§  23  БУЫНАЯҢТЫЛАР  ТИПІНЕ  ЖАТАТЫН  Ж Ә Н Д ІК Т Е РД ІҢ   ЖАЛПЫ

Сөйтіп,  біз  буынаяқтылардың  үш  класын  оқып-үйренеміз,  атап
айтқанда:  шаянтәрізділер,  өрмекшітәрізділер  және  буңақденелілер 
класы. 
-
▲
1.  Буынаяқтыларды  неліктен  жәндіктер  деп  атайды.  2.  Тип  неліктен'буын- 
аяқтылар деп  аталады?  3.  Буынаяқтылардың  өте  көп  екенін  немен  дәлелдеуге 
болады?  Буынаяқтылар  қайда  мекендейді?  4.  Хитинді  жабын  қандай  кызмет 
атқарады?  5.  Қай  жәндіктерді  буынаяқтылардың  арғы  тегі  деп  есептеуге  бола­
ды?  Неге?  6.  Таратпа  материалдардан  буынаяқтылардың  аягындағы  бунақ- 
тарды  және  дене  бөліктеріндегі  ерекшеліктерді  анықтап  көріңдер.
Ш АЯНТӘРІЗДІЛЕР  КЛАСЫ
Шаянтәрізділер 
арқылы  тыныс  алып
желбезек
ларда)  мекендейтін  буынаяқты  жәндіктер.  Шаянтәрізділердің  2: 
мың  түрі  бар  деп  есептеледі.  Шаянтәрізділер  басқа  буынаяқтылар 
дың  басындағы  екі  жұп  мұрты,  желбезек  арқылы  тыныс  алуы  жән< 
жұмыртқадан  дамуы  арқылы  ерекшеленеді-
ӨЗЕН  ШАЯНЫ
Тіршілігі  және  сыртқы  құрылысы.  Өзен  шаяны  өзен-көлдер
мен  ағынды  тоғандарда  мекендейді 
қалайтын  жәндік.  Шаянның  денесі  (
і.  Бұл
судың  тазалығын
Щі)  Ө зе н   шаянының  сыртқы  ңұрылысы
Ж ү р вт ін
а я қ т ё р
Куйрыц  ж ү з б е к а н а т ы

қ ұ р с а қ т а н   құралады .  Оның  бірі  —  ұзы н,  бірі  —  қы сқа  екі  ж ұп   бу- 
н а қ тан ған   м ұ р тш ал ар ы ,  екі  кө зі  мен  ауы з  мүш елері  баскөкіректің 
алды ңғы   ж а ғы н д а   болады .  Б ұ л ар д ан   сәл  төменірек  бес  ж ұ п   буынақ- 
тан ған   а я қ т а р   көрінеді,  оларды ң  алдыңғы  екеуінің  ұш ы нда  үлкен 
қы сқы ш ы   бар,  ал  қалған   төрт  ж ұ б ы   ж үретін  а я қ та р   болып  есеп-
теледі.
Ш ая н н ы ң   баскөкірегі  бес  бунақты   құрсақпен  ж алғасы п,  бунақ- 
тар д ы ң   әр қ ай сы сы н д а  екі-екіден  екі  тарм ақты   қы сқа  аяқш алар 
болады .  Ш ая н н ы ң   қ ұ р сағы   ж а л п а қ та у   келген  қатты   тақташ адан  
т ұ р а т ы н   құй рьіқ  ж ү зб еқ а н аты м ен   аяқтал ад ы .  Қ үрсақты ң   соңғы
б ун ағы н д а 
аналъ  тесігі  болады .
Ш а я н   денесін  қ атты   хитинді  ж аб ы н   қаптағанды қтан,  сілемейлі 
қ аб ы қ ш ам ен   қ ап тал ған   денені  ш ұбалш аң   тәрізді  с о за   да,  ж и ы р а  д а 
ал м ай д ы .  С он д ы қтан   ол  су  түбінде  бунақтанған  аяқтар ы   арқылы 
ж ү р ед і  де,  суда  бун ақтан ған   қүрсағы н  л езд е  бүгіп, 
қүйры қ  ж үзбе- 
қанатын  қ а т т ы   серпу  арқьілы   ж үзеді.  Сөйтіп,  су  түбінде  қозғалған- 
д а   —  ал ға  қ ар ай ,  суда  ж ү зген   к езд е  ар тқ а  қарай  қозғалады .  Б ұл 
к е зд е   хитинді  ж аб ы н м ен   қап талған   а я қ   немесе  қ ұ р сақ   бунақтары  
сау ы тты ң   ішкі  ж ағы н д ағы   бұлш ы қеттер  арқы лы   қимылдайды.  Сон- 
д ы қ та н   ш ая н н ы ң   сауы ты   қорғаны ш   ж аб ы н   ғана  болып  қалм ай,  ішкі 
қ а ң қ а   тәр ізд і  б ү л ш ы қеттер   арқы лы   буы ндасқан  сүйектерді  қимылға 
келтіріп,  қ ы зм е т   атқ ар ад ы   (қолдары ңды   бүгіп-ж азы п,  оньің  қалай
ж ү з е г е   асқ ан ы н   тү сін дірің дер). 
1
Қ о р ек тен у і.  Ш а я н   аузы ны ң  айналасы нда  үш  ж ұ п   ж а қ   ж әне
қ ы сқ ы ш тар ы н а  тақ ау   үш  ж ұ п   ж а қ а я қ т а р ы   болады.  Ш аян   қорегін
ж а қ а я қ т а р ы м е н   қарм ап,  ж ақ тар ы м ен   ұнтақтайды .  Ш аянны ң  аузы
х и ти н м ен   қап талған ды қтан ,  аш ы лм айды   да,  ұнтақталған  қоректі
бірден  ж ұ т а д ы   35  Қ орек  кеңдеу  келген  қы сқа  өңешке,  одан  екі  бө-
• Ж ұ т қ ы н и і а қ ү с т »  
.
_ 
. . .  
А с ц о р ы т у   ж ү й в с і
ж ү и к е   т ү и і н і  
Ж ы н ы с   б в з і
оі 
і. 
___ —   ■
  -   _________
.
Щ
к. 
V 
і
1   \ \ \
Ж
м
 
\  Ж
  к
(Ш  
\  
щ  
I
4  
I I I
| ш
4 
Аі
Ш
  ііп
ш  1
 *
___ 
Қ у р с а ң   ж ү й к е
Ж у т қ ы н ш а к а с т ы .  
т і э б е к ш е с і
ж ү й к е   т ү й ж і
, 5  ө з е н   ш а я и ы н ы ң   Іш кі  к ұ р ы л ы с ы .  А с  „ о р ы т у ы ,  ж ү й к е   ж » м е   ж ы н ы с   ж ү й е п ^ »   .

л е р Г   ШаЯНЫНЫЧ  ІШ Й   «¥Рылысы.  Ңан  там ы рлары   ж а н е  
зарш ы ғару  ж у й е -
ліктен  тұратын  қарынға  түседі,  оның  біреуі — күйіс  қарын,  екін-
сүзгілі  қарын.  Күйіс  қарында  хитинді  тісшелер  болады, 
қарынның  қабырғасы  жиырылған  кезде  тісшелер  жұтылған  қорек- 
ті  ұнтақтайды.  Қорек  одан  әрі  сүзгілі  қарынға  түсіп,  ондағы  хи- 
тинді  өскіншелер  арқылы  сүзіледі  де,  ортаңғы  ішекке  қарай  жыл- 
жиды.  Ортаңғы  ішекке  асқорыту  безі — бауырдың  өзектері  ашы- 
лады,  асқорыту  безінің  сөлі  сол  өзектер  арқылы  ішекке  құйылады. 
Осы  сөлдің  әсерінен  қорек  толық  қорытылып,  еритін  затқа  айна­
лады  да,  ішек  қабырғасына  және  бауырға 
сорылып,  қанға  тү- 
седі.
Қоректің  қорытылмай  қалған  қалдығы  артқы  ішекке  барады  да, 
одан  аналь  тесігі  арқылш  сыртқа  шығарылады.
(Шұбалшаңның  аскорыту  жүйесін  еске  түсіріп  көріңдер:  ауыз
жұтқыншақ, өңеш, жемсау, бұлшықетті қарынша,  ішек,  аналь тесігі.
Жүйелер  бөліктерінде  жүретін  әрекеттер  шаянтәрізділердегідей 
болады.)
Тыныс  алуы.  Ш аян  баскөкіректің  екі  бүйіріндегі  екі  желбезек 
қуысындагы нәзік өскіншелер — желбезектер арқылы тыныс алады. 
Баскөкіректің  астыңғы  жағындағы  саңылаудан  су  дене  қуысына 
өтіп,  желбезекке  дейін  барады.  Желбезек  арқылы  қанға  оттегі  тү- 
сіп,  қаннан  көмірқышқыл  газ  суға  бөлінеді.
Қан  айналымы.  Шаянның  қан  айналымы  арқа  жағын  ала  орна- 
ласқан  қантамырлар — салатамыр  арқылы  жүзеге  асады  ф .   Та- 
мырлардағы қаннан жүрек қимылга келеді, сөйтіп,  қантамырлар со- 
гады.  Ж үрек — пішін’  бесбұрышты  кішкене  қалта,  оган  дене  қуы- 
сындагы  түссіз  қан  тікелей  келіп  тұрады.  Ж үрек  жиырылган  кезде 
қанды  салатамырга  айдайды  да,  қан  салатамырдан  жүйелер  аралы-
86
 
•

гына  барады.  Қан  ішекте  қорытылған  қоректі,  сондай-ақ  желбезек
арқылы  оттегін  қабылдап,  зәршығару  мүшелерін  сүзіп  өтіп,  оларга
оттегі  мен  қорек  жеткізеді  де,  мүшелердегі  көмірқышқыл  газды
(желбезекке)  және бөлінген сұйық өнімді  (зәршығару мүшелеріне) 
алып  кетеді.
Зәр  шығаруы.  Шаян  екі  жасыл  без  арқылы  зәр  шығарады  Іб. 
Жасыл  бездер  — сыртқа  шығаратын  өзекшелері  бар  дөңгелек  қал- 
ташалар.  Осы  бездерден  бөлінген  сұйық  өнім  қанға  барып,  тамыр 
қабырғаларынан  сүзіледі  де,  еріген  заттар  сыртқа  төгіледі.
Ж үйке  жүйесі  және  сезім  мүшелері.  Шаянның  жүйке  жүйесі
шұбалшаңның  жүйке  жүйесіне  ұқсас  ф   Өте  күшті  дамыған  жұт-
қыншақүсті  және  жұтқыншақасты  жүйке  түйіндерінің  бірігуінен
«ми*  түзіледі.  Көз  және  мүртшаларды —  жүтқыншақүсті,  ал  ауыз
мүшелерін  жұтқыншақасты  жүйке түйіндері  қамтамасыз  етіп,  жүт-
қыншақ  айналасындағы  сақинаға  айналады.  Жұптасқан - ірі  жүйке
түйіндерінен  құралған  ұзын  қүрсақ  тізбекшесінен  таралатын  жүй- 
келер  шаян  денесіндегі  әр  түрлі  мүшелерді  қамтиды.
Шаянның  сезім  мүшелері  күшті  дамыған  және  олар  жүйке  жү- 
йесімен  тығыз  байланысты  болады.  Сезім  мүшелері  сыртқы  орта
әрекетін  жүйке  түйіндеріне  жеткізіп,  соның  нәтижесінде  дене  ті- 
тГркенеді  де,  оған  тиісті  жауап  қайтарады.
Шаянның  сезім  мүшелері  баскөкіректің  алдыңғы  бөлігінде  ж а­
тады.  Бұл  бөліктен  ең  алдымен  сипап  сезу  және  иіс  сезу  мүшеле- 
рінің  қызметін  атқаратын  бір  жүп  узын  мүртшалар  мен  тепе-тең- 
дік,  есту  мүшелерінің  қызметін  атқаратын  бір  жұп  қысқа  мұртша- 
лаР  көрінеді.  Бунақталған  мұртшалардың  сезімтал  талшықтары
жанасқан  затты  және  иісті  сеЗеді,  муның  шаян  тіршілігінде  (әсі- 
ресе  түнде)  маңызы  зор.
Өзен  шаянында  баскөкіректің  алдыңғы  бөлігінде  қозғалмалы 
сабақшада  екі  көз  болады.  Сондықтан  шаян  мойны  жоқ  болса  да 
(оның  басы  мен  көкірегі  бітісіп,  баскөкірекке  айналған)  денесін 
бүрмай-ақ  айналасындағыны  толық  көре  алады.
Өзен  шаяны  — күрделі  көзді  жәндік.  Күрделі  көз  —  көптеген 
көзшелерден  құралады.  Мұндай  көздің  ерекшелігі — әрбір  көзше 
алдындағы  заттың  тек  өзіне  қараған  бөлігін  ғана  көреді  де,  күрделі 
көз  құрамындағы  барлық  көзшелер  бірігіп,  затты  толық  көре  ала­
ды.  Сондықтан  көрудің  бұл  тәсілі 
жинақтап  көру  деп  аталады. 
Күрделі көздегі  көзшелер саны бірнеше мыңға дейін жетеді, мысалы
шаянтәрізділерге  жататын  асшаянның  күрделі  көзіндегі  көзшелер 
саны —  3020.
Көбеюі.  Өзен  шаяны  — дара  жынысты  жәндік.  Аталығының_
құрсақ  бөлігі,  аналығының — баскөкірек  бөлігі  жалпақ  болатын- 
дықтан,  бірінен-бірін  сырттай  ажырату  оңай.  Аналық  шаян  қыс 
соңында  60,  кейде  500—600  жұмыртқа  салады,  шаянның  жүмырт- 
қасы 
уылдырық  деп  аталады.  Үрықтанған  уылдырықтар  жабыс-

қақ  болады  да,  аналық  шаянның  құрсақ  бөлігіндегі  аяқтарына  жа-
оысып,  жұмыртқадан жаңа шыққан  жас  шаяндар да  алғашқы  кезде 
сонда  тіршілік  етеді. 
' 
Р
Ж ас  шаяндар  хитинді  жамылғыны  мезгіл-мезгіл  алмастырып, 
түлейді.  Ж аңа  тұлеген  жас  шаянның  хитині  жұмсақ  және  түссіз 
болады.  Осы  кезде чиаян тез өседі де, хитинге әк сіңіп,  қатаяды.  Хи­
тин  әктенгенде  шаян  өсуін  тоқтатады,  өйткені  хитинді  жабын  өте 
тығыз  және  созылмайтын  болғандықтан,  шаянның  денесін  қысады.
^ 
1.  Шаянтәрізділер  қандай  жәндіктер?  2.  Шаянтәрізділердің  басқа  буынаяқ- 
тылардан  қандай  ерекшелігі  бар?  3.  Олар  қандай  ортада  мекендейді?  Өзен 
шаянының  денесі  қандай  бөліктерге  айқын  бөлінеді?  4.  Баскөкірек  деген 
не?  5.  Шаянтәрізділер  үшін  сауыттың  қандай  маңызы  бар?  6.  Өзен  шаянының 
л 
қандай  мұшелік  жұйелері  болады?  7.  Өзің  тұрған  жерде  шаянтәрізділердің 
Қай  тұрі  тіршілік  етеді?  8.  Суретке  қарап,  өэён  шаяны  денесінің  айқын  білі- 
нетін  бөліктерін  ата.  9.  Суретгері  бойынша  өзен  шаяны  мен  шұбалшаңньщ 
мұшелік  жуйелеріндегі  ұқсастық  пен  айырмашылықтарды  анықта.
§  25.  ШАЯНТӘРІЗДIЛЕР  ТҮРІНІҢ  САН  АЛУАНДЫҒЫ
I   Я
Шаянтәрізділердің  табиғатта  сан  алуан  түрлері  кездеседі 
200  миллион  жылдан  бері  Ж ер  бетінде  келбетін  өзгертпестен  тір- 
шілік  етіп  келе  жатқан  дулығар — жаңбырдан  соң  сүрлеу  жол  то- 
рабынан  табылатын  шаянтәрізді  жәндік.
Шаянтәрізділердің  кездеспейтін  жері  жоқ,  олар  тоқтау  сулар­
да  да,  теңіз  бен  мұхитта  да,  арктикалық  көлдерде  де,  суқоймалар 
мен  тартылып  кететін  суларда  да,  жағажай  құмында  да,  шабын- 
дықтарда да,  тіпті  үйде де тіршілік  етеді.  Олар судың  тұздылығына,
Ш а я и т ә р ізд іл е р   түрінің  сан  алуандығы

температурасына,  қышқылдығына,  судағы  газ  құрамына  оп-оңай 
бейімделеді.  Каспий  теңізіндегі  ең  тұзды  бұғаз —  Қарабұғаз  көлін 
суында  артемия 
деген 
шаянша  тіршілік 
етеді. 
Ал 
кейбір 
тармақ- 
мұртты  шаяншалар  суы  тартылған  суқоймада  үш  жыл  бойы  тіпші-
%
*
 №
 
V*
ліпн  жоимаиды.
Шаянтәрізділердің  мөлшері  де  алуан  түрлі  — дафния  және 
циклоптың  тұрқы  1—8  мм,  ал  жапондық  таңқышаянның  'алдыңғы 
аяқтарын созғанда қысқыштарының аралығы 
3 метрге 
жетеді.  Олар- 
№ ДЫҢ пішіні,  сондай-ақ реңі  бірін-бірі  қайталамайды,  кейбір  оңаяқты
Ц  шаянтәрізділер  реңін  мекен  еткен  жерінің  түсіне  келтіріп  өзгерте 
алады.
Шаянтәрізділердің  біреуі  еркін  жүріп,  жүзе  алатын  болса, 
енді 
біреуі  астындағы  заттарға  бекініп,  тапжылмай  отырады. 
Теңізжаң- 
ғақ,  теңізүйрек  тәрізді  мүртаяқты  шаянтәрізділер 
қозғалмай 
тірші- 
лік  ететіндіктен,  олардың  денесіәктенген  бақалшақпен  қапталады.
Теңіз  планктонының  90  процентке  жуығы  шаянтәрізділерден 
құралады. 
Планктон  дегеніміз  — су  бетінде  қалқып  жүретін 
ұсақ 
тірі  ағзалар.  Олардың  кейбіреуі  — өсімдікпен,  енді  біреуі  жән- 
діктермен  қоректенеді.  Қалқыма  шаяншалардың  негізгі  қорегі_
ұсақ оалдырлар. Суда да, ылғалды құрлықта да тіршілік ететін жыл- 
бысқа — өсімдікпен  қоректенетін  шаянтәрізділердің  бірі,  оның 
Өзбекстандағы  түрі  шабындықтағы  өсімдіктерді  жайпап  жібереді. 
Ал  онаяқты  шаяндар — өзен  шаяны,  қысқышсыз  шаян,  омар,  таң- 
қышаян 
жырткыш  жәндіктер,  бұлардың  кейбіреуі  шіріген  ж а­
нуар  және  өсімдік  қалдықтарымен  қоректеніп,  кейбіреулері  пара- 
зиттікпен  тіршілік  етеді.
Шаянтәрізділердің тіршілік  ету  ұзақтығы  түрліше  болып  келеді.
Мұртаяқты  шаяншалар —  7  жыл,  ал  жамбасқұрттар  30  жылға 
дейін  әрекетін  тоқтатпайды.
Шаянтәрізділердің  табиғаттағы  және  адам  өміріндегі  маңызы 
орасан  зор.  Теңізде  тіршілік  ететін  шаянтәрізділер  балықтардың, 
мүртты  киттердің,  былқылдакденелілер  мен  құстардын  жемі  болып 
табылады.  Көптеген шаянтәрізділердің кәсіптік маңызы бар.  Балтық 
теңізі  алқабындағы  суқоймаларда  тіршілік 
ететін 
жалпақ 
саусақ- 
ты  шаян  мен  Каспий  теңізі  алқабындағы  суқоймаларда 
мекен- 
дейтін  жіңішкесаусақты  шаяндар  тағам  әзірлеу  үшін  ауланады. 
Бұрынғы  КСРО-да  кәсіптік  жағынан  камчаткалық  таңқышаян 
тиімді  деп  есептелді.  Шетелдерде,  әсіресе  Қытай,  АҚШ,  Үндістан,
Жапонияда  онаякты  шаяндаодан  асшаян  кябі 
яу
 пяилпи  Гои_
адам
латын  шаянтәрізділерді  қорғап,  өнеркәсіп  немесе  ауылшаруашылық 
қалдықтарымен  судың  ластанбауына  ат  салысыңдар.
I.  Шаянтәрізділер  түрінің  сан 
алуанДығы  туралы 
не 
айтуға  болады?  Олар 
тіршілік  етуге  калай  бейімделген? 
2. 
Шаянтәрізділердің 
мөлиіері,  пішімі,  рені

және  бір  орыннан  екінші  орынға  қозғалуы  туралы  не  білесің?  3.  ПЛанктон 
деген  не?  4.  Шаянтәрізділер  немен  қоректенеді?  5.  Шаянтәрізділердің  таби- 
ғаттағы  және  адам  өміріндегі  маңызы  қандай?  6.  Оларды  қорғау  шараларын 
баяндаңдар.  Жергілікті  жердегі  с у қой мал ар да  шаянтәрізділердің  қай  түрі 
Д   тіршілік  ететінін  анықтаңдар. 
*
Ш А Я Н Т Ә Р ІЗД IЛЕР  КЛАСЫНА  ЖАТАТЫН  Ж Ә Н Д ІК Т Е Р Д ІҢ  
НЕГІЗГІ  ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Негізінен  алғанда  шаянтәрізділер  суда  тіршілік  ететіндіктен, 
олардың  тынысалу  мүшесі — желбезек.
Жәндікте  денесінің  жұмсақ  бөлігін  қорғайтын  қатты  хитинді 
жабын  болады. 
|
Шаянтәрізділердің  денесі  екі  бөліктен  құралады:  қомақты  бө- 
лігі  — баскөкірек,  екінші  бөлігі — бунақтанған  құрсақ.
Өзен  шаянының  қаны  түссіз,  әрі  жүректің  әсеріңен  ашық  та- 
мыр  жүйесі  арқылы  қозғалады.
Шаянтәрізділер  екі  жасыл  бездер  арқьшы  зәр  шығарады.
Шаянтәрізділердің жүйке жүйесі жақсы  жетілген.  Баскөкіректің 
алдыңғы  жағындағы  сояудың  екі  жағында  екі  жұп  бунақтанған 
мұртшалары  бар.  Екі  ұзын  мұртшалар — сипап  сезу  және  иіс  сезу 
қызметін,  ал  екі  қысқа  мұртшалар  тепе-теңдік  және  есту  қызме- 
тін  атқарады.  Қозғалмалы  сабақшада  орналасқан  көздері  де,  сояу- 
дың  екі  жағында  болады.
Өзен  шаянының  аузы  баскөкіректің  астыңғы  жағында,  ауыз 
төңірегінде  ауыз  мүшелері  бар,  бұлар —  аяқтың  өзгерген  түрі: 
олардың  бірінші  жұбы  —  үстіңгі  жақ,  екінші  және  үшінші  жұп- 
тары —  астыңғы  жақ.
зіһ
Шаянның  көкірегінде  8  жұп  аяқ бар,  олардың  алғашқы  3  жұбы- 
қорегін  қармап  ауыз  бөлігіне  беретін  жақаяқтар,  ал  қалған  5  жұ- 
бының  бірінші  жұбы  —  қысқышты  аяқтар,  төрт  жұбы  —  жүретін 
аяқтар.
Шаянтәрізділер  жұмыртқа  арқылы  көбейеді.  Өзен  шаяны  — 
дара  жынысты  жәндік.
Шаянтәрізділердің  көзі  —  көптеген  көзшелерден  құралатын 
күрделі  көз,  сондықтан  олар  затты  жинақтап  көреді.
Ө Р М Е К Ш ІТ Ә Р ІЗ Д IЛЕР  КЛАСЫ
■%
Өрмекшітәрізділер — дене  бөліктері  айқын  білінбейтін,  өкпе 
немесе  демтүтік  арқылы  тыныс  алып,  басым  көпшілігі  құрлықта 
мекендейтін  жай  көзді  жәндіктер.  Бұлардың  60  мыңға  тарта  түрі 
бар  деп  есептеледі.  Өрмекшітәрізділердің  басқа  буынаяқтылардан 
ерекшелігі  — жай  көзді,  ауамен  тыныс  алады,  төрт  л^ұп  жүретін
4н) 
. 
г'  •
.
і 
ъ&Ш/ гШ

аяктары  болады,  жүмыртқалау 
немесе тірілей  туу 
арқылы 
көбейеді. 
Бүлар  —  дара 
жынысты  буынаяқтылар.
|   26.  ШАРШЫЛЫ  Ө РМ ЕКШ І
Тіршілігі  ж әне  сыртқы  қүрылысы.  «Т үз  тағысы  —   табиғатпен 
тілдес»  демекші,  табиғат  аясына  назар  аударсаң,  небір  гажаптарға 
тал 
бопасың.  Шілде  ж әне  тамыэ  айларында  орманды  немесе  шиі 
қдлын  өскен  алқаппен  жүгіріп  отсең,  бетіңе,  денеңе  нәзік  жіп  орал- 
ғандай  болады.  Кейде  ағаш  бүтақтарының  қолтыгынан,  дөңгелене 
керілгсн  өрмекау  ортасынан  аулағыш  торға  түскен  олжасын  ж әу- 
кемдеп  отырған  өрмекші  де  кезігіп  калады.  Үркітіп  алмай,  зер  сала 
карасаң,  оның  денесінің  айқын  екі  боліктен  қүралғанын  көресің:
бірінші  шағын  бөлігі  —  баскөкірек,  буылтықсыз  доп  тәрізді,  екінші
үлкен  бөлігі  —  қүрсақ
Өрмекшінің  үстіңгі  жағыман  Караганда
арқасындағы  (қүрсагыкың  үстіндегі)  ак  шаршы  анық  көрінеді, 
Өрмекші  сондықтан 
шаршылы  өрмекші
  деп  аталды.
Шаршылы  өрмекшінің  баскөкірек  және  қүрсақ  беліктері  бел- 
деуленіп,  жіңішкереді.  Өрмекшіиім  баскөк і ріті н і ң  алдыңгы  бө- 
лігінде  сегіз  жай  көздері  болады.  Олар  әр  жакка  багыттала  ор-
наласқаидықтан,  ермекші  аиналасындагы  заттарды  түгел  көре 
алады.  Баскөкіректің  астыңгы  жагыида,  ауыздын  үстіне  карай  улы 
безді,  үшы  тырнақ  тәрізді  бшіып  аяқталған  екі  күйісаяк  ж дне 
жүретіи  сегізаяктардың  алдынгы  жагында  екі  түтқыаяқ  бірлен 
көзге  шалынады.  Өрмекиіінің  буылтықсыз  күрсак  бөлігі,  қүрсактым 
соцын  ала өрмек бездерінің озегі  аінылатып  үш  жүп  ормек  сүйелдсрі 
болады.
К « р м в й в у ы ш
Курсам
М 
Лф ••
I '   р І «   *У«
Уям іаа
Ш арш ы лы   «р м в м ш і 
тттт
  оиы ң  Іш мі  курм пы сы
МІ

Қоректенуі.  Өрмекші  ұшатын  бунакденелілер:  шыбын,  көбьлек, 
өсімдік  бітесімен,  сондай-ақ  әр  түрлі  қоңыздармен  қоректенетін- 
діктен,  жыртқыш  жәндік  болып  саналады.  Қорегін  аулау  үшін  өр- 
мекші  құрсағының  ұшындағы  үш  жұп  өрмек  сүйелдерінен бөлінетін 
жіп  тәрізді  бөлінді  мен  өрмекау  тоқиды.  Өрмек  сүйелдерінің  бір 
жұбынан  —  берік  те  жуантық  өрмек;  екінші  жұбынан  —  қорегін 
аулайтын  жабысқақ  өрмек;  үшінші  жұбынан  пілдеге  жұмсалатын 
нәзік  жіп  тәрізді  өрмек  шығады. 
1
Аулауыш  торды  аналық  өрмекші  тоқып  әзірлейді.  Өрмекші  ең 
алдымен  жуантық  өрмектен  көпбұрышты  жақтау  дайындап,  одан 
аулауыш  тордың  тармақтарын  созып,  бірімен-бірін  түйістіру  ар- 
қылы  өрмекау  жасап  шығады.'  Ауға  түскен  қорегін  өрмекші  өрмек- 
аудың  ортасынан  созылған  хабаршы  жіптің  қимылынан  сезеді. 
Өрмекауға  түскен  шыбын  бұлқынған  кезде  хабаршы  жіп  тербеледі 
де,  өрмекші  жасырынып  жатқан  жерінен  қорегіне  қарай  ұмтылады. 
Өрмекші  өрмекаудағы  қорегін  күйісаяғымен  қармап,  дереу  тыр- 
нағын  батырыц,  улы  безінен  у  жібереді  де,  өрмегімен  шырмап  тас- 
тайды  38.  У  қорегін тек  өлтіріп  қана  қоймай,  асқорыту сөлі ретінде 
эсер  етіп,  шыбынның  ішкі  мүшелерін  шала-шарпы  қорытады.  Бір 
сағаттай  жасырынып  жатқан  өрмекші  қайта  оралып,  тұтқыаяқта- 
рымен  езгілеу  арқылы  қорегінің  ішкі  мүшелерін  қоймалжың сұйық-
V
тыққа  аиналдырады да,  жұтқыншағы  арқылы  қоималжың  затты  со- 
рады.  Сөйтіп,  шыбын  немесе  қоңыздың  хитинді  қабығынан  басқа
и
еш  нәрсе  қалмаиды.
Өрмекшінің  аузы  сорып  алуға  бейімделген,  сондықтан  ол  қатты 
қоректі  қорыта  алмайды,  қоректенуден  бұрын  оған  умен  эсер  етіп, 
қоректі  асқорыту  мүшесінен  тысқары  қорытып  алады.
Тыныс  алуы.  Өрмекшілердің  тынысалу  жүйесі  алуан  түрлі  38. 
Біреуі —  өкпе  қапшықтарымен,  екіншісі  — демтүтікпен,  үшінші- 
сі  —  аталған  тынысалу  мүшелерінің  екеуімен  де,  кейбіреулері  тек 
терісі  арқылы  тыныс  алады.  Бұлар — құрлықта  болсын,  суда  тір- 
шілік  етсін,  қашан  да  ауадағы  оттегімен  тыныс  алатын  жән- 
діктер. 
. 
4 
■
* 
Шаршылы  өрмекшінің  тынысалу  мүшелері —  құрсақтың  те­
мени жағындағы ұсақ қатпаршақты өкпе қапшығы мен демтүтіктер. 
Қан  өкпе  қапшығының  қатпаршақтары  арқылы  өткенде  тазарып, 
оттегіне  қанығады  да,  өрмекшінің  денесіне  таралады.  Сондай-ақ 
өрмекшіде  ауа  тарататын  демтүтіктер  де  болады,  демтүтіктердің 
екі  түйдегі  топтаса  келіп,  алмасқан  газды  бір  тесік  арқылы  далаға 
шығарады.  Сөйтіп  өрмекші  денесінде  газ  алмасу  үздіксіз  жүзеге 
асады. 
. 
'
Қан  айналымы.  Өрмекші  денесіндегі  қан  түссіз  болады.  Қан 
дененің  арқа  жағында  жатқан  бұлшықетті  қантамыр —  жүрек  ар- 
қылы  қозғалысқа  келеді  38.  Жүректен  қақпақшалары  бар  бірнеше 
жұп  тесіктерді  көруге  болады,  сондай-ақ  қантамырлар  әр  түрлі  мү-
92 
- 
■
 
- 
Ш
 
І  
і  
• 
*•> 
' 
-

арттыратын,  топырақта  тіршілік  ететін  де  кенелер  болады.  Кене-
лердің  әр түрлі  экологиялық  топта  тіршілік  етуі  олардың  мекен  ету
ортасынын  алуан  түрлілігін  және  биологиялық  ерекшеліктерін  дә-
лелдейді  V   Мысалы,  жайылым  кенесі,  су  кенесі,  астық  кенесі,
қамба  кенесі,  өрмеккене,  берішкене,  мамықкене,  шашкене  деген 
сан  алуан  топтары  бар.
/^ёнелердің  дене  бөлігі —  өрмекшілерден  өзгеше.  Тек  қарапа- 
йым  құрылысты  кенелерде  ғана  болмаса,  кене денесіндегі  үш  бөлікг 
бас,  көкірек,  құрсақ  тұтасып  бітіскен,  сондықтан  кене  денесінен 
бұл бөліктерді  ажырату қиын.  Кененің дернәсілі  алты  аяқты,  ересек 
кенелер сегіз аяқты болып  келеді,  тек берішкенеде төрт аяқ болады. 
Тұтқыаяқтардың  негізі  біріге  келіп,  денеге  жалғасу  арқылы  қи- 
мылдайтын  ауыз  мүшесі  түзіледі,  бұл  сырттай  қарағанда  кененің 
«кішкёне  басы»  тәрізденіп  байқалады,  бірақ  бұл  дененің  бас  бөлігі 
болып  саналмайды.  Кененің  ауыз  мүшесі  қорегіне  байланысты  түр- 
ліше  құралады.  Қатты  затпен  қоректенетін  кененің  аузы  —  кемі-
руші,  сұйық  затпен  қоректенетіндердікі  шаншып-соруға  бейім-
деледі.
Кене  жабынындағы  қылтанақтары  арқылы  және  лира  төрізді 
мүшелерімен  сезеді,  терісі  немесе  демтүтіктері  арқылы  тыныс 
алады /
Кенелер — дара  жынысты  жәндіктер,  жұмыртқа  арқылы,  кей-
біреуі  тірілей  туып  көбейеді.  Кененің  дамуы  басқа  өрмекшітәрізді-
лерден  ерекше.  Жұмыртқадан  үш  жұп  аяғы  бар  дернәсіл,  ал  одан
жыныс  жүйесі  жоқ,  сегіз  аяқты  нимфа,  нимфадан ересек кене  шала 
түрленіп  дамиды.
Жайылым  кенелері  ад&м  терісінде,  жабайы  жануарлар  мен 
ауылшаруашылық малдарында  паразиттік  тіршілік етеді.  Кене  және 
оның  дернәсілі  даму  барысында  әр  түрлі  жануарларды  иеленеді. 
Соған  байланысты  бір  иелі,  екі  иелі  және  үш  иелі  кенелер  болады. 
Дернәсіл  ересек  көне  болғанға  дейін  бір  жануарды  иемденсе —  бір 
иелі;  ал  дернәсіл  мен  нимфа  бір  жануарда,  ересек  кене  басқа  жа- 
нуарда  паразиттік  етсе —  екі  иелі;  дернәсіл  кезінде  бір  жануарда, 
нимфаға  айналған  соң  екінші  жануарда  және  ересек  кенеге  айнал- 
ған соң үшінші  жануарда паразиттік етсе —  үш  иелі  кенелер тобына 
жатады.  Мысалы,  ит  кенесі  —  үш  иелі  жәндік.  Оның  дернәсілі 
қанға тойып алып, жерге түседі де, түлеп барып,  нимфаға айналады, 
ал  нимфа  қорегін  баска  жануардан  табады.  Нимфа  да  ол  иесінде 
тіршілігін тоқтатып,  жерге түседі де  жыныстық  жүйесі  жетіліп, ере­
сек  кенеге  айналады.  Ересек  кене  тағы  бір  жануарга  жабысады, 
сөйтщ  кене  даму  барысында  үш  жануарды  иемденеді.
[Ит  кенесі  жэне  тайга  кенесі  адамға  ең  қауіпті  ауру  —  энцефа­
лит^  жүқтырады.  Бұлар  табиғатта  әр  түрлі  жануарлардың  дене- 
сінде  орнығып,  бір жануардан екінші  жануарға сорған  қаны  арқылы 
энцефалит қоздырғышын таратады, бірақ бүдан  жануар ауырмайды.

Сөйтіп  табиғатта  ауру  қордасы  пайда  болады.  Тасымалшы  жәндік 
арқылы  таралатын  қоздырғыш  (мысалы,  кене  энцефалитінің  ви­
русы  немесе  оба  таяқшасы)  белгілі  бір  территорияда  бір  жануар- 
лардан  екінші  жануарларға  кене  дернәсілі,  нимфасы  және  ересек 
түрімен  ұзақ  уақыт  айналымда  болады.  Инфекция  қоздырғышы 
сақталатын  осындай  территория  қандай  болса  да,  бір  аурудың  та- 
биғи  қордасы  дегі  аталады. 
!
Тасымалданатын  аурулардың  табиғи  кордасы  туралы  теорияны 
академик  Е в г е н и й   Н и к а н о р о в и ч   П а в л о в с к и й   және 
оның  шәкірттері  жасады.  Қазақстанда  бұл  салада  академик  И л ­
л а р и о н  
Г р и г о р ь е в и   ч 
Г а л у з о  
(және 
профессор 
М.  М.  Ременцова)  көп  үлес  қосты.
/А дам   үшін  қышыма  кене  —  өте  қауіпті  жәндік.  Оның  мөлшері 
0,2—0,5  миллиметрден  аспайды,  сондықтан  үлғайгқыш  әйнек  ар- 
қылы  ғана  толық  көруге  болады.  Қышыма  кене  адамның  терісіне 
еніп,  денені  қышытады,  себебі  оның  түлеген  кездегі  қабыршақтары 
мен  бөлінді  заттары  денеге  сіңеді.  Қышыма  кене 
мал 
денесін  де 
жайлап,  адамға  көбінесе  жылқыдан  жұғады.  Қышьша  кененің  әре- 
кетінен  денеде  қотыр  пайда  болады.  Адам  немесе  мал  қотырдан 
мазасызданып,  арып-талып,  әлсірейдіЗ
Қотырды  денеге  дәрі-дәрмек  жағу  арқылы  емдейді.  Малдар-
дың  қотырын  емдегенде  ерекше  газ  камерасына  ұстайды.  Бұл
үшін  малды  басын  далада  қалдырып,  мойнынан  қатты  қысып  тұра-
тындай тетік жасайды да, паразитті өлтіретін улы күкіртті ангидрид- 
пен  ыстайды.
Ауыл  шаруашылық  жануарлар  мен  өсімдіктердің  зиянкестері. 
Кенелер  азық-түлік  қорын  бүлдіріп,  ауыл  шаруашылығына  үлкен 
зиян  келтіреді.  Микроскопная  ғана  көруге  болатын  өте  ұсақ  кене­
лер,  мысалы,  қамба  кенесі  40,  сүтсірне  кенесі* азық-түлікті  орын- 
сыз  ысырапқа  ұшыратады.  Әсіресе  қамба  кенесінің  зияны  қисап- 
сыз.  Ол  қамба  ылғалданғанда  өте  тез  көбейеді  де,  астық  пен  унды 
жеп,  оны  шірік  иісті  сұр  затқа  айналдырады.
Мамықкенелер  құстардьің  денесінде  мекевдеп,  әкаяқ  (әсіресе
тауыққа)  ауруын  тугызады.  Мұндайда  сирақтағы  қабыршақтар
қопсып,  аяқта  ақшыл  томпақтар түзіледі де,-^лпа тіршілігін  жояды.
Сөйтіп,  тауық  саусағын қимылдата  алмай,  а і^ р ы   өледі.  Бұл  ауруды
аКшыл  томпақтарға  қарамай  немесе  креолин  жағып  емдеуге  бо­
лады.
Үй  хайуанаттары  тері  кенелерінен  де  зардап  шегеді.  Бұлар — 
қышыма  кенеден  ірірек  —  1  мм  шамасындағы  жәндіктер.  Теріге 
жабысып  алып,  малдың  қанын  сорғанда,  жануар  тынышсызданып, 
оның терісі  қабынады,  қотырға  айналады.  «Қотырды  қаси  берсең  — 
қаны  шыгар.  Киімді  қаға  берсең  —  шаңы  шығар»  демекші,  терінің 
жүні  ғана  түсіп  қоймай,  мал  азып,  титықтайды.  Тері  кенесінен  құт-

кару  үшін  қойды  жүнін  қырыққаннан  соң  креолинді  суға  тоғы- 
тады.
мал
зиян келтіреді.  Мысалы,  Алматы, Ж амбыл,  Шымкент облыстарында 
осы  аурудың  зардабынан  малдардың  80  проценті  шығынға  ұшы- 
райды.  Аурудың  ғылыми  атауы  — 
пироплазмоз.  Ауру  белгілері: 
малдың  дене  температурасы  41—42°С-ге  дейін  көтеріліп  тыныш- 
сызданады,  жүректің  және  асқазан  жолының  бұзылуы  нәтижесінде
қан  сиеді,  мал  әлсіреп,  ариды.  Ауруды  тасымалдаушы —  жайы- 
лым  кенесінің  нәзікбас  кене  деген  түрі.  Ж айылымда  мекендейтін 
нәзікбас  кенелер  мамыр-тамыз  айларында  өте  көбейіп  кетеді  де, 
мал  осы  мезгілде  «қансигек»  ауруына  жиі  ұшырайды.  Бұл  кенелер
алады
малды
пироплазмозбен  ауырмайтын  болады.
Құрт  пішінді,  мөлшері  0,1—0,2  миллиметрден  аспайтын  ұсақ 
берішкенелер  әр  түрлі  өсімдіктердің  шырынын  сорып,  олардың  ұл- 
пасын  және  мүшелерін  зақымдайды,  сөйтіп  өсімдік  денесінде  беріш
миллиметрге  жетер-жетпес  алма
алма,  алхоры
аналығы
айында  қоректенуге  шығады,  бүршік  жарып  к еле  жатқан  жапырақ- 
тармен  қоректеніп,  соған  жұмыртқалайды.  Алма  кенесі  ж аз  бойы
7—9  рет  ұрпақ  береді.  Бұларды  жеміс  ағашы  гүлдеп  болған  соң 
және жапырақта 2—4 дара кене байкалған  жағдайда дәрілеу арқылы 
жоюға  болады.
Мәдени  өсімдіктер  зиянкестерінің  бірі  —  өрмеккене  40.  Мөл- 
шері  0,2— 1,0  миллиметрден  аспайтын  кішкене  кенелердің  тұтқы-
Б а с к ө к і р е к
Т ұ т қ ы а я ң т а р д а н   қ ү р а л ғ а н   ауы э 
н е м е с е   « к і ш к е н е   бас»
Қ ұ р с а н
Ит  к е н е с і
Б а с к ө к і р е к
К ұ р с а қ
Қ ан ға  м е й п і н ш е  
тойған  а и а л ы қ   ит  кен
41)  КенАиІң  д е н е   м ү ш е л е р і

I  жапырағынан  шырын  сорыц,  олардың  өеіп-өнуще,  кедергі  келті 
рёді,  сөйтіп  әлсізденген  өсімдік  солады.  Ұрыктажан  анальж,  кене
3.  Кенелердін  қандай  пайдасы  және  зияны  бар?  Оларғы  қарсы  кандай  курес 
шаралары  қолданылады?  4.  Ауыл  шаруашылығына  зиянды  кандай  кенелер- 
ДІ  білесіңдер?  Өздерің  тұрған  жерде  кездесетін  кене  түрлерін  аныктаңдар. 
6.  Жайылым  кенесінің  дене  бөліктерін  ажыратып  көріңдер.  7.  Кененің  «кіш- 
кене  басы»  дененің  қай  бөлігіне  жататынын  анықтандар,  онда  қандай  мүше- 
лердің  орналасатынын  анықтап  қараңдар^Ш
Ө Р М Е К Ш ІТ Ә Р ІЗ Д ІЛЕР  КЛАСЫНА  ЖАТАТЫН  Ж Ә Н Д ІК Т Е Р Д ІН
НЕГІЗГІ  ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Өрмекшітәрізділер —  көпшілігі  құрлықта  мекендейтін,  өкпе
немесе демтүтік арқылы ауамен тыныс  алатын дара жынысты буын- 
аяқты  жәндіктер. 
\
өрмекшітәрізділерде  мұрт  және  құрсақ  аяқтары  болмайды,  басын-
да  екі  жұп  ауыз  мүшесінің  аяқтары,  көкірегінде  төрт  жұп  жүретін 
аяқтары  болады. 
|
Өрмекшітәрізділердің  денесі  баскөкірек  және  құрсаққа  айқын 
жіктеледі  (тек  кенелердің  дене  бөліктері  нақтылы  бунақталмайды, 
сондықтан  кейде  тұтас  денелі  жәндіктер  делінеді).  Бұлардың  бас- 
көкірек бөлігі кішірек, ал құрсақ бөлігі үлкен болып  келеді.  Өрмекші
мен  кененің  құрсақ  бөліктері  бунақталмаған  —  тегіс,  ал  қыршаян
және  отауықтың  құрсақ  бөліктері  бунақты  болып  келеді.  Өрмекші-
тәрізділерде  төрт,  ал  бунақденелі  жәндіктерде  алты  аяқ  болады.,
Өрмекшітәрізділер  сатанбез  және  мальпигий  тамырлары  ар- 
қылы  зәр  шығарады. 
]
Өрмекшітәрізділердің  қанаиналымы  мен  жүйке  жүйесі  шаян~
тәрізділерге  ұқсас,  алайда  иіс  сезу  және  есту  мүшелері  жоқ.  Көз-1 
дерінің  құрылысы  қарапайым  болады.
өрмекаудың  көмегімен  аулайды. 
I
100 
1

Буынаяқтылар  типіндегі  б у н аң д ен ел іл е р д ің   ерекш елігі.
БУНАҢДЕНЕЛІ ЛЕР  КЛАСЫ
Бунакде
дене  бөліктері  айқын  білінетін,  негізінен
демтүтік  арқылы  ауамен  тыныс  зпатын,  басым  көпшілігі  құрлықта 
мекендейтін,  шала  және  толық  түрленіп  дамитын,  алты  аяғы  бар 
буынаяқты  жәндіктер.  Бунақденелілердің  2  миллионға  тарта  түрі 
бар деп есептеледі, олардың  ІООтиыңға тарта түрлері бұрынғы  КСРО
территориясында  мекендейді.
нақденелілердің 
Бунақденелілерд
сак  бөлігі  пышақпен  мөлшерлеп  кескендей  бунақтардан  құралады,
сондыктан  бұл  класка  жататын  жәндік 
тобы 
бунақденелілер  деп  аталады
бунақдене,  ал  жәндіктер
$  29. 
б у н а ң д е н е л і л е р д і ң
 
д е н е
 
ң ұ р ы л ы с ы
Бунақденелілердің  сыртқы  және  ішкі  құрылысын  тарақанның
мысалында  қарастыру  арқылы  барлық  бунакденелі  жәндіктерге
тән дененің морфологиялық және тәнтанулық бітімін  оқып-үйренуге 
болады.
Т арақан н ы ң   тіршілігі 
және 
сырткы  күрылысы. 
Тарақанның 
4000-нан  астам  түрі  бар,  басым  көпшілігі  тропиктік  және  субтро- 
пиктік аймақта  тіршілік етеді, бүрынгы  КСРО-да 55 түрі мекендейді. 
Қорегін  тунде  аулайтындыктан,  күндіз  өсімдіктердің  арасына,  тө- 
семдер  мен  тастар  астына,  топырақтағы  жарылған  жерлерге  жасы-
рынады.  Бұлардың  үйде  мекендейтін  де  түрі  бар:  қара  таракан 
және  коныр  тарақан.

Сатан
Кұрсақ
Қурсаққап
(ц ө р к и )
Аталық
Аналык
Е р ех ш е
өсінді
43.  Ңара  тарақанның  сыртңы  көрінісі.
Тарақанның  денесі  айқын  бунақталған  үш  бөліктен: .бас,  көкі-
Рек  ^ ә н е   құрсақтан  құралады  |Ц   Басында  екі  жұп  көзі,  бір  жүп
мұрты  және  аузы  болады,  ал  көкірегіне  үш  жұп  аяқ  және  екі  жұп
қанат  орналасады  (аналығының  қанаты  жетілмеген),  денесінің  ең 
соңғы  бөлігі — бунақталған  құрсақ.
Тарақанның  сипап  сезу  және  иіс  сезу  мүшесі  —  жақсы  қи-
мылдайтын  екі  мұрт.  Оның  басының  екі  жағында  екі  күрделі  көзі,
ал  көздерінің  алдыңғы  жағында,  мұрттардың  түбін  ала  өте  кішкене 
екі  жай  көзі  болады.
Тарақанның  ауыз  бөлігі  кеміруге  бейімделген.  Ауыз  мүшесінің 
үстіңгі  жағынан  жоғары  ерінді  түзетін  дара  қатгіарлы  хитин  жауып 
тұрады.  Осы  қатпардың  алдыңғы  жағында  екі  күйсеуік  болады.
Тарақан  қорегін  тісшелері  бар  қатты  хитинді  тақташа —  күй- 
сеуікпен  кеміреді.  Бұдан  әрі  тұтқыаяқтары  бар  бунақталған  екі  ас- 
тыңғы  жақ,  одан  соң  екі  жұп  қармалауыштары  бар  астыңғы  ерін 
жалғасады.  Тарақанның дәм  сезу мүшесі  астыңғы  жақ  пен  астыңғы 
ерінде  орналасады,  ал  шайнау  кезінде  жақ  және  ерін  кармалауыш- 
тары  (екі  жұп)  қорек  түйіршігін  сипап  сезіп,  тұтып  қалады.
Сонымен  тарақанның  және  басқа  бунакденелілердің  басында
түрі  өзгерген  төрт  жұп  аяқ —  оның  үш  жұбы  күйсеуік  мүшені  тү- 
зеді,  ал  бір  жұбы — ліұрт.
Тарақанның  көкірек  бөлігі  үш  бунақтан  құралады,  әр  бунақта 
буылтықтанған  екі  аяқ  (барлығы  алты  аяқ)  болады,  аяқтардың 
ұшы  жабысқақ  тырнақтармен  аяқталады.  Қара  тарақанның  ана- 
лығында  қанат  болмайды,  ал  аталығында  көкіректің  екінші  және 
үшінші бунақтарынан шығатын екі жұп қанат болады.  Бірақ тарақан 
басқа  бунақденелілер  тәрізді  қанатымен  ұша  алмайды,  тек  биіктен 
құлап түскен  кезде жерге жайлы түсу  үшін мүмкіндік  жасайды.  Қо-

Қолқа
С іл е к е й  
безі
С іл ек е й   б ө зд ің  
дорбаш асьі
Қурсак  жүйке 
жүйесі
Ж е м с а у
Булшықет
Ж у р е к
біэліктері
Дамтутім
Аталыңбеэ
Аргңы  ішек
Мә л ь п и г и й
т а м ы р л а р ы
I 
Таріцанныц  Іиікі  қурылысы

4
 шықетті  қарынға  барады,  қарынның  ішкі  жағында  хитинді  тісшелер
һемесе  қылшықтар  болады.  Тарақанның  күйіс  қарынының  екі
бөлігі  бар:  алдыңғы  бөлігі —  күйіс  қарынша,  соңғц  бөлігі  —  сүзгі
қызметін  атқаратын  бекітпе  қарынша.  Қорек  ортаңғы  ішекте  ко- 
рытылып,  денеге  сіңіріледі. 
, 
1
Ішекке  мальпигий  тамырлары  ашылатын  жерден  артқы  ішек
басталады.  Бунақденелілерде  артқы  ішек  үш  бөліктен  құралады,
тарақанда  артқы  ішектің  соңғы  бөлігі  кеңейіп,  клоакаға  айналады,
сөйтіп  артқы  ішекте  қорек  қалдығындағы  артық  су  денеге  сіңірі- 
леді. 
.  . 
я
Тыныс  алуы.  Бунақденелілер  негізінен  демтүтік  арқылы  тыныс 
алады.  Рас,  демтүтігі  жоқ,  терісі  арқылы  тыныс  алатын  да  бунақ- 
денелілер  (төменгі  сатылы)  бар. 
|
Тарақанды  сойып,  жарған  кезде  денесін  ауа  жүретін  түтікше- 
лердің — демтүтіктердің  тармақтанып  торлап  жатқанын  көреміз, 
бұлар  құрсақ  және  көкірек  қапталын  бойлай  жұп  демтесіктер  ар­
кылы  сыртқа  ашылады.  Ауа  осы  тесіктерден  бүкіл  ішкі  мүшелерге 
өтіп,  тынысалу  жүзеге  асады.  Құрсақ  бұлшықеттері  жиырылған 
кезде  демтүтіктегі  ауа  сыртқа  шығарылып,  құрсақ  кеңейгенде  дем- 
тесіктер  арқылы  енген  ауа  демтүтіктер  жүйесін  таза  ауамен  қам- 
тамасыз  етеді.
Естеріңе  түсіріп  көріңдер:  өрмекшіде  де  демтүтіктер  бар,  бірақ
олар  өте  әлсіз,  сондықтан  қосалқы  тынысалу  мүшесі  ғана  болып 
табылады.
Қан  айналымы.  Басқа  да  буынаяқтылар  тәрізді  бунақденелі- 
лердің қанайналымы  —  ашық жүйелі.  Шаянтәрізділер мен өрмекші- 
тәрізділерге  қарағанда  бунакденелілердің  қанайналым  жүйесі  өте 
қарапайым, бұларда жүрек пен одан таралатын қысқа қолқадан бас­
ка  ешқандай  да  қанайналым  тамырлары  болмайды.
Тарақан  денесінің  арқа  жағында  мөлдір  түтік  тәрізді  жүрек 
жатады.  Түтіктің  ішінде  қанды бір  бағытқа қарай  айдайтын  қақпақ- 
шалар  болады.  К,ан  дененің  артқы  бөлігінен  басына  қарай  ағады. 
Жүректің  алға  қарайғы  созындысы  ұсақ  тамырларға  тармақтал- 
мастан,  тікелей  басына  барып  бітеді.  Ондағы  қан  дене  қуысына  құ- 
йылып,  бастағы  мүшелермен  жалғасады  да,  әр  түрлі  ішкі  мүшелер- 
Ден  өтіп, біртіндеп дененің артына  қарай  ағады.  Жүрек  қабырғасын- 
дағы  қосарланған ұсақ тесікшелер арқылы қан жүрекке қайта соры- 
лып,  тағы  да  бас  жаққа  қараи  ағады.  Бунақденелілердің  қаны  түс- 
сіз,  оны 
гемолимфа  деп  атайды.  Кейбір  бунақденелілердің  (мыса- 
лы,  қанқыз,  алагүлік,  кейбір  шекшектер)  гемолимфасында  күшті 
эсер  ететін  улы  зат  болады,  олар  сол  арқылы  жауынан  қорғанады.
Зэр  шығаруы.  Бунакденелілердің  негізгі  зәршығару  м үш есі_
мальпигий  тамырлары.  Дененің  әр  бөлігіндегі  сұйық  қалдықтар 
сонда  жиналып,  артқы  ішекке  қүйылады.  Бунақденелілердің  ішкі 
мүшелерінің  аралығын  толтыратын  ақ  түйіртпек  —  майлы  дене  де
104

қосымша  зәршығару  мүшесі  болып  табылады.  Бүған  денені  қорек- 
тендіруге  қажетті  май  қоры  жиналады.
Жүйке  жүйесі  және  сезім  мүшелері.  Буһақденелілердің  жүйке
жүйесі  төмен  сатылы  буынаяқтьдларға,  тіпті  сақиналы  құрттарға
ұқсас:  жүйке  жасушаларының  жұтқыншақ  үстіне  жинақталуы_
миы  және  құрсақ  жүйке  тізбекшесі  болады.  Мінез-қылығы  күрделі
бунақденелілерде  (мысалы,  құмырсқа,  балара  және  әрене)  «миы»—
жұтқыншақүсті  жүйке  түйіні  күшті  дамиды,  бүл — бунақденелі- 
лердің  өзіндік  ерекшелігі  болып  табылады.
Орталық  жүйке  жүйесінің  жоғары  сатыда  дамуына  байланысты 
бунақденелілердің  сезім  мушедері:  сипап  сезу,  иіс  сезу,  көру, 
есту  және  тепе-теңдік  мүшелері  күшті  дамыған.  Бунақденелілер 
мұрты арқылы сипап сезеді  және иісті ажыратады.  Иіс сезу мүшесі- 
Н1Ң 
даму  дәрежесі  бунақдененің  тіршілік  жағдайлары  мен  қорек- 
тенУ  тәсішне  тәуелді,  сондай-ақ  олардың  басқа  сезім  мушелері  де,
әр  түрлі  бунақденелілерде  түрліше  дамиды.
Көбеюі.  Көптеген  бунакденелілер  жұмыртқасын  жеке-жеке 
оір-бірден  немесе үйіп туады.  Ал тарақанның  аналығының  жұмырт- 
қа  түтікшелерінен  шығатын  жұмыртқаларының  барлығы  алдын  ала 
шрше-бірі  жабысьш,  бірігіп,  сопақша  келген  жұмыртқа  қапшығын 
түзеді.  Ол  қапшықты  аналық  тарақан  құрсағының  соңындағы  кіш- 
кене  өскіншелермен қысып,  үзақ  көтеріп  жүреді  де,  дернәсіл  шыға- 
тын  кезде  аулақтау  жерге  тастайды.
Тарақандар — дара  жынысты  бунақденелі  жәндік.  Аталығының 
көбею  мүшесі  —  қосалқы  бездері  бар  екі  кішкене  аталықбез  ал
аналығында  жұмыртқа  қалыптасып,  пісіп  жетілетін  екі  аналықбез 
©өлады.
?  
асс  неліктен  бунақденелілер  деп  аталған?  Бунақденелілер  кандай
I  
жзндіктер?  2.  Бунақденелілердің  басқа  буынаяктылардан  айырмашылығы
1 
НеДе  3' 
Тарақанның  ®УЫЗ  мүшесінің  кұрылысьі  кандай?  Оның  ауыз  мушесі 
, 
неліктен  кеміруге  бейімделген?  4.  Тарақанның  сыртқы  және  ішкі  дене  кұры-
лыстарынын  баска  буынаяқтылардан  айырмашылығы  неде  және  қавдай 
^
 
ҰКсастығы  бар?  5.  Гемолимфа  деген  не?  Бунақдененің  қоргануындағы  гемо-
лимфанын  манызы  кандай?  6.  Өрмекші  мен  тарақанның  тыныс  алуындағы 
ұксастыкты  ажыратып  көр.  7.  Бунакдененің  дене  бөліктеріндё  аяқтарыяың 
калай  орналасатынын  аныктап,  қанаггарыНЫң  қайда  орналасатынын  сурет-
ке  карап  тап.
і  
УЬ  Бунаменелі  жәидіктеР^Ч  жергілікті  табиғи  еоекшелікке  байланысты 
Г  
сыртқы  кұрылысындағы  өзгерістер.  Бунавденелілердһ,  деие  бөлігін  аныктап
көру
Зертханалық  жұмыска  кажетті  кара  шыбындар  (немесе  таракан)  әзірлеу. 
Әр  окушыға  бірден  бунақдене  және  ұлғайтқыш  әйнек  әзірленуі  кажет.
Қара  шыбынды  Үлғайткыш  әйнекпен  карап,  бас.  көкірек  жане  курсак

Үстіңгі  ёрін
Қан  соратын
түмсыц
( н е м е с е  
үстіңгі  ерін)
Теменгі 
жацгау 
қ а р м а у ы ш ы
Астыңғы  ж ақ
Тарақанның  к е м ір г іш   аузы
М асаның 
шанышцы  аузы
К өбелектің 
сорғьіш  ауэы
Шыбынның  ж ал ағы ш   аузы
4 %  Б ун аң ден елілердің   ауы з  ңүрылысы.
бөліктерін  аныктап  қарау  және  көрген  дене  бөліктерді  сызбанусқа  түрінде 
дәптерге  сызып  алу.
3.  Дененің  әр  бөлігінде  жәндіктің  қандай  мүшесі  орналасатынын  анықтау 
(мысалы,  бас  бөлігінде  жәндіктің  аузы,  көзі,  мұртшалары;  көкірек  бөлігінде 
үш  жұп  аяқтары  және  күрсақ  бөлігінде  бунақталған  құрсағы  мен  аналь 
тесігі  және  т.  б .). 
' 
* 
' ■ . .  
^
4.  Оқулықтағы 
суретті  анықтап  қарап,  бунакденелі  жәндіктердің  ауыз 
қүрылысындағы  ерекшеліктерді  анықтаңдар.  Кеміргіш,  сорғыш  және  жала- 
ғыш  ауыз  қүрылыстарындағы  айырмашылықтарға  зер  салыңдар.
I   30.  БУНАҢДЕНЕЛІЛЕРДІҢ 
д а м у ы
Бунакденелілер  жұмыртқа  қабықшасын  жарып  шыққаннан 
кейін  түрліше  дамиды.  Кейбір  бунақденелілер  дамыған  кезде  пі- 
шінін  өзгертпейді,  енді  біреулері  шала  немесе  толық  түрленіп 
дамиды.  Төменгі  сатылы  туақанатсыз  бунақденелілер  пішінін  көп 
өзгертпей,  тура  дамиды,  бұлардың  дарал'ары  жұмыртқадан  шық- 
қанда  ересек  бунақденеге  тек  мөлшері  жағынан  және  жыныс  мү- 
шелерінің  жетілмеуімен  ғана  ерекшеленеді.  Дамудың  бұл  түрі 
тура 
даму  деп  аталады.
Қанатты  бунакденелілер  өзгеріске  ұшырау  арқылы  дамиды, 
Өзгеріске  ұшырай  дамудың  екі  түрлі  жолы  бар:  біріншісі  — 
іиала 
түрленіп  даму,  екіншісі  —  толық  түрленіп  даму.  '
Ш ала  түрленіп  даму.  Өзімізге  белгілі  шегіртке,  шекшек,  тара­
кан,  қандала  және  т.  б.  шала  түрленіп  дамитын  бунақденелілерге 
жатады.  Бұл  бунақденелілердің  жұмыртқадан  шыққан  Дернәсілі

4   - ' А .
ч
\
*•
Д е р н ә с і  я д е р
Ж ұ м ы р т қ а
Қ о й м ақ алта
і,
о
г-  Т?
46.  Ш егірткенің  ш ала  түрленіп  дам уы .
1— 5 —  д а м у   с а т ы л а р ы
6— 7  —  е р е с е к  
к е к қ а с ң а   ш е г і р т к е
ересек  түрлеріне  втс * үқсас  болып  келеді  46.  Дернәсіл  д е ге н _
көптеген  жәндіктер  мен  кейбір  омыртқалы  жануарлардың,  (балық, 
қосмекенділер)  жеке  дамуы  кезіндегі  жұмыртқадан  жарып  шық- 
қан  сатысы.  Шала  тұрленіп  дамитын  бунақденелілердің  дернәсілі 
ересек  бунақденеден  тек  мөлшерінің  кішілігімен,  жыныс  мүшесі- 
нің  нашар  жетілуімен  және  қанатының  болмауымен  ғана  ерекше- 
ленеді.  Бунақдене  дернәсіл  сатысында  4—5,  кейде  20  рет  мезгіл- 
мезгіл  түлейді.  Түлеген  кезде  қанат  бастамасы  пайда  болып, 
жыныс  мүшесі  толық  жетілмеген  дернәсіл 
нимфа  деп  ата­
лады  (кененің  дамуын  еске  түсір),  ал  суда  дамитын  болса — 
наяда 
дейді  (мысалы,  инеліктің,  ақпаның,  торқанаттың  наядасы).  Сөй- 
тіп  жас  бунақдене  әрбір  түлеген  сайын  ересек  түріне  көбірек 
ұқсай  түседі.^Цернәсіл  ең  соңғы  түлегенде  аяқтары  толық  пайда 
болған,  қанаттары  жетілген,  көбейе  және  ұша  алатын  ересек  бу- 
накдене  пайда  болады.  Дернәсілдің  бұл  сатысы 
имаго  деп  аталады.
, 
Сонымен, 
бунакденелілерде  тіршілік  айналымындағы  шала  тур-
л е н т   даму  үш  сатыда  өтеді,  оны  сызбанұсқа  бойынша  былай  бей- 
;нелейді:  жүмыртқа 
—і-----------
дернәсіл
имаго.
Суда  тіршілік етуіне байланысты  инелік  және  ақпаның  біркүндік 
дернәсілдік  сатысында  болып,  ересек  күйге  (имагоға)  айналғанда 
жойылып  кететін  уакытша  мүшелері  туралы  айтпай  кетуге  болмай-
ысалы
г. 
-  
'   \
 
'  
*  | Г ----- ------ --  
І \ а р і і п ~
тын  ауыз  мүшесі  —  капкының  болуы  құрлықта  тіршілік  ететін  дер-
байқал
Инелік  дер-
НӘСШІ  СОҢҒЬІ  сатысында  дене  кұрылысындағы  ерекше  өзгерістёр 
әсерінен  баяу  қозғалып,  су  жағасындағы  өсімдіктерге  жабысады

I
П і л д е д е г і   к у ы р ш а ң
( қ у ы р ш а қ   с а т ы с ы )
Тұт  ж іб е к   к еб ел ек тің   толың  түрленіп  дам уы .
л
Ж у м ы р т қ а
Ж ү л д ы зқ ұ р т  
( д е р н ә с і л д і к   саты)
Е р е с е к   б у н а қ д е н е
да,  соңғы  рет  түлейді.  Сөйтіп,  дернәсілдік  «киімін»  шешеді:  бұдан 
енді  түлемейтін  қанатты  ересек  бунақдене  —  имаго  шығады.
Бунақденелілердің  жұмыртқа,  дернәсіл  және  имаго  (ересек 
бунакдене)  сатылары  арқылы  дамуы 
шала  түрленіп  даму  деп  ата­
лады. 
'і 
-а
Толық  түрленіп  даму.  Жоғары  сатылы  қанатты  бунақденелі-
лердің  көпшілігі  толық  түрленіп  дамиды.  Кәдімгі  қара  шыбын,
балара,  көбелек,  қоңыз,  маса,  құмырсқа  және  т.  б.  бунақденелілер
толық  түрленіп  дамитын  жәндіктерге  жатады.  Бұл  бунакденелі-
лердің  дернәсілі  ересектеріне  мүлде  ұксамайды:  денесі  бунақтан-
баған,  қанатсыз,  күрделі  көзсіз,  көпшілігі  құрт  пішінді  болып  ке-
леді  47.  Ересектерінен  басқа  жағдайда  тіршілік  ететіндіктен,  дер-
нәсілде  көптеген  уақытша  мүшелер  пайда  болады.  Мысалы,  ересек
көбелектің  аузы  шірне  соруға  бейімделсе,  дернәсілінің  ауыз  мүшесі
кеміруге  бейімделеді.  Көбелек  дернәсілдері 
жүлдызқүрт  деп  ата­
лады.
Дернәсіл  бірнеше  рет  түлегеннен  соң  қоректенбейтін,  қозғал- 
майтын  күйге  келеді.  Дамудың  бұл  сатысы 
цуыршщ  деп  аталады. 
Әдетте  қуыршақ  қозғалмайды,  алайда  кейбір  бунақденелілердің, 
мысаліы масаның қуыршағы әжептәуір белсенді  кимылдайды.  Қуыр- 
шақ  сатысы —  бұл  дернәсілдің  бүкіл  ішкі  дүниесін  ересек  күйге 
(имаго)  қайтадан  құрылу  сатысы.  Тірі  ағзада  ересек  бунакдене- 
нің  мүшелері  мен  ұлпалары  толық  қалыптасқан  кёзде  қуыршақ 
жарылады да,  оның ішінен имаго шығады. Сөйтіп,  бунакденелілерде 
тіршілік  айналымындағы  толық  түрленіп  даму  төрт  сатыда  өтеді,
оны  сызбанұсқа  бойынша  былай  бейнелейді:  ж үм ы ртқа--------►
 дер-
нәсіл------- +-  қуы рш ақ------- »- имаго.

Кейбір  бунақденелілерден  жыныстық  езгеріс  айқын  байқалады. 
Мәселен  қыстық  мүркөбелектің  аталығы  кәдімгі  көбелектерге  ұқ- 
сас,  ал  аналығы,  аталығынан  ірі,  қанатсыз  (нашар  жетілген)  және 
құрсағы  жуан  болып  келеді.  Сондай-ақ  топтасып  тіршілік  ететін 
бунакденелілердің  бір  түрдегі  даралары  құмырсқа  балара  тірші- 
лікте  атқаратын  қызметіне  қарай  әр  түрлі.
Бунакденелілердің  жұмыртқа,  дернәсіл,  қуыршақ  және  имаго 
сатылары»  аркылы  дамуы 
толық  түрленіп  даму  деп  аталады.
Г Ш/І  *
^  
1*  Туақанатсыз  бунакденелілер  калай  дамиды?  2 ..  Қанатты  бунақденелі-
лер мен  қанатсыз бунақденелілердің дамуында  қандай  ерекшелік  бар?  3.  Шала 
түрленіп  даму  деген  не?  4.  Толық  түрленіп  даму  деген  не?  Дернәсіл,  нимфа, 
ф
 
наяда  ж әне  имаго  сөздерінің  мәнін  түсіндір.  5.  Бұл  сатыларда  бунакдене 
ағзасында  қандай  өзгерістер  болатынын  зер  сала  оқы.  6.  Топтасып  тір-
▲
 
шілік  ететін  бунақденелілер  дараларындағы  өзгерістердің  себебін  анықта.
7. 
Өрмекшітәрізділер  мен  бунакденелілердің  дамуындағы  үқсастықтар  мен 
~  ^ 
айрмашылықтарды  анықта.  8.  Ересек  бунакденелілер  мен  дернәсілінің  дене
құрылысындағы  ерекшеліктердің  болу  себебін  оқып  түсін. 
‘
С
БУН АҢДЕНЕ ЛІЛЕР  К Л А С Ы Н Ы Ң   О ТРЯ Д  ТАРЫ
Бунақденелілер  класы  —  жануарлар  әлеміндегі  ең  алуан  түр- 
ге бай,  көп таралған  жәндіктер тобы.  Сондықтан бұл  класс  екі класс 
тармағына  бөлінеді:  біріншісі  — 
туақанатсыздар,  екіншісі  —  қанат- 
тылар.  Туақанатсыздар —  қарапайым  құрылысты  бунақденелілер, 
оларда  ешқашан  қанат  болмаған.  Туақанатсы здар —  ж ай  көзді 
(көпшілігінін  көзі  ж о қ ),  тура  (өзгеріссіз)  дамитын  жәндіктер. 
Ал  канаттылар  — денесі  едәуір  жоғары  құрылысты  бунакденелі- 
лер  тобы.  Бұлардың  көпшілігінде  канат  болады,  алайда  паразиттік
# 
ф  
ф
 
^  
л
тіршілікке  бейімделген  бунақденелілер  эволюция  барысында  қа- 
натын  жойған.  Қанаттылар 
клйсс  тармағындағы  бунакденелілер- 
дің  түрлері  өте  көп.  Сондықтан  қанатты  бунақденелілер  класс 
тармағына  тоқталу  қажет.  Ж алпы   бунақденелілердің  34  отряды 
бар,  сондықтан  ауыл  шаруашылығына  көбірек  қатысты  бунақ- 
денелілерге  тоқталып,  даму  жолдарына  байланысты  отрядтарды 
шала  түрленіп  даму  және  толық  түрленіп  даму  ерекшеліктері  бо-
йынша  топтастырған  жен.
*  11*  Ш АЛА  ТҮРЛЕНІП  ДАМИТЫН  БУНАҢДЕНЕЛІЛЕР 
ТУРАКАНАТТЫЛАР  ОТРЯДЫ
Бұлардың  алдыңғы  канаттары  денесіне  қомдалатын,  қатқылдау 
келген,  денеге  тура  орналасқан,  енсіздеу  болады.  Қанаттың  ж ал- 
пақтау  келген  екінші  ж ұбы   —  ж арғақ  қанат,  тура  қанаттың  астына
-; ■
 - 
'Ч М 
7-  ^ 
Г Л ; V . ’-- 
Г
г . 
109

48.  Шала  түрленіп  дамиты н  бун аң ден елілер.
орналасады.  Ауыз  мүшелері  кеміруге  бейімделеді.  Артқы  аяқтары 
ұзын  болғандықтан,  турақанатты  бунакденелілер  ұзаққа  секіре 
алады.  Шегіртке,  шекшек,  саяқ,  шілделік,  бұзаубас  тәрізді  бунақ- 
денелілер  турақанаттылар  отрядына  жатады  48.  Бұлардың  кейбі- 
реуі  кейбір  дене  мүшелерін  біріне-бірін  үйкелеу  арқылы  шырыл- 
даған  дыбыс  шығарады;  шекшек  пен  шілделік  қанатын  қанатына 
үикейді;  шегіртке  мен  саяқшы  артқы  аяғының  санымен  қанаттың 
жиегін  үйкейді.  Шегіртке,  саяқ,  шекшек,  бұзаубас  тәрізділері  ауыл 
шаруашылығына  зиян  келтіреді. 
і
Шегіртке.  «Шегірткелер  егін  жер,  екпей-сеппей  тегін  жер» 
деген  халық  бекер  айтпаған.  Қазақстанда  Сырдария,  Іле,  Алакөл, 
Зайсан  көлі,  Каспий  теңізінің  қамысты  жағалауын  жайлайтын  көк- 
қасқа  шегіртке  — ауылшаруашылық  дақылдарының  аса  қауіпті 
зиянкесі.  Бұл  басқа  шегіртке  түрлерінен денесінің  ірілігі  және  мұр- 
тының  қысқалығымен  ерекшеленеді.  Көкқасқа  шегіртке  оңтүстік 
аймақтағы өзен сағасында көбейеді.  Көбею маусымы тамыз айының 
соңын  ала  байқалады.  Аналық  шегіртке  құрсағының  ұшындағы 
қысқа  жұмыртқасалғышпен  топырақты  шұңқырлап,  ерекше  безден 
бөлініп  шыққан  көбікті  затпен- бірге  сол  жерге  жүмыртқа  салады. і 
Бөлінген  зат  жұмыртқаларды  біріне-бірін  жабыстырып,  шұжық  пі- 
шінді 
қоймақалта  түзеді.  Жұмыртқалар  қоймақалтада  қыстап  шы- 
ғып,  одан  көктемде  дернәсілдер  дүниеге  келеді.  Дернәсіл  қанатсыз 
болады,  сондықтан  оны  жаяушегіртке  деп  те  атайды.
Дернәсілдер  бірнеше  рет  түлейді  де,  топтасып  тіршілік  ете  бас- 
тайды; дернәсілдер тобы 
жауіиоғыл деп  аталады.  Жаяушегірткелер- 
Ден  құралған  жаушоғыл  жолында  кездескен  өсімдік  атаулыны 
жайпап,  бір  жерден  екінші  жерге  көшеді.  Дернәсіл  бесінші  рет
но 
' ШшШШШшШк  . 
'  • 
у  . 
■
■
■
. 
й  
1
С ар ы   тарацан
Буэаубас
Қанатсыз  саяқш ы  
1
Кұяыц
Инелік
Дәуіт

түлеген  соң  ересек  шегірткеге  (имагоға)  айналады.  Ересек  шегірт- 
келер  аспанды  каптап,  егістегі  жаяушегірткелерден  әрмен  тып- 
типыл  етеді. 
г 
’ 
^ І
«Шегірткеден  қорыққан егін  екпес» демекші,  қол  қусырып  қарап 
қалмай,  олардан  қорғану  шаралары  жасалады.  Ең  алдымен  шегірт- 
келердің  қоймақалтасын  құрту  керек,  ол  үшін  шегірткелер  дамитын 
су  сағаларын  құрғатып,  жыртады.  Сондай-ақ  жаяушегірткелердің 
жаушоғылына  тосқауыл  жасап,  жолына  кесе  көлденең  терең  ор 
қазу  керек.  Ж аяуш егірткелер  ұша  алмайтындықтан,  ордың  түбіне 
жиналады,  сол  кезде  оларды  жоюға  болады.  Көкқасқа  шегірткені 
жою  үшін  қызғылт қараторғай  —  таптырмайтын  жәрдемші.  Өйткені 
қызғылт  қараторғай  күніне  үлкенді-кішілі  200  шегірткені  жей  ала­
ды.  Сондай-ақ  ол  балапанын  жемдеуге  күні  бойы  5 —6  рет  ұясына 
ұшып  барады,  әр  жолы  үш-төрт  шегірткеден  тасып,  балапан- 
дарын  15— 20  шегірткемен  қоректендіреді.
Саяқ.  Бұл  —  шегірткеге  өте  ұқсас,бірақ  шағын  денелі  бунақ- 
дене.  Қазақстанда  саяқтың  әсіресе  шұбар  саяқ  және  көгілдірқанат 
саяқ  деген  түрлері  кездеседі.  Саяқтардың  кейбір  түрі  ауыл  шаруа- 
шылық  дақылдарын,  шабындықты  және  жайылымды  бүлдіреді.
Ш екшек.  Қазақстанда  келтеқанат  шекшекті  кездестіруге  бо­
лады.  Бұлар  жіңішке,  ұзын  мұрты  арқылы  оңай  ажыратылады. 
Ол  зиянды  бунакденелілерді  жеп,  көбірек  пайда  келтіреді.  Ш ек- 
шектің  жалпы  дене  бітімі  шегірткеге  ұқсас.
Шілделік.  Үйде  болатын  шілделіктердің  шырылын  барлығың
да  естіген  боларсыңдар.  Шілделіктер  —  шегірткеге  ұқсас  ұзын
мұртты  бунакденелі  жәндіктер,  құрсағының  ұшында  бунақталған 
екі  ұзын  өскін  болады.
Бүзаубас.  Шілделік  тұқымдастарға  жататын  бунакденелі  жән- 
діктің  бірі  —  бұзаубас.  Ол  қысқалау  келген  қуатты  ж алпақ  ал- 
дыңғы  аяғы  арқылы  жерден  ін  қазып,  сонда  тіршілік  етеді.  Бау  да- 
қылдарына  келтіретін  зияны  көп:  өсімдіктердің  тамырын  қырқып, 
тамыржемістерін  бүлдіреді.
ТАРАҢАНДАР  ОТРЯДЫ
Тарақандар  ж алпақ  денелі  болып  келеді.  Олардың  үстіңгі  қа-
наттары көн тәрізді, астыңғы  қанаттары  жұқа,  мөлдір.  Үйде  тіршілік
ететін  ірі  денелі  қара  таракан  мен  шағын  денелі  қоңыр  тарақандар
азық-түлікті  бүлдіріп  қана  қоймайды,  адамға  әр  түрлі  қауіпті  ауру- 
ларды  да  таратады.
ДӘУІТТЕР  ОТРЯДЫ
Дәуіттердің  дене  құрылысы  еріксіз  таңдандырады:  оны  өсім- 
діктщ  гүлі,  жапырағы  және  сабағы  екен  деп  қаласың.  Д ә у іт _

жыртқыш  бунакдене.  Ол  қорегін  түтқыаяқтарымен  аулайды.  Қа~ 
зақстанда  кәдімгі  дәуіт  және  дакқанатты  дәуіт  мекендейді.  Дәуіт- 
тердің  3  түрі  бүрынғы  КСРО-нын  Қызыл  кітабына  тіркелген. 
Дәуіттер  —  зиянды  бунақденелілерді  жоятын  пайдалы  жәндіктер.
ИНЕЛІКТЕР  ОТРЯДЫ
Инеліктер —  жемін  күндіз  аулайтын  жыртқыш  бунакденелі 
жәндіктер.  Олар  су  маңында  ұшып  жүріп  көбінесе  масаларды  құр- 
тады.  Ауыз  мүшесі  кеміруге  бейімделген.  Дернәсілі  суда  тіршілік 
етеді.  Оның  төменгі  еріні  ұсақ  су  жәндіктерін,  балық  шабактарын 
аулауға  бейімделіл,  қапқыға  айналған.  Инеліктердің  11  түрі  бұрын- 
ғы  КСРО-ның  Қызыл  кітабына  тіркелген.
БИТТЕР  ОТРЯДЫ
Биттер —  ауыз  мүшесі  шаншып  соруға  бейімделген  қанатсыз 
ұсақ,  бунақденелі  жәндіктер,  олардың  40-қа  жуық  түрі  белгілі. 
Биттің  жұмыртқасы  сірке  деп  аталады.  Биттің  дернәсілі  мен  ересек 
күйіндегі  бунакдене  қанмен  қоректенеді.  Соңғы  кезде  Үндістанда 
ғана  кездесетін  тапалтақ  доңыз  денесінде  паразиттікпен  тіршілік 
ететін  биттің  бір  түрі  ХТҚО  Қызыл  кітабына  тіркелген.  Қайталама 
және  бөртпе  сүзек  адамдарға  бит  арқылы  таралады.
9  
1.  Бунақденелілердің  лсандай  даму  сатылары  бар?  2.  Бунакденелілерді  окып-
үйрену  неге  негізделген?  3.  Шала  түрленіп  даму  деген  не?  Турақанаттылар 
отряды  бойынша  бунакденелілердің  қай  түрлері  шала  түрленіп  дамиды? 
Олардың  ауыл  шаруашылығындағы,  адам  өміріндегі  пайда-зияны  кандай? 
Саяқ, 
шекшек, 
шегірткелердің 
бірінен-бірінің 
айырмашылығы 
неде? 
^  
6.  Таракан,  дәуіт,  инелік  және  биттер  отрядтары  туралы  не  білесің?  Олардың
тіршілік  әрекетіндегі  ерекшеліктерді  баянда.  «Шегірткелер  егін  жер,  екпей- 
сеппей  тегін  жер»  деген  мақалдың  мәнін  түсіндір.  Өздерін  тұрған  жердегі 
шала  түрленіп  дамитын  бунакденелілердің  түрлерін  аныктап,  тіртілік  әре- 
кеттерін  бақыла. 
* 
I

жүктеу/скачать 23,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: