§  38  С А З А Н Н Ы Ң   СЫРТҢЫ  ҢҮРЫЛЫСЫ,  Ң А Ң ҚА С Ы   Ж Ә Н Е   БҮЛШЫҢЕТТЕРІ

Ж е л б е з е к
қакпағы
Танау  тесігі
Ауыз
Мұрт
Бүйір  сызығы
Қуйрық  ж ү з б е  канаты;
К ө к і р ө к  
ж у з б е қ а н а т ы
Қурсақ
ж ү зб е ң а н а т ы
Ч^Куйрық
А наль  ж ү з б е қ а н а т ы
Сазанның  сыртңы  ңұрылысы.
қанаттарды  екі  топқа  жіктеуге  болады:  дара  және  ж ұп  жүзбеқанат- 
тар.  Арқа,  аналь және  қүйрық жүзбеқанаттары  — дара  жүзбеқанат- 
тар.  Арқа  жүзбеқанаты  әр  түрлі  балықтарда  (мысалы,  алабұғыда
аналь
арқылы  денесін  бір  қалыпта  ұстайды,  ал  құйрық  жүзбеқанаты  бұл-
Ж ануарлардың  алдыңғы
алдыңғысы  —  көкірек  жүзбеқанаты,  соңғысы
тының  жұбы.  Бұл  қанаттар  жүзген  кезде 
тепе-теңцікті  сақтайды.
болады
құрсақ  ж үзбеқана- 
балықтың  денесіндегі
Бассүйек
Ж е л б е з е к
ңакпағы
Ж ү з б е ң а н а т т ы ң
сояуы
О м ы р т ц а
ж о тас ы
Ж у з б е ң а н а т т ы ң
таянышьі
*
  Сазаниың  ңаңңасы. 
134

Қаңқасы.  Балықтардың  дене  құрылымының  күрделілігі,  биоло- 
іиялы қ  ерекш еліпне  байланысты  қаңқасы  ш еміршектен  (ш емір-
шекті  балы қтар),  сүйекті  шеміршектен  (мысалы,  бекіре)  ж әне 
сүиектен  құралады.  С азан  —  сүйекті  балықтар  класының  өкілі. 
Сазанның  қаңқасы  омыртқа  жотасынан,  бассүйектен  ж әне  ж үз-
беканат 
С У И Р К Т Р П Ш Р и   т п т о  ТТ,  т 
ШІб 
______  
^
тұрады
омыртқалар
ды.
құралатындықтан,  сазан  омыртқалы  ж ануар  болып  табы ла-
Омыртқа  ж отасы  омыртқалардың  құрылысына  байланысты
і  —
  ____   _   ____ : *  
•  
•
тұлға  және  құйрық  бөліктеріне  бөлінеді.
в 
---- --  Гъ ' 1 
'лШ
  , 
• 
•
сі  болады
доғалары
алдыңғы
• 
1 
-------- 
Ы  ж әне  артқы  ойықта-
рында  желі  қалдығы  сақталады.  Тұлғаның  омыртқа  ж отасы ндағы
омыоткалаплын 
------------- • 
ғ 
^ ^ ы н д д ғ ы
омыртқалардың  үстіңгі  доғалары
доғалары
кяря
 
^  
ишімаиды  д а  омырт-
қабырғалар  жалғасады.  Омыртқа  жотасының  құйрық  б ө іі- 
п н д еп   омыртқаларда 
Л
 
_ 
ОӨЛІ
болады.
жалғасқан
орналасаты
-------------с * " с м і  ічауашақ  —  бассуйек 
угтіыгі
* » н е   астыңғы  ж аксүйектер  ж эне  ж елбезектер  орнь  а т 'н   сүйёкт 
доғалар -   ж елбезек  қаңқасы  болады 
Ү
та,„Жь ,Г  бГадыеҚаНаТТаР  ДСНеге  « з б ^ а н а т т а р   белдеуі
сауынаШЗ
Т
Р‘'  Й
Р  Де"--сінін  суда  иіліп.  түрлі  қимылдар  ж а- 
М
 о Х  
6—
  булш ыкеттер  *
түрінде
сүйектеріне  орнығады.  Бүлшықетгегі
қимылдаиты
жәрдем-
талш ықтардың  жиырылып-
Арк*  о м ы р т ц а
Үстіңгі 
д о г а
К а б ы р ғ а г .а р
О м ы р т ң а
д е н е с і
Тулга 
о м ы р т ң а
5$.  Балың  омыртңасы
О м ы р т ң а
д е н е с і
Астыңғы
д о ғ а
А л а б ұ ғ а н ы ң   т о р с ы л д а ғ ы
С а э а м н ы ң   т о р с ы л д в ғ ы
К»*рыц  омыртңапар
меи  торсылдағыиың  ңурыпысы

оосаңсуыкан 
балық  денесі  су  кедергісіне  әр  түрлі  кимылмен  төтеп 
береді.  Бұлшықет 
сондай-ақ  балықтын  басында,  желбезек  ма- 
ңында, 
жүзбеканат  пен  жақсүйектерінің  төңірегінде  көп  болады. 
Балық ''бұлшықет 
аркылы 
жақсүйектерш, 
желбезек  кақпақтарын, 
ж үзбеқаңаттарын 
еркін  кимылдата  алады.
Балық  денесіндегі  бұлшыкеттің  орналасу  тәртібі  сакиналы 
кұрттарға өте  ұқсас.  Бұл  ерекшелік  балықтардың  —  желілі  жануар- 
лардың  арғы  тегі  сакиналы  құрттардан  таралуы  мүмкін  деген  бол- 
жам  айтуға  түрткі  болады. 
1
-Р
 
Валықтардьщ  дене  пішіндерінің  сан 
алуан  болуы 
неге 
байланысты?  2.  Ба-
лықтын  кандай  дене  бөліктері  болады?  3. 
Қабыршактар  балык  денесінде 
калай  орналасады? 
4. 
Ж үзбеканаттар  қандай 
кызмет  атқарады?  5.  Сазан 
каңқасыньш 
шеміршекті  балықтар 
каңкасының  негізгі  айырмашылығы  неде?
6.  Қаңка  қандай  бөліктерден 
күралған  және  қандай  қызмет  аткарады?
Ж 
7. 
Балык  бұлшықеті  деген  не?  Бұлшықеттің 
балык  тіршілігі  ұшін  маңызы
•
 
кандай?  8.  Ж у збеканаттар  тобын 
аныктап,  дара  және  жуп  жүзбеканаттарды
агап  шык.  9.  Омыртка  жотасындағы 
омырткалар  күрылысындағы  ерекше- 
ліктерді  анықта. 
■ 
.1
VII.  Балыктыи  қозғалу  ерекшелігі  мен  сыртқы  қүрылысын  бақылау
1.  Мектептегі  аквариумнан  балыктардың 
калай  козғалатынын  байкаңдар. 
Балыктын  суда  жүзуіне  дене 
пішінінін  кандай  әсері  бар  екенін  аныктаңдар. 
Аквариум  балыктарының  жүзбеканаттарының 
жабайы  балыктардан  ерек-
шелігі  неде  екенін  және  оның  сеоебін 
түсіндіріңдер.
2.  Сауда  орнындагы  балыктардың 
сыртын  не  қаптайтынына  назар  аударып, 
онын  балык  тірщілігіндеп  манызын 
дәлелдеңдер.
3.  Өздерін  түратын  жердегі  өзен 
көлдерде  мекендейтін  балықтардың  жоны 
мен  курсак  жағындакы  реңіне  назар 
аударып, 
мәнісін  т \
сшдГріңдер.
4. 
Балык  денесіндегі  жүзбеканаттардың 
орналасу 
ере», миміктерін 
салысты-
рып,  жүп  және 
так  жүзбеканаттардын  кайда,  калай  орна.шсқанын  дәптерге 
сы збануска  түрінде  сызыңдар.
5. 
Балықтьщ  деие 
беліктерін  ойша  ажыратып,  әр  бөлікте  қандай  мүше- 
лердің 
орйаласатынын  табыңдар.
6. 
Дүкеннен  сатыгт  алы ніан  балыктын  (алабүға, 
квксерке)  канкасын  бул- 
ш ы кеітен  бөліп  алып,  канлай 
сүйекгерден  куралатынын  аныктаңдар.
7.  Аквариумдағы  балыктардын 
тынысалу  кезіндегі  желбезектері  мен  аузы-
ның  кимылын  бакылап,  олардың 
жемге  қалай  умтылатынына  назар  ау- 
дарыңдар.
§  39 
САЗАННЫҢ  ІШКІ  ҢҰРЫЛЫСЫ
Қоректенуі.  Сазан  —  су  өсімдіктерімен,  суға  жел  ұшырып  тү- 
сірген  құрлық  өсімдіктерінің  тұқымымен,  шаянтөрі^ділермен,  был- 
кылдақденелілермен,  әр  түрлі  ұсақ  омыртқасыз  жәндіктермен  қо- 
ректенетін  кәсіптік  оалық.  Ол  —  Каспий,  Арал  айдынының  ежелгі

::: 
са"ггры
 ~  лРЗн■
өңеш  созылады  Қарыннын  к  йЫНшақтан  қаРынмен  жалғасатын 
қоректі  қорытатын  с ө л б е Т л і “ ®Ы?га* Р ы  «Утқыншактан  түскен 
тайды. 
Ле“ '  СвИТШ  Корек  карында  корытыла  бас-
* ы , * «д 1.  в Г
^ Г
е “X
л Г
а " ГЫ  ЖӘ" е  артВД  Р
Й
  карай
-   ішекке  4 Ш
і о ^ Щ
^ ^ а * ™
- Г йЖ^
В Ж°ЛЫ І
Р
тылады  да  кенеулі 
з а т т а п  
і.,.*  ■  алдыңғы  бөлігінде  толық  қоры-
арқылы  қанға  сіңеді  Қан  кенеулі*  ° РТаҢҒЫ  бөлігінің  м бы рғалары  
сіне  таратады. 
- н е -
бөлігіне  түсіп,  одан  аналь  тесігі  аокылы 
ШеКТ,Ң  с
Торсылдақ.  Балықтың  жүзгіштігін 
шы™рылады.
Т
Я
П
П
О
 
* . • «  
— ______
А  Ж
-------- ‘ ^ІЖХОІПОІІІ  К ү Ш с И Т І
реуінде  дыбыс  шығаратын  мүше
реттейтін,  кейбір  балық
ал
осы  торсылдақ  *   Сазанның
өңешпен  жіңішке  түтікше 
аокылы  Йяй 
ТЭР‘ЗД> 
болады  және 
сақталып  қалады,  яғни  сазан 
ашык  то  анысып’  ӨМ‘Р 
бойы  солай 
налады.  Торсылдақ  -   асқорыту  ж у й е ^ 0^ * * ™  
Қ  болып  са* 
сылдақтағы  ауа  көлемін  кемітсе 
тпп  НЩ  ӨСКІНІ*  ЕгеР 
сазан  тор­
и т , 
балықтың 
меншікті  салмағы  ар таТ ү сед і'“с ө Г   Т ™ '   КІШІре'
біне  қарай  батады  Ал  тппсип 
•  •  ^  д ’  сөит|п  балық  су  ту-
торсылдақтың  Ш
| ] арРтГ “ * “
  ^
 
Ш
* 1
кетерЦеді.  Торс ьшдак  балыктыд  с
у
д
а
"   °У
осылай
рет-

\
Ж е л б е з е к   ж а п ы р а ң ш а л а р ы
Ж е л б е з е к   доғасы
Ж е л б е з е к   қақпағы
.  Балың  ж ел б езен терін ің   құрылысы  ж ә н е   іс  әрекеті.
Тыныс  алуы.  Сазанның  тынысалу  мүшесі  —  желбезек  59
Ж елбезек
Ж елбезектің
талшықтары
жауып  жатады.
Сазан  суда  тіршілік  ететіндіктен  суда  еріген  оттегімен  тыныс 
а лады,  ол  суды  толассыз  жұтумен  болады.  Тыныс  алу  кезінде 
жұтылған  су  желбезек  саңылауы  арқылы  желбезек  бөліктерімен 
ұласады  да  желбезек  күлтесіндегі  майда  қан  тамырларға  судағы
Ж е л б е з е к   айм а ғы н д ағ ы  
қ ы л т а м ы р л а р   •
Құлақша
Қ ұ р са қ   қолқасы
Арқа  қолқасы
К ө к т а м ы р
Қ ы л т а м ы р л а р
К ө к т а м ы р
Кулақша
\
Қ урсақ
қолкасы
Қарынша
Жүрек
ф .   Сазанның  ңантам ы рлар  жүйесі.

оттеп  сщіп,  ондағы  көмірқышқыл  газды  ығыстырып  шығарады 
Көмірқышқыльша  қанықкан  ауа  желбезек  саңылауы  арқылы  сумен 
Рге  сыртқа  бөлшеді:  желбезек  қақпағы  ашылып,  су  сыртқа  төгі-
^азанның  қанаиналым  жүйесі  еі 
ректен  және  қантамырлардан  құралады 
Ш.
 
Жүре
қалын
’  т -------- - 
■лирипша^.оі  ЦЦ.ІД/ІЫ,
Ж үрекке  кан  әкелетін  тамыр  — 
көктамыр,
  ал  жүректен  кан  шы-
ғаратын  тамыр 
салатамыр
  деп  аталады.  Сондай-ак  оттегіне  қанық-
кан 
салатамыр  қаны,  ал  көмірқышқыл  газына  каныққан  кан  көк-
тамыр 
қаны 
болып  саналады.  Балық  жүрегінде  үнемі  көктамыр 
қаны  болады. 
*
Ж үректің  ж ұқа  қабырғалы  қулақшасы  жиырылған  кезде  қан 
журектің  бүлшықетті  қарыншасына  айдалады,  ал  карынша  жиы- 
рылған  кезде  ен  ірі  салатамыр  —  құрсақ  қолқасына  өтеді,  өйткені 
құлақша  мен  қарыншаньің  қакпакшалары  қанды  кері  қарай  жі- 
бермеиді.  Қүрсак  колқаеындағы  көмірқышқыл  газына  каныққан 
кан  желоезекке  қарай  ағып,  кылтамырларға тармакталады да  көмір- 
кышқыл  газын  бөліп,  жаңа  жүтылган  судагы  оттегіне  канығады, 
сөитіп,  кошқыл түсті  қан  алқызыл  түске  алмасады.  Оттегіне  канық- 
қан  алкызыл  түсті  салатамыр  қаны  омыртқа  жотасынын  астымен 
оүкіл  денені  бойлай  арқа  қолқасына  жинақталып,  кішірек  сала- 
тамырларға  тармакталады да  денедегі  әр түрлі  мүшелерге таралады.
оттегі  және  кенеүлі
заттар  үлпаға  сіңіп,  үлпадағы  көмірқышқыл  газ  бен  басқа  тіршілік 
әрекетінің  өнімдері  қылтамырлардағы  қанға  түседі,  қанның  түсі 
енді  алқызылдан  қошқыл  түске  ауысып,  көктамыр  қамы  сол  қан-
тамыр  арқылы  журектің  қүлақшасына  қүяды.  Сөйтіп,  сазан  дене- 
сінде  түйық  қанайналым  шеңбері  пайда  болады.
Зәр  шығаруы.  Заттар  ыдыраганда  пайда 
болган 
сүйық 
өнімді 
бөлш  шығаРатын  мүше 
—  бүйрек 
ф .
 
Сазанның  бүйрегі 
ірі 
қан- 
тамырлардың 
астын  ала, 
омыртқа 
жотасынын  астын  бойлай  үзын 
екі  таспа  тәрізді 
болып 
созылып  жатады.  Бүйректегі  қылтамыр- 
лар  аркылы  ыдырау 
өніміне  қан 
қаныгады  да 
бүйректен 
бвлініп 
шығып, 
түзшген 
несеп аналь тесігінін сырт  жағындагы 
тесік 
арқылы
қуықтан  сыртқа  шыгарылады.
Ж үйке  жүйесі.  Сазанның  жүйке  жүйесі  омыртқа  жотасынын 
вэегінде  орналасқан  жүлыннан  жөне  бассүйек  ішіндегі  мидан  қ \-  
ралады.  Ішкі  мушелер  мен  дене  бүлшықеттеріне,  сондай-ак  жүзбе- 
қанаттарга  тармақталып,  олардын  кы змет ін  баскарады.
Сазаняың  миы  бес  бөліктен  түрады,  атап  айтқанда:  алдычгы 
ми;  ортілы қ  мн;  аралық  ми;  мишық  және  сопақша  ми 
Щ
 
Иіс 
сезу  жүйкелері  химияльіқ  тітіркснуді  кабылдайтын  жуйкелер  жәме 
Т'  °-  ясүйкелер  —  алдыңғы  мидан,  орталык  жуйкеден  кору  жүйке-
І.ГС

Алдыңғы  ми
Ортаңғьі  ми
Мишық
Иіс  с е з у   ж үй к есі
А р а л ы қ   ми
Ж ү й к е  
т а р м а ң т а р ы
С опақш а  ми |
яп
61]  Сазанның  жүйке  жүйесі  және  миының  ңүрылысы
таралады.  Мишық
қимылды,  сопақша  ми  тынысалу,  қан-
айналым,  асқорыту,  зәршығару  әрекеттерін  басқарады.
Сезім  мүшелері.
қылы  көреді
аиналасындағы
Оның  көзі  бұлшықеттері  арқылы  жоғары,  тө-
балық
мүмкіндік  жасайды. 
алдыңғы  жағындағы
әр  турлі  иісті  сезеді.  Аузында,  сондай-ақ  оүкіл  сыртқы  денесінде 
сезімтал  жасушалар  көп  болғандықтан,  слзан  дәмді  де  ажырата 
алады.  Сазанның  сипап  сезу  мүшесі
мү рты
Сазан  өте  жақсы  болмаса  да  сыртқы  катты  дыбыстарды  естиді
шл
тің  ішкі  жағында  орналасады.
байқалмайды
55
балықтар
бүйір  сызығы
ины   сазан  денесінің  сыртқы  жағынан  айқын  аңғара  ала-
мыз.  Ъұл 
тері  астында  болатын,  белгілі  ара  қашықтықта  тесіктер
арқылы  сыртқа  ашылатын,  түп  жағын  жүйкелер  торлап,  ұшы  тал-
шықпен  аяқталатын  сезімтал  жасушасы  бар  өзек.  Балықтар  бүйір
сызықтың  арқасында  су  ағынының  бағытын  және  күшін,  өзіне  таяп 
келе  ж атқан  нәрселерді  сезіне  алады.
Балықтарда  болатын  рефлекстер.  Сендер  гидраның  тітіркен- 
гіштігін  оқыған  кезде  рефлекс  ұғымымен  танысқан  болатынсыңдар. 
Рефлекстің  екі  түрі  бар:  шартсыз  рефлекс,  бұл  туа  пайда  болады, 
тұқым  қуалайды;  шартты  рефлекс,  тіршілік  барысында  жүре  пайда 
болып,  тұқым  қуаламайды.  Мәселен,  сазанның  дернәсілі  уылдырық- 
тан  шыға  салысымен  арнаулы  безбен  су  өсімдігінің  сабақшасына 
жабысады  да  сарыуыз  қапшығындағы  қор  кеми  бастаған  кезде  кір-

пі к шел ер  циклоп  және  сол  сияқты  өзіне  қорек  болатын  тіршілік 
иелерін  аулап  жейді.  Бұл  қылықты  ешкім де  үйреткен  жоқ,  сондық- 
тан  6ҰЛ 
— 
ТУ3 
пайда 
болған  шартсыз  рефлекс.  Сазан  шабағын  жа- 
рық  түсіру  немесе  арнаулы  дыбыс  шығару  арқылы  белгілі  жерде 
қоректендірсе,  жарық  түсіріліп,  дыбыс  шыққан  кезде  жем  шашьіл- 
маса  да  шабақтар  лезде  үймелейді.  Міне,  бұл -   шартты  рефлекс.
Балықтардың  мінез-қылығы  өте  күрделі.  Олар  айналадағы  ор-
таға  қажетіне  қарай  бейімделіп,  шартты  және  шартсыз  рефлекстер- 
д і  о р н ы қ т ы р а   ж ә н е   ө з г е р т е   а л а д ы .
?  
1  Сазан  калай  қоректенеді  және  асқорыту  жүйесі  кандай?  2.  Торсылдақ
деген _не’  м   қандай  ^ьізмет  аткарады?  3.  Торсылдактың  аскорыту  жүйесіне 
кандай  байланысы  бар?  Сазан  торсылдағырың  баска  балыктар  торсылдағы- 
нан  айырмашылығы  неде?  4.  Сазанның  ішкі  ағзасында  тағы  қандай  жүйелер 
V 
бар,  олар  калай  кызмет  атқарады?  5.  Рефлекстін  кандай  түрлері  болады 
? 
және  олардын  бірінен-бірінін  айырмашылығы  неде?  6.  Балықтардың  тыныс- 
•: 
ж Уиесінін  канайналым  жүйесімен  байланысын  ажыратып  байқаңдар
А  
7’  Салатамы Р  * әне 
көктамыр 
қаны 
мен 
қантамырларының  ерекшеліктері
н 
л 
анықтап  түсіндіріңдер.  8. 
Балық 
жүрегіндегі  көктамыр  қанының  салатамьір-
мен  ағатын  ТҮСЬІН  айқында.  9.  Егер  аквариум  ұстайтын  болсаңдар,  ондағы 
балыктарға  шартты  рефлекс  орнықтырып,  нәтижесін  бақылаңдар.  10.  Балық- 
І 
тын  ми 
бөліктерін  атап,  сызбанүсқасын  дәптерлеріңе  сызыл  алыңдар,  әр
бөліктің  түсына  атауларын  жазып  алыңдар.
^  
VIII.  Балық  мүшелерінің  орналасу  ретін  ылгалды  препараттан  анықтап  көре 
білу 
*
1.  Оқулықтағы  55  -суретке  карап.  балык  мүшелерінің  қалай  орналасқанына 
зср  салыңдар  да  ылғалды  препараттан  желбезекті  табындар,  онын  балык
тіршілігіндегі  манызын  түсіндіріңдер.  Желбезектің  күрылысына  ерекше  на- 
эар  аударыңдар.
2.  Балықтын  аскорыту  мүшелерін  ылгалды  препараттан  тауып,  ауыз.  жут- 
кыншак,  өңеш  қарын.  ішектін  калай  орналасқанын  аныктап  карандар.
3.  Балыктың  канайналым  жуйесін  еске  түсіріп.  ылгалды  препараттан  жү- 
ректін  кайда  орналасканын  табыңдар.
4.
  Балыктын  жыныс  мүшесін  ылгалды  препараттан  тауып,  аналык  балык* 
ты  аталыгынан  калай  ажыратуға  болатынын  түсіндІріңдер.
3.  Балыктың  зәршығару  мүшесі  туралы  еске  түсіріп,  ылгалды  препараттан 
бүйректін  кай да  орналасканын  табыңдар.
б.  Ылғалды  препараттан  тапкан  мүіиелерді  оқулыктағы  суреттерден  салыс- 
тырып,  жүйке  жүйесі  туралы,  балык  миының  куры лысы  туралы  баяидан-
дар.  Мидын  күрылмс  сызбанүскасы.и. дәптсрге  сызып,  онын  боліктерін  атан- 
дар  да  эркайсысынын  астына  атауд&рын  жаэындар. 
І

§  40  БАЛЫҢТАРДЫҢ 
к ө б е й і п
, 
д а м у ы
, 
ш а р у а ш ы л ы ң т а ғ ы
 
м а ң ы з ы
.
БАЛЫҢ  БАИЛЫҒЫН  ҢОРҒАУ
Балықтардың  көбеюі  және  дамуы.  Балықтар  —  дара  жынысты 
жануарлар,  олардың  көбею  мүшесі  дене  қуысының  соңғы  бөлігіне 
орналасады.  Алабұғадан  басқа  балықтардың  аналығында  уылды- 
рықтар  дамитын  екі  аналықбез  болады.  Балық  уылдырықтайтын 
кезде  аналықбездерде 
уылдырық
  деп  аталатын  өте  майда  жүмырт- 
қалар  түзіледі.  Ал  аталық  балықтың  жыныс  мүшесі  ішектің  үстіңгі 
жағында  созылып  жататын  екі  қапшық  тәрізді  аталықбез  болып 
табылады.  Аталықбез  —  сүт тәрізді  ақ сұйықтық,  ол 
шоғал
  деп  ата­
лады.  Шоғалдың  құрамында  миллиондаған  сперматозоидтар  бо­
лады.
Көбею  кезінде  балықтардың  мінез-кылығы  күрделілене  түседі. 
Аналық  балық  пісіп  жетілген  уылдырықтарды  шашатын  қолайлы 
жер  іздестіреді.  Балықтардың  бірсыпырасы  өзі  мекендейтін  жерден 
уылдырық  шашатын  орын  табады,  ал  кейбір  түрлері  уылдырық 
шашу  үшін  ұзақ  сапарға  шығады.  Уылдырық  шашатын  орын 
уыл- 
дыръщтама
  деп  аталады.  Кейбір  балықтар  уылдырықтама  іздестіріп 
теңізден  өзенге  (майшабақ,  бекіре,  албырт  тұқымдас  балықтар), 
кейбіреуі  өзеннен  теңізге  сапар  шегеді.  Мұндай  балықтар 
өрісте- 
гіш  балықтар
  деп  аталады.  Сазан  пісіп  жетілген  уылдырықтарын 
су түбіндегі  өсімдік сабақтарына  шашады.  Ол бір шашқанда 98  мың- 
нан  1,8  миллионға  дейін  желімтіктеніп  жабысатын  уылдырық  са- 
лады.  Салынған  уылдырыққа  аталық  балық  шоғалын  құяды,  сөйтіп 
уылдырық ұрықтанады.  Балықтардың  осылай  жыныс  өнімін  шашуы 
уылдырықтау
  деп  аталады.  Уылдырықтау  кезінде  көптеген  балық-
Уылдырықтағы  уры к
С а з а н н ы ң   уы лдырығы
ш
Ш абаң
С а зан
Сазанның  дам уы .

тардың  аталықтарында  күйт  сәні  байқалады.  Сүйекті  балықтар 
денесінен  тысқары  ұрықтанады.
Сүйекті  балықтардың  тірілей  шабақтайтын  (гамбузия)  және 
кос  жынысты  (теңіз  алабұғасы)  түрлері  де  бар.
Сазанның  ұрыктанған  уылдырыктарынан  су  температу расы на 
байланысты  3—6  тәуліктен  кейін  кішкене  дернәсілдер  жарып  шы- 
ғып,  арнайы  бездерімен  өсімдік  сабақтарына  бекінеді 
&&
  Бас- 
тапқы  кезде  дернәсілдер  бір  орында  тұрып  корегін  аулайды  да 
бірнеше  күннен  кейін  ш абаққа  айналады.  Ол  тез  өсе  бастайды,  бір 
жылдың  ішінде  шабақтың  тұрқы  10  сантиметрге  дейін  жетеді.
Балықтардың  ұрпағына  қамқорлық  жасауы.  Уылдырығы  көп 
сутіл  (2— 2,5  м лн),  треска  (2,5— 10  м лн),  шортан  (100  мың  —
1  м лн ),  көксерке  (200  мың  —  1  млн)  және  сазан  сиякты  балыктар 
ұрпағына  қамқорлық  жасамайды,  уылдырықтарынын  көптігі  ар- 
қылы  ұрпақ  жалғастырады.  Албырт  түкымдас  күнысбалык  (1 —
2  мьщ ),  кета  (2— 4  мың)  сиякты  балыктар  саны  аз  болғандықтан, 
корғап  қалу  үшін  уылдырығын  малтатасты  топыраққа  көміп,  бірне- 
ше  күн  қорғаумен  болады.  Тікенді  кекіренің  уылдырығы  600-ге 
жуык,  ал  кәдімгі  кекіренің  уылдырыктары  бар болғаны  100.  Бұл  ба­
лыктар  уылдырығын  былкылдакленелілердің  шапанша  қуысына  са­
лады.  Уылдырық жарған  кекіренің дернәсілдері бакалшақтағы сары- 
уызды қорек етеді.  Ал  аналығы  60—400-ге дейін  уылдырык  салаты н 
уштікенді  шаншарбалыктың  аталығы  үя  жасап,  шабактарын  жауы- 
нан  корғайды,  тропиктік  суларда  тіршілік  ететін  кішкене  жайын- 
ша  —  бәсірлердің  аталығы,  тиляпия  балығының  аналығы  уылды- 
рығын  аузында  сақтап,  шабақ  өрбітеді.  Демек  балыктар  ұрпағын 
сактап  калу  үшін  әр  түрлі  әрекеттер  жасауға  бейімделе  алады.
Балықтардың  халық  шаруашылығындағы  маңызы.  Балыктар 
ең алдымен бағалы азық-тулік  көзі болып табылады.Бүрынғы  КСРО 
суларында дүниежүзілік  балыктардың  1500,  ал  Қазақстанда  140  тү- 
рі  тіршілік  ететіні  мәлім.  Осыншама  балыктардың  250  түрі  кәсіптік 
балық,  ж үз  шақтысы  біздің  елдің  суынан  баска  жерлерде  кездес- 
пейді.  Треска,  акула  сиякты  балыктардың  бауырынан  дәрі-дәрмек 
жасалса,  акуланың  жүэбеканатынан,  бекіре  тұкымдас,  баска  да 
балыктардың  торсылдагынан  бағалы  желім  кайнатылады.  Көпте- 
ген  балықтардың  кабыршағы  жасанды  інжу  дайындауға  жүмса-
лады. 
... - 
4  - - 
і
- - - ?
«Өзен  жағалағанның  өзегі  талмас»  дейді  ғой  халык.  Біздің 
республикамызда  жалпы  көлемі  7  млн  гектардан  астам  үлкенді- 
кішілі  көлдер  бар.  Олардың  3  млн  300  мың  гектары  балык  өнеркә- 
сібіне  бекітіліп  берілген,  сондай-ак  Қазакстанда  көлемі  900  мыц 
гектардан  астам  салынып  жатқан  және  салынып  біткен  сукоймалар 
бар.  Тек  Каспий  теңізінің  өзінде  гана  кәсіптік  балыктардың  97  түрі 
тіршілік  етеді,  атап  айтканда,  бекіре  түкымдас  бекіре,  шокыр,  корт-
па,  пілмай,  сондай-ак  баска  да  каракөз,  майшабак,  басқын,  жайын.

шортан,  минога,  табан,  танабалық  сияқты  алуан  түрлі  балықтар 
елімізде  азық-түлік  молшылығын  жасауға  үлес  қосуда.  Бұған  Кас­
пий  теңізінен  қаракөз  балығы  жылма-жыл  500  ц  мөлшерінде  аула- 
натынын  айтсақ  та  нақтылы  дәлел  бола  алады.
Балық  молшылығын  жасауда  оларды  қолдан  өсірудің  маңызы
зор.  Бұл  әсіресе  бағалы  кәсіптік  балықтарды  молайту  үшін  пай-
даланылады.  Балық  өсіретін  заводтар  балық  уылдырығын  қолдан
ұрықтандырып,  өрбіген  шабақтарды  өзен,  көлдерге  жіберу  арқылы
балық  санының  артуына  мүмкіндік  жасайды.  Пісіп  жётілген  уыл-
дырық  аналық  балықтан  сығылып  алынады,  екінші  ыдысқа  балык-
тын  шоғалы  сыгылып  құйылады.  Ш оғалға  су  қосылып,  біраз  сұ-
йытылған  соң  уылдырықтар  шоғал  ерітіндісі  құйылады.  Уылды-
рықтар  шоғалға  шыланып,  ұрықтанады  да  балықтың  дернәсілі
дамиды.  Шоғал  қосылған  уылдырық  арнаулы  ұрық  өсіретін  аппа-
ратта  өңделеді,  онда  үнемі  таза  су  құйылып  тұрады.  Дернәсілден 
өрбіген  шабақтар  келесі  суқоймаларға  жіберіледі. 
, 
[Г
Мұндайда  тоған  шаруашылығы  да  пайдаланылады.  Мәселен,
сазанның  қолда  өсірілетін  түрі  —  тұқы  қолдан  жасалған  суқой-
маларда  өсіріледі  де  шабақтары  табиғаттағыдай  көп  шығынға
ұшырамайтын  болады.  Тоғанда  өсірілетін  балық  жауынан  қорға-
лады  және  табиғи  азықтан  басқа  қолдан  қосымша  жеммен:  тұ-
қым,  кебекпен,  балық  және  ет  ұнымен,  кептірілген  бунакденелі
жәндіктермен  қоректендіріледі.  Тоғанда  балықтың  өсуіне  барлық
жағдай  жасалатындықтан,  дәмді  де  сапалы  балық  етін  мол  алуға 
мүмкіндік  туады. 
1
Эстетикалық  ләззат  алумен  бірге  балықтардың  табиғи  эколо- 
гиялық  байланысын  белгілі  дәрежеде  қайталайтын,  балық  мінез- 
қылығына  сан  алуан  тәжірибелер  жасауға  болатын  аквариумдық 
балықтардың  маңызы  зор.
Балы қ  байлығын  молайту  және  қорғау.  «Су  —  табиғаттың  аж а-
ры»,  «Сусыз  өмір  —  тұзсыз  аспен  тең»  демекші,  балық  байлығы-
ның  мол  болуы  үшін  ең  алдымен  судың  тазалығы  шешуші  мәселе
болып  табылады.  Химиялық  және  басқа  өндіріс  орындарының  лас
қалдықтарды  суға  төгуі  нәтижесінде  балықтар  қисапсыз  қырғынға
ұшырайды.  Балықты  дұрыс  аулай  білмеу  салдарынан  кәсіптік  ба-
лықтардың  саны  кемитіні  де  ескерусіз  қалмауға  тиіс.  Балықтар  ша-
бағы  тіршілігін  жалғастырып,  аулауға  қажетті  балықтар  ғана  торға
түсу  үшін  аудың  тесіктері  тек  ірі  балықтар  өтетіндей  етіп  тоқы- 
лады.
Кейде  «Судың  да  сұрауы  бар»  деген  халық  даналығы  ескеріле 
бермейді.  «Табиғатты  өз  дегенімізге  бағындырамыз»  деген  желеу- 
мен  болашақ  мүмкіндігіне  көз  жіберместен,  егістік  пен  ж асы л-ж е- 
лек  суаруға  пайдалану  салдарынан  көптеген  суқоймалардың  суы 
тартылып,  балықтардың  және  басқа  да  тірі  мақұлықтардың  жойы- 
лып  кетуіне  себепші  болды.  Оған  Арал  теңізі  мен  Балқаш   көлі  то-

У ы л ды ры ғы н   ай ц у л ац к а  сал ы п   турған   к е к ір е   ж ә н е   у ы л д ы р ы қ т а р д ы   №
лы қ м ы сал бола  алады .  К езінде бір гектар суға 9— 10 балы қтан  келе- 
тгн  А рал  теңізі  мен  Б алқаш   көлі  бүгінгі  күні  ж ы лдан-ж ы лға  суы 
тарты лы п,  түбі  ш аңға  айналғанды қтан,  «Б алы қ  түр  ғой  бас  қайғы» 
күиге  ұш ы рады .  Бүры нғы   К С РО -ны ң  ж әне  біздің  республикамы з- 
ДЬЩ  ү к ім е п   тарапы нан  аталған  су  алаптары ны ң  сабасы н  орнына 
келтіру  ш аралары   ж асалуда,  бұл  іске  бүкіл  халы қ  араласуда.  Нә- 
ти ж есін   келеш ектен  кутеміз.  Д ем ек,  табиғи  байлықты  экологиялы қ
тұрғы дан сауатты   пайдалана  білмеудің ақыры  орны  толм ас  өкініш ке 
саяды   екен.
С ирек  кездесетіндіктен  Қ азақстанны ң  Қ ы зы л  кітабы на  тіркел- 
ген  сы рдари ялы қ  тасбекіре,  каспийлік  албырт,  аралды қ  албырт
ж әне  ш ортантәрізді  ақм арқа  балы қтары ны ң  тағдыры  да  бізді  ойлан- 
дыруы  шарт.
?  
*•  Ш оғал  Деге«  не, 
сазан  калай 
көбейеді? 
2. 
Кебего 
кезінде  балық  мінез-
кылыгьінда  қандай 
қубы лы стар 
байкалады? 
Уылдырықтама  деген 
не?  3.  Кан­
дай  бальіктар 
өрістегіш 
балыктар 
деп 
аталады?  4.  Балык тар  үрпағьіна  калай 
камқорльік  жасайды?  5.  Балыктардың  адам 
өміріндегі 
пайда-зияны  кан­
дай? 
6.  Балы кты   колдан  ұрықтандыру  қалай  ж үзеге 
асырылады?  Тоган 
ша- 
руашылыгы 
туралы 
не  айтуга  болады?  7.  Балык  байлығын 
молайтып, 
оны 
корғау  үшін  кандай  шаралар 
ж үзеге 
асырылуы  тиіс? 
8. 
Арал,  Балкаш  тағ- 
Д  
Д**рьі 
нені  білдіреді,  ол 
олкылыкты  калай  жоюга 
болады. 
9.  Аз 
уылдырык
тайтын  балыктардан  уылдырыкты  кап  салатын  балықтардың  үрпағын 
қор- 
ғау  әрекеттерінде  кандай  ерекшеліктер  болатынын  мысал  келтіріп,  баяндап 
бер.  10.  Шеміршекті  балыктар  мен  сүйекті  балыктардын  үрыктануын  са- 
лыстыра  отырып.  денеден  тыскары  урыктану  эрекетін  түсіндір.  И .  Арал 
тен.зі  мен  Балкаш  квлінің  бүры.иысы 
мен 
бүгінгіеш  салыстыра  отырып.
кыскаша  баяндама  дайында.  12.  Қаэакстаннын  Кызыл  кітабына 
тіркслген 
балыктардың  тіриіілік 
әрекеті 
туралы  баян да.

СҮИЕКТІ  БАЛЫҢТАР  КЛАСЫ
Сүйекті  балықтардың  20000-ға  тарта  түрі  белгілі,  олардың 
1000-нан  астам  түрі  бұрынғы  КСРО-да  мекендейді.  Сүйекті  балық- 
тардың  қаңқасы  толық  сүйектенген.  Қабыршақтары —  сүйектен 
түзілген,  тегіс  циклоидты,  тікенектері бар ктеноидты қабыршақтары 
да  болады,  кейбір  сүйекті  балықтардың  тіпті  қабыршақтары  бол- 
майды.  Қаңқасы  сүйекті  болғандықтан  класс  та 
сүйекті  балықтар 
деп  аталады.  Б ұл  класс  33  отрядтан,  420  тұқымдастан  құралады. 
Бұлардың  дара  жыныстысы  да,  қосжыныстылары  да  кездеседі. 
Басым  көпшілігі  сырттай  ұрықтанады,  кейбіреуі  тірілей  шабақ-
тайды. 
I 
1
§  41 
БАЛЫҢТАР  ТҮРІНІҢ  С АН  АЛУАНДЫҒЫ.  СҮЙЕКТІ  БАЛЫҢТАР 
КЛАСЫНА  ЖАТАТЫН  КЕЙБІР  ОТРЯД ТАР
Сүйекті  балықтарды  екі  топқа  белуге  болады:  сүйекті  балықтар 
және  сүйектенген  балықтар.  Сүйекті  балықтардың  кейбір  бөлік- 
тері  толық  сүйектенбей,  шеміршекті  болып  келеді.  Сүйекті  балык- 
тар түрі  өте  көп,  сондықтан мекен  ортасына қарай  сүйекті  балыктар 
класын  мынадай  экологиялық  топтарға  жіктейді.  Теңіздік  балык­
тар: акула, майшабақ тұқымдастар, жұпбалықтар, камбалалар, тана- 
балықтар  және  т.  б.  Бұлар  теңіздер  мен  мұхиттарда  тіршілік  етеді. 
Тұщысу  балықтары:  ақпайтын  көлдер  мен  тоғандарда  мекендей- 
тін  балыктар  —  мөңке,  оңғақ,  ақсахалардың  кейбір  түрлері;  жалпы 
тұщысу  балыктары  —  шортан,  алабұға;  ағынды  су  балықтары  — 
бахтақ,  ақмарқа;  өрістегіш  балықтар:  кета,  кұнысбалык,  ақсерке, 
бекіре,  қортпа,  майшабақтардың  кейбір  түрлері.  Сондай-ақ  қаракөз, 
табан,  сазан  және  жайын  тәрізді  балықтар  өрістемей  тұщысу  қой- 
маларында  үнемі  тіршілік  етеді.

жүктеу/скачать 23,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: