. Орманнан немесе басқа жерлерден құмырсқаның илеуін та уып, құмырсқалардың илеуге қорегін қалай таситынын бакылаң- дар. Құмырсқаның қандай пайда келтіретінін анықтаңдар; 5. Шұбалшаңның топырақты құнарландырудағы әрекетін бақы- лаңдар. Ол үшін шыны ыдыстың 2 /3 бөлігіне қара топырақ, оның үстіне құм және қара топырақ қабаттарын салып, ыдысқа 2—3 шұ- балшаң жіберіңдер. Тәжірибе анық болу үшін тақташаланған екі шыны немесе органикалық шынының аралығына топырақ тол- тырса, шұбалшаңдардың топырақты араластырудағы әрекеті өте айқын көрінеді. Топырақтың үстіне шіріген жапырақ тастауды ұмытпаңдар. Бұдан соң шұбалшаңдар әрекеттерін бақылап, күн- делікке құрттар жасаған іннің суретін салыңдар. Бақылау соңынан шұбалшаңдарды еркіндікке жіберіңдер. II. Қ ү с т а р д ы б а қ ы л а у І і 1. Жергілікті жерге қай құстар ұшып келетінін, қайсысының жыл бойы тіршілік ететінін анықтаңдар. Жыл маусымдарының жаршысы болып табылатын құстардың атын атап, олардың өздерің тұрған жерге қашан ұшып келетінін күнделікке жазып алыңдар; 2. Құстар туралы халық арасында айтылатын мақал-мәтелдерді жинастырыңдар, олардың мәнін ашыңдар; 3. Мекенжайды төңіректейтін құстардың ұясын тауып, ұядағы жұмыртқалар санын, олардан балапанның қашан шығатынын және жұмыртқадан шыққан балапанның алғашқы күй-сипатын анықтап, оны бақылаңдар. Құстардың ұяны қайда салатынына назар ауда- рыңдар; 4. Өздерің бақылап жүрген ұядағы балапандарға олардың ата- енесі күніне неше рет жем таситынын анықтаңдар; 5. Құстарға қамқорлық жасаңдар: көктемде. қапаздар жасап, қыста жемшашарлар ұйымдастырыңдар. Құстардың ұясын бұзуға, жұмыртқасын жарып, балапанын өлтіруге жол бермеңдер! 6. Өздерің тұратын жердегі құстардың атын біліп алыңдар, күнделікке әр құстың суретін салып, астына атауын жазыңдар. III. М а л м е н ү й х а й у а н а т т а р ы н к ү т і п б а қ ы л а у Қазақ халқы қолда өсірілетін жануарларды екі топқа бөледі: мал және үй хайуанаттары, малды түлік деп те атайды, ал үй хайуа- наттарына төрт түліктен (түйе, жылқы, сиыр, қой-ешкі) басқасы жатады. Мұны дұрыс ажырата білу керек. Демек, есек, шошқа, та- уық, үйрек, үйқоян және қолда өсірілетін басқа жануарлардың бар- лығы үй хайуанаттары болып табылады. 1. Төрт түліктің жасына қарай қалай аталатынын үлкендерден сұрап, саралап жазып алыңдар. Төрт түліктің төлдері қалай ата латынын біліңдер. 2. Төрт түліктің қай түрі өздерің тұрған жерде өсірілетінін анық- 82 ■ * ‘ тап, олардың мінез-қылығын, тіршілік әрекетін, төлдерін тарату жазыңдар 3. Үй хайуанаттарының қай түрлері өсірілетініне назар аударып, олардың ұрпақтарының қалай аталатынын біліңдер. 4. Асыранды жануарлаодын жабайы жануяппяппяи «домш рал V 1 г ж , ' - у у * - ; . .ЛАҒ — ----- — — ■ ■ " « » » • • Щ ' Г V Малазықтық және арамшөптерге жататын өсімдіктерден даиындаңдар БУЫНАЯҢТЫЛАР ТИПІ 4 Буынаяқтылар — омыртқа жотасы ж оқ жәндіктер. Бұлардың аяктары буын арқылы жақсы қимылдайтын бірнеше бунақтардан кұралатындықтан, буынаяқтылар деп аталады жүктеу/скачать 23,2 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|