Д. А. Əлкебаева Қазақ тілінің прагмастилистикасы
жүктеу/скачать 337,45 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Публицистикалық стиль
| Ғылыми стиль
Ғылыми стиль- функциональдық стильдің тілдік белгілерімен сараланатын айрықша бір түрі. Ғылыми стиль жазба стильге жатады,оғаг әр ғылым саласында жазылған ғылыми еңбектер, зерттеулер,оқулықтар кіреді. Ғылыми стил өз ішінде шағын стильдерге де бөлінеді. Ғылыми стильде зерттеу нысаны болған зат пен құбылыс ғылыми негізде сипатталып, белгілі теориялық негіздермен дәлелденіп, логикалық жағынан негізгі ой мен құбылыстың байланысы нақтыланып, белгілі жүйеге құрылған хабарлы, өзекті,дәлелді,ой қисыны қорытындыланған ғылыми тұжырым жасалынады. Деректі ғылыми пікір дұрыстығын дәлелдеу үшін ой бөліктерінің жиынтық операциясы құрастырылып, ол белгілі ғылыми жүйемен сұрыпталып ойлау ынының негізгі анықтама байламы шығады. Сондықтан ғылыми стиль мәтіндерінің басты ерекшелігі-оның белгілі бір заңдар мен қағидаларға сүйеніп, белгілі шарттылық ұғымын қанағаттандыру идеясын қамтиды,яғни бұрынғы қарастырылып отырған зат пен құбылысты дамытуға, түрлендіруге, басқаша сипаттауға, толықтыруға, теңестіруге, қарсылық жасауға т.б. ой мен тұжырым негіздерін басшылыққа алады. Осыдан келіп логикалық тепе-теңдік, қарама-қарсылық, терісті теріске шығаруы т.б. заңдармен негізделіп жасалынады. Ғылыми стильдің ірі және шағын жанрлары болады. Ірі жанрларына жеке автордың және ұжымдық ғылыми еңбектер жатады: диссертация, инциклопедия, сөздік, оқулық, реферат,тезис,рецензия т.б жатады. Ғылыми деректерді деңдейлік тұрғыдан қамтамасыз ететіндер алғашқы, кейінгі болып бөлінеді. Алғашқы ғылыми жанрдың мақсатын белшілеу алғашқы ғылыми деректерді зерттеу нәтижесінен алынады, кейінгі ғылыми жанрлар алғашқы ғылыми деректердің соңғы жетістіктерін тиянақтап тұрады. Ғылыми стильдік жанрларының деректі коммуникативтік-прагматикалық функциясы жалпы ғылыми стильдің аумағында қаралады. Ғылыми еңбектердің мазмұндық, ақпараттық,деректемелік, эпистемиалық формасын беретін жанрлық түрлері аз емес. Олардың қатарына мыналар жатады. -академиялық еңбек, жеке ғылыми еңбектер, монография, мақала, диссертация, тезим, хабарлама, реферативтік-реферат, шолу, түйіндеме; -анықтама-энциклопедия, энциклопедиялық сөздік, анықтама сөздікте; -ғылыми-бағалағыштық рецензия, пікір, эксперт қорытындылары; -полемикалық сөз дискуссиялары, ғылыми оқулық, оқу құралы, оқулық лекциялар жинағы; - ғылыми-әдістемелік-әдістемелік құралдар, оқу жоспарлары, ғылыми-іскери-авторлық куәлік, жарнамалық, патент. -өзегі; -шеткі; -шекаралық. Ғылыми стильдің барлық жанрларының негізгі өзегі мен шеткі аймақтарында стилистикалық категория мен стилистикалық норма өзара белгілі прагматикалық қызметімен көрінеді. Ғылыми стильдің негізгі өзегіне жататын монография және реферат аралығында ғылыми стильдің стилистикалық тапсырмасы стандарттық тілдік бірліктері арқылы жүзеге асады,бұл ғылыми стильдің стилистикалық нормасын қамтамасыз етеді. Монография ғылыми ойдың көп аспектілі мазмұнын құрайтын күрделі композициялық құрылымды, теориялық және эмприкалық мазмұнының жаңашылдығын меңгертеді. Пікір ғылыми еңбектің мазмұнын қысқаша жүйелейді. Зерттеудің негізгі проблемасына бас көңіл аударады, авторды, мақсаты мен міндетін қайта қарайды, таза ғылыми стилистикалық норма қолданылады. Адресат қабылдаушы ғылыми рецензияда ерекше прагматикалық бағыт ұстайды, өзі пікір білдіріп отырған ғылыми еңбекке стилистикалық бағалау категориясын береді. Ғылыми стильдің жанрлары бір-бірін толықтырып, бірінің идеялық мазмұнын ашып, стиоистикаоық бағалау категориясымен жүйелеп түсіндіруді негіз етіп, стилистикалық гипотезиялық категорияны басшылыққа алып отырады. Ғылыми рецензияда стилистикалық норма стандартты тілдік бірліктерді құрайды. Ғылыми рецензияда стилиситикалық бағалау категориясына қатысты лексикалық бірліктер жиі ұшырасады. Рефераттың ең көлемді түріне диссертацияның авторефераты жатады. Автореферат диссертациялық жұмыстың ең өзекті бөлігін қамтиды. Автореферат «сыналады», «адресті» , «үкімдік», «құқықтық» функцияларды да қарастырады. Авторефераттың негізгі жән шеткері аймақтарыныда стандартты стилистикалық констукциялар жиі қолданып отырады: автордың пікірі бойынша, оның жаңалығы мынада: зерттеудің басты өзектілігі; зерттеу материалдары мына ғылыми зерттеу нысандарында пайдаланады т.б. Ғылыми стильде прагматикалық, экстралингвистиклық факторлармен қатар ойлау стилінің қызметі стиль жасаушы фактор ретінде айрықша көзге түседі. Ғылыми стильде әлеуметтік өмір мен құбылыстың табиғатын түсіндіруде автор бірнеше ойлау стилін басынан кешіреді, оған ішкі ойлау мүмкіндіктері жатады адам ойы ғылыми ақпаратты іштей өңдейді, сыртқы ойлау стилі ғылыми ақпараттың өзіне дейінгі моделін тани отырып, жаңаша ғылыми мәтін моделін қалыптастырады. Ғылыми стиль және оның барлық жанрларын ойлау мен фантазия қатар жүреді, сондықтан ғылыми стильдің гипотезиялық стилистикалық категориясын құрайтын тілдік бірліктерді қолданады. Ғылыми стиль ойлау стилінің негізінде жасалынады, осыдан оның екі бағыты шығады: біріншісі – дискретті логикалық; екіншісі – психологиялық. Олар ғылыми баяндаудың ерекшеліктерін анықтайды, ғылыми мәтіннің прагмастилистикалық табиғатын толық ашуға мүмкіндік береді. Ғылыми мәтінде ойлау стилі дискретті логикалық және қисындылық біліктілікті көрсете отырып, білімді ғылыми еңбектің незігінде қажетті танымдық пайымдау ретінде жүзеге асырады. Ғылыми мәтінде жаңадан жаңа тудырып отыру міндеті тұрады, бірақ оның өзі логикалық жағынан аяқталмағандықтан, кейде өзінің жалғасын күтеді. Ғалымның жеке стильдік ерекшеліктерін құрау алдын ала келісіп алынған жағдайда өтеді. Автор өзінің дара стилінде, ғылыми дискретті логикалық стилінде құрылымдық талдауға көп көңіл бөледі, терминдердің дифференциясына маңыз беріп отырып шындықтың, болмыстын бейнелеу нәтижесі іспетті терминдерді қалыптастырады, белгілі категорияларға бөлу тәртібін өте анық құрастырды, тілдің логика семантикалық жағына көңіл бөле отырып, кесте таблица, диаграммаларды дұрыс құруды басшылыққа алады. Автор психологиялық танымдық ойлау стилі арқылы ғылыми мәтінді нақты жүйелілік сипатынан ажыратылады, әрқайсысы жеке қарым қатынасқа түсіп, кейбір терминдер концептуалды метафора құруға икеділік танытады. Ғылыми стиль – жазба ситльге жатқандықтан, жазба стильдің өзіне тән қызметі болады. Жазба стиль әр уақытта біркелкі болмайды. Ғылыми стильдің ең басты лингвистикалық белгілері, яғни басқа стильдерден ажыратылатын стилистикалық нормалары болады. Ғылыми стиль қазақтың ұлттық жазба әдеби тілінің негізгі көрсеткіші болғандықтан әдеби тіл нормаларының басты өлшем шарттарын толық жүзеге асуын қамтамасыз етеді. Тілдік норманың шарттары ұлттық тілдің құрылымдық өзіндік ішкі заңдылықтары болып саналады. Ғылыми мәтінде осы ұлттық тілдің табиғи сипаты толық сақталып, басқа стильдерден өзгешеленетін айырым белгілермен ажыратылып тұрады. Ғылыми стильдің лексикамен алып қарағанда, басқа функциональдық стильдің өзіне тән белгілерін салыстыру арқылы оларға қатысты лексикалық нормалар межесін анықтау қажеттілігі туындайды. Лексика саласындағы тілдік нормаларды зерттеушілер «үш салаға бөліп қарау керек» деген пікірді тілге тиек етіп жүр. Оның ең бастысы жалпы жазба әдеби тілдік сөз нормалары болып табылады, осы тұрғыдан келгенде ғылыми мәтіндерде лексикалық норманың өзіндік дербестігін танытатын стильдік ерекшелігімен өзгешенетін стилистикалық нормаларын талдап, толықтыру керек болады. Ғылыми стильде сөз әлемі өзінің сан алуан мағынасы мен жұмсалу ретіне қарай қисыны, дәлдігі, анықтығы, терминдік атаулық мағынасымен ерекше көзге түседі. Ғылыми мәтіндегі лексикалық нормалар ғана емес, грамматикалық және синтаксистік нормалар бүгінгі қазақ ұлттық ғылым тілін жасауда өзінің даму, өзгеру, толығу, жетілу процесінде ғылыми стильдің стилистикалық нормасының басты талаптарын орындайды. Ғылыми стильде ғылыми терминдердің мол қолданылатындығы, сөйлемнің анық, түсінікті болуы ғылыми жазбалардың стильдік белгілері болса, мұнда да жалпы тілдің ортақ нормаларымен қатар ғылыми стильдің стилистикалық нормалары тұрақтанады. Стилистикалық норма ғылыми стильдің стилистикалық категорияларынан түзіледі. Ғылыми стильдің стереотиптік композициялық құрылысы коммуникативті прагматикалық мақсатты қамтамасыз етіп отырады: ғылыми мәтінді қабылдау мен өрістеудің дәл көрінісін береді, ғылыми баяндаудың анықтығын тануға мүмкіндік туғызады, адресаттың түсінуі мен қабылдауына сәйкес жоспарланады. Ғылыми стильде нормадан тыс тұратын сөздер қолданылмайды, морфологиялық тұлғалардың да жалпы тілдік грамматикалық варианттары жұмсалады. Сөйлем құрылысы да тілдік норманың қатаң тәртібін сақтайды. Сөздердің дәл мағыналарын жұмсау үстем болады, баяндау барысында синтаксистік нормалардың жалпы әдеби нормадағы варианттарына жол беріледі. Бұл стильде ғылыми терминдердің оның ішінде маманық терминдерінің қолданылуы ғылыми мәтіннің стильдік белгісі әр стилистикалық нормасы болып табылады. Ғылыми стиль сыртқы элементтері қалыптасқан арнайы тақырыптан тұрады. Онда ғылыми еңбектің жалпы мақсат мүддесін анықтайтын мәліметтік , жарнамалық көкейтесті негізгі идеясын ашатын ғылыми ой пікірдің негізі алынады. Ғылыми стильдің құрылымдық элеметтері болады. Олар: аталуы, яғни еңбектің тақырыбы: мәліметтік, хабарлау, ғылыми еңбектердің негізгі тақырыбы алынады. Кез келген ғылыми еңбектің тақырыптық атауы хабарлама түрінде баяндалады. Мысалы, қазақ тіл ғылымы туралы «Қос сөздердің табиғаты» деген тақырып осы ғыыми зерттеудің негізгі мазмұнын ашады, қос стильдің тақырыбының өзі ақ зерттелгелі отырған сол ғылым саласының негізгі мазмұнының тақырыбын терминдік атау арқылы береді. Қос сөздер қазақ тіл ғылымының зерттеу нысаны болғандықтан, өзіне тән ерекшеліктермен лексико - грамматикалық категория ретінде танылып, іштей құрамдық құрылымдық, мағыналық тұрғыдан талданып, таратылып айтылады. Ғылыми стильдің кіріспе бөлімінде ғылыми зерттеудің тарихын, жазылу себептерін жаңалығын қысқаша баяндап береді. Ғылыми стильдің негізгі тарауы зерттеу нысанымен тікелей қарым қатынасқа түседі. Тілдік лексикалық қабатының негізгі ғылыми стильге тән сөздік қоры пайдалынады. Ғылыми стильде жазылатын еңбек өзінің мағлұматтарын ғылыми тәжірибеден алады. Ғылыми стильге жазылған шығарманың толық тілдік құрылымға енуіне ойлаудың логикалық пен нысаналыққа, дәлдік пен нақтылыққа, жүйелікке құрылуына тікелей байланысты болады. Ғылыми стильдің тарауларында зерттелінген құбылыс пен заттың жан жақты тарихи мәні ғылыми тұрғыдан сараланып, толық мәлімет жинақталып, белгілі түйінмен тараудың негізгі мазмұнын логикалық жағынан аяқтап беріп отырады. Ғылыми мәтіннің сыртқы элементтерінің бірі – қорытынды. Қорытынды бөлімде зерттеудің толық сипатын жан жақты қорытындылап, зерттеудің негізгі мақсат міндетінің нақты мәнін қысқаша мазмұндайды. Ғылыми стильдің негізгі сөздік қоры – терминдер. Бір қоғамның, бір мемлекеттің ғылыми стилін толық қалыптастыру ұлттық әдеби тілдің лингвистикалық белгілерінің көп қырлы құбылыс екенін танып, оның функциональдық қызметін толық көрсету болып табылады. Ғылыми стильдің терминдік атауларымен қатар сөздік қорында мағыналық ауысу баламасы табылған сөздер де кездесіп отырады. Ғылыми стильдің кейбір түрлерінде ғылыми публицистикалық стильде фразеологиялық, метафоралық сияқты ойлау қызметінің әмбебап механизмдері арқылы танылатын таным процесіне тікелей қатысты сөз оралымдары да кездесіп қалады. Ғылыми стильде ауызекі сөйлеу тілі мен эмотивті тілдік құралдар қатыспайды, бірақ мүлдем жоққа шығаруға болмайды, ғылыми танымдық, ғылыми әдебиеттерде эмотивті тәсілдер қатыса алады. Ғылыми стильде метафоралар кездескенмен, оның бейнелілік, көркемдік қасиеті бәсең болады. Мысалы: Франция – көне мәдениет ошағы, философия – барлық ғылымдардың атасы, Әдеби тілді байытып, қорландырып отыратын нәрлі бастаудың бірі – халық тілі. Ғылыми мәтіндерден алынған Франция – ошақ, философиялық – түп атасы, метафорлық қолданыста алынып тұрғаны байқалады. Бұл ғылым тілінде концептуалдық метафора деп аталынады, ол өзінің бейнелілігін жоғалта отырып, жаңа лексикалық мағына мен терминдік атауға ие бола алатын сөздер тобы. Ғылыми стильдің негізгі тілдік бірлігі терминдер болғанмен, деректі дерексіз уәж атаулары болып келеді. Мысалы: өлең, тармақ, бунақ, шумақ, дыбыс, әріп, лекция, категория т.б. деректі зат есімдер жаратылыстану ғылымдарында көп кездеседі. Сын есім жиі қолданысқа түседі, себебі ғылыми негізге алынған зат пен құбылыстың айрықша белгілері мен қасиеттерін анықтау үшін стилистикалық бағалау категориясы ретінде жұмсалады. Ғылыми стильдің грамматикасының жазылуы мәнерінің екі түрі бар. Бірі – стильдік мәнері толық қалыптасқан, екіншісі ғылыми стилден ауытқушылығы басым келетін ғылыми шығармалар. Ғылыми стильдегі жазылған шығармаларда лексикалық құрылымдық компоненттері дайын тілдік бірліктер кездеседі. Ғылыми шығарманың бір беттік мәтініндегі әр азат жолдың аясындағы етістікті дайын тілдік бірліктерді алып қарастырайық. Мысалы: өнер болып табылады, үлгілерін қалдырған, сөз қозғайды, сәйкес келеді. Осы дайын етістікті баяндауыштар зерттелініп отырған ғылымының біріншіден, өнер ретінде көрінуін; екіншіден, оның тарихта, қоғамда сақталғанын; үшіншіден, зерттеліп отырған зат пен құбылыстың басқа да өнер атаулымен ортақтығын, үндестігін көрсету үшін; көруге болады арқылы ғылыми ақиқаттың жан жақты әдіс тәсілін дәлелдеу мақсатында алынып отыр; толық жүзеге асқанын көрсетеді; мәтінде кейбір етістіктер байланыс функциясын атқарып отырады. Ғылыми стильде етістікті сөйлеммен қатар есімді сөйлемдер өте көп кездеседі. Ғылыми стильде де көркем әдебиет пен сөйлеу стиліне тән синтаксистік құбылыс болып табылатын есімді сөйлемдер жиі ұшырасады. Есімді сөйлемдердің қолданылуы ықшамдылық пен дәлдікке, нақтылық пен деректілікке әкеледі. Анықтамалы сөйлемдер анықтаушы субъект пен анықтаушы предикат тепе теңдік дәрежеде болады. Есімді сөйлемдер ықшамдылық пен дәлдікке негізделіп, айтылған ойдың негізін тиянақтайтын прагматикалық мақсатта жиі кездеседі. Ғылыми стильдің синтаксистік құрамына көп сыңарлы терминологиялық тіркестер, терминологиялық сипат алған анықтауыштар, бірыңғай мүшелер де енеді. Мысалы: Грамматикалық мағына арнайы грамматикалық форма арқылы беріледі. Грамматикалық категория өзара тектес, мәндес, ыңғайлас болып келеді. Көп сыңарлы терминологиялық тіркестер ғылыми стильдің синтаксистік констукцияларын күрделендіріп жібереді. Орыс тілінен тікелей аударылған (кейбір терминдік атаулар дұрыс аударылмаған) ғылыми шығарманың тілі оның стилистикалық норманың бұзылуына да әкеп соғады. Ғылыми стильдегі жай сөйлемнің күрделенген түрі бағалаушы сөздер ретінде қоланылатын анықтайтын, бағалайтын, сипттайтын, толықтыратын деген сөздер жиі қолданылады. Біраз зерттеушілердің көрсеткеніндей, ғылыми стиль құрмалас сөйлемнің 41 – 50 пайызын құрайды, ал оның жартысы сабақтас құрмалас сөйлемнен тұрады. Құрмалас сөйлем сияқты жай сөйлемдер анықтауыш есімдерімен, бірыңғай сөйлем мүшелерімен шұбалыңқы сөйлем күйінде кездесіп отырады. Ғылыми стильде жай және құрмалас сөйлемдерді байланыстырушы шылаулар өте көп кездеседі: себебі, өйткені, егер де, бірақ, алайда, дегенмен деген қыстырма сөздер кездеседі. Басқа функциональдық стильдерге қарағанда сөзді байланыстырушы, дәнекерлік қызмет атқаратын сөз оралымдары ғылыми стильге ғана тән болып келеді. Ғылыми стильдегі сөйлемдерді тиянақтайтын баяндауыш формасы көбінесе ауыспалы осы шақта жазылады. Ғылыми стильде рай категориясы стильдік мәнде көп қолданылады. Сөйлеушінің қимыл, іс әрекетке көзқарасын, қимылдың іс әрекеттің шындыққа, болмысқа қатысын, модальдық мәнін білдіріп, белгілі парадигматикалық тұлғалар жүйесінен тұратын етістіктің грамматикалық категориясы рай категориясы болып табылады. Белгілі қимыл іс әрекеттің іске асу аспауы, көзқарасы, пікірі ақиқаттылығы, шарттылығы рай категориясы арқылы жүзеге асады. Ғылыми стильде ашық рай - қимыл , іс әрекет үш шақтың бірінде болу болмауын білдіретін рай түрі. Ашық райдың басты семантикасының ерекшелігі мынада іс әрекеттің объективті шындыққа қатысты өту өтпеуі шақпен байланысты өтеді. Ашық рай шақ категориясымен бірлікте болғандықтан, ғылыми стильдегі құбылыс пен заттың толық жүзеге асуына негіз болып, оның ақиқат шындығын көрсету үшін жұмсалынады. Ғылыми стильде шартты рай тұғасы жиі байқалады. Ғылыми стильдің ауызша түріне ғылыми ортада өтілетін ғылыми пікірталас, ғылыми ой сұхбат жатады. Ғылыми стильдің ауызша түрі жазба ғылыми стильдің негізінде жасалады. Ғылыми стильдің ауызша түрінде жалпы ғылыми лексиканың негізі сақталанады, әр сөз ғылым тілінде өзінің тура мағынасында айтылады. Жалпы сөздік қор ғылыми мәтіннің сөздік қабатының маңызын арттырады. Ғылыми стильде гипотезиялық, бағалауыштық стилистикалық категорияны нақтылайтын лексикалық қабат жиі пайдаланылады. Жеке ғылымның терминдерімен қоса жалпы ғылымға тән ортақ терминдік атаулар көп қолданылады. Зерттеу объектісінің өзіндік жалпы ерекшеліктерін сипаттайтын сөздер номинативті атаулар болады. Олар терминдер және ұлт тілінің сөздік қорынан алынған сөздер де бола алады: мазмұн, мән, табиғаты, болмысы (зерттеу туралы); генезисі, шығу тегі, негізгі арналары; мәртебе, статус, орны, байланысы. Ғылыми стильдің ауызша түрінен ерекшелігі оның стилінің еркіндігі деп айтуға болады. Себебі, бір сөздің бірнеше синонимдік қатары қайталанып айтылып отырады. Әдіс сөзіне бірнеше контекстік синонимдерді қолдана алады: әдіс, тәсіл, ұстаным, принцип т.б. Ғылыми стильдің ауызша түрі ғылыми көзқарастардың зерделі ой тұжырымынан, пікірталастың ақиқат шындыққа негізделген логикалық ұайшылыққа апармайтын жүйесі арқылы ойлау мен тілдік стильдік бірліктердің қисындылығы коммуникативті прагматикалық мақсатпен жүзеге асады. Ғылыми стильде ортологиялық, коммуникативтік , этикалық нормаларды сақтау оның стилистикалық категориясы мен нормасы тұрақтандырады. Ғылыми стильдің ауызша түрі сөйлеу мәдениетімен тығыз байланысты. Сөйлеу мәдениетінің толық функциональды түрі және толық емес функционалды түрі бар. Функционалды стильдердің әдеби тілін толық меңгерген, сөйлеуде өзін өзі бақылай алатын, өз мамандығының төңірегінде ғана емес, басқа да салаларда еркін сөйлейтін, әр түрлі пайымдаулар мен этикалық тұжырым жасай алатын жеке тұлғаның сөйлеу мәдениеті сөйлеу мәдениетінің толық функциональды түріне тән басты белгілердің бірі. Сөйлеу мәдениетінің толық емес функциональды түріне де жоғары білімді жеке тұлға маңызды рөл атқарады, бірақ ұлттық әдеби тілді меңгеру жоғары деңгейде емес, синонимдерді қолдануы аз, кейбір жағдайда ортологиялық, коммуникативтік, этикалық нормалары да бұзып отырады. Публицистикалық стиль Публицистикалық стиль (бұқаралық ақпарат құралдарының тілі) – функциональдық стильдердің бірі. Публицистикалық стиль қоғамдық өмірдің алуан саласында саяси, мәдени экономикалық қарым қатынастарды көрсетуге қызмет етеді. Публицистикалық сстильдің екінші бір ерекшелігі бар: ол ұлттық әдети тілдің толығуына зор ықпал етеді әрі әдеби тілдің лексикалық грамматикалық жүйелеріндегі даму ерекшеліктерін көрсете алады. Пубицистикалық стильге газет, журнал, радио, теледидар, деректі фильмдер тілі жатады. Публицистикалық стильдің тақырыптық диапазоны өте кең: саясат, идеология, философия, экономика проблемалары, қазіргі уақыттың кезектегі міндеттері, ағымдағы саясат мәселелері, әлемдегі, қоғамдағы жаңалықтар мен өзгерістер т.б. Публицистикалық стильдің негізгі мақсаты өмірдегі оқиғалар мен фактілерді бағалау, философиялық дүниетанымдық көзқарас тұрғысынан пайымдау мен түйін жасау болып табылады. Публицистикалық стиль тілдің екі қызметін атқарады, бірі – хабар беру, екіншісі ықпал ету. Тілдің екі қызметі ортақ прагматикалық «әрекеті» публицистикалық стиль тілінің құрылымдық жүйесінің ерекшелігін анықтайды. Публицистикалық стильдің хабарлама функциясы тілдің құрылымдық жүйесінің бейтарап сөздердің лексикалық қатарлар тізбегі. Мәдени коммуникацияда стилистикалық амал тәсілдер хабарлама жеткізу үшін ауызша және жазбаша тілмен берілетін шығарманың стилистикалық нормасы жасалу қажеттілігі бірінші орынға қойылады. Тілдің стилистикалық ісер ету және прагматикалық мақсат ету функциясынан концептуалды сөздер, көркемдік тәсіл, сөйлем құрамы, сөйлемдердің компоненттерінің құрылымдық ерекшеліктері айқындалып отырады. Хабарламалық және әсер ету функциясынын өзара ортақ қызмет бірлігінен сөздің экспрессивтігі және стандартты сөз үлгілері публицистикалық стильдің негізгі стильдік базасын құрайды, оның жазылуын тездетеді және қоғамдық қызметінің әмбебаптық рөлін атқарады. Публицистикалық стилдің лексикалық базасы көпшлікке тиімді, әсер ету мақсатын көздейтінін білдіреді, екіншіден, публицистикалық стильдің лексикалық қабатынан стиль түзу қабілетінің өзгермелі сипаты басым екендігін айғақтайды. Публицистикалық стильде жалпы ұлттық тілдің байлығы стилистикалық дәреже алуға икем болады. Көркем әдебиет стилінде жалпы халықтың тілдің лексикалық байлығы стильдік бояу, стильдік астар, сттльдік реңк алуға бейім болса, публицистикалық стильде бейтарап лексикалық қабат стильдік дәрежеге көтеріледі. Публицистикалық стильде оның жасалу жолдарының негізгі адам танымы мен эрудициясының толығып, дамып, жетілу процесімен тығыз байланысты. Публицистикалық стильде лексикалық өзгертіп қолдану жалпы қолданыстағы сөздердің дамуы және әлеуметтік бағалаушы стильдік мәнер жасау процесінде ие болуымен айқындала түсетіндігін көруге болады. Әлеуметтік бағалаушы сөздер газет тілінің басты ерекшелігі болумен қатар, жалпы тілдік қордың, яғни лексикалық базасының номинациялық атауын ғана көрсетпейді, факт, оқиғаларды, құбылыстарды сипаттап қоюмен шектелмейді. Бұл құбылыс қазақ пубдицистикасының бірнеше сатысында өз мақсатына жетіп, тілдік процестің дамуынна, қалыптасуына, жаңаруына ықпал етті. Публицистикалық стильдің лексикалық қабатына қоғамдық өзгеру, мәдениеттің түрленуі спорт саласының дамуы, әлеуметтік таптардың көзқарасының өзгеруі, саясаттың құбылмалы сипаты, экономикалық жағдай, халықтың тұрмыс тіршілігінің көрінісі, әр түрлі топтардың пайда болуы т.б. үлкен ықпалын тигізді. Қоғамдағы әлеуметтік жағдай оның лексика семантикалық топтарының атауларын өзгеріп қана қоймай, стильдік сипатына әсер етеді. 70 – 80 жылдардағы публицистикалық стильде жазылған шығармалардағы лексикалық қабат жоғары пафосқа толы, шабытты сөздер жағымды стилистикалық бағалаушы категория мәнерін құрды. Егеменді жылдардағы публицистикалық стильдің лексикалық қабаты жағымсыз стилистикалық мәнер түзеуге қарай іріктеліне басталды, сонымен бірге қарама қарсы мағынадағы сөздер мен сөз тіркестерінің стильдік жүк арқалаған сөздік қордың бір шоғыры пайда болды. Бұның басты себебі мынада: ұлттық идеологияның қоғамдық шындық пен оның өсу талаптарының қыр сырын ашуға да тікелей арақатынасы публицистикалық стильдің лексикалық қабатынын тура мағына мен ауыспалы мағынаның ортасындағы тұрақты стильдік қызмет атқаратын сөздермен толығуы болып табылады. Көркем әдебиет стилінің авторымен салыстырғанда публицистикалық мәтіннің авторы «шебер журналист», сонымен қатар, «жеке тұлға» да бола алады. Осындай белгілі себептермен публицистикалық стиль тілдік стильдік құрылымдағы стильдік мәнердің жалпыдан жалқыға, эмоциональдық , субъектілік сипаты мен басылымдылығы осы жағдайдарға тікелей байланысты болып келеді. Публицистикалық стильдің ерекшелігі, яғни жалпы тілдік қабаттың лексикалық қазынасының барлық қатпарларын пайдаланады. Публицистикалық мәтіннің авторы тағы бір жеке тұлға ретінде танылады, яғни ол әлеуметтік адамы, ол саяси өмірдің барлық қыр сырын әлеуметтің назары мен көзқарасының жиынтығы тұрғысынан қарайды, сондықтан ол шындық болмысқа реалды түрде белсене араласады. Публицисткалық стильдің субъективті объективті мәнін анықтауда лингвостилистикалық ерекшеліктерін қалыптастыруда «автор» деген ұғымның атынада көп жағдайда қатыстылығы айқындалып отыр. Қазіргі публицицистикалық стиль түзуші автор «жұмсақтық, адамгершілік қасиеттерге» көп көңіл бөлгендіктен өзінің ойы мен сезімін қатар ұстап, ойшылдық, көрегенділік қасиеттерді қайта електен өткізетін өз құқыығын нақты пікірмен ұштастыратын тұлға ретінде танылады. Қазіргі публицистикалық стильде авторлық «мен» стилі ерекше стильдік мәнермен оқшауланып, даралана бастады. Деректеме, хабарлама жанрларына: деректемелер, интервью, рецензия жатады. Аналитикалық жанрларға бас мақала, мақала т.б. Публицисткалық стильде қазақ ұлттық әдеби тілінің өзіндік орны бар. Публицистикалық стильдердің стилистикалық құрылысы ұлттық әдеби тілдің дамуы, баю, толығу үрдісіне незілделеді. Публицистикалық стильде көптеген жаңа сөз, сөз тіркестерінің қолданысқа түсіп, әдеби тілден берік орын алуы жиі ұшырасады. Бұл публицистикалық стильдің стилистикалық нормасына кері әсерін тигізеді. Публицистикалық мәтін екі негізгі функцияны атқарады. Осы екі негізгі функция публицистикалық стильдің мәтіндегі стильдік құрылымының басты күрделілігі болып табылады. Осы күрделі стильдік құрылым екі бірліктен тұрады: Экспрессиялы сөздер; Стандартты сөздердің бірлігі. Хабар – БАҚ та күнделікті оқиғаны хабарлайтын материалдар онда бүгінгі кешегі ертеңгі оқиғаларды хабарлау үшін белгілі сөздер тізбегі іріктеп алынады. Хабар бар жоғы бірнеше жай сөйлемдерден тұрады. Хабарларда оқиғаның қашан, қалай, қайда болғанын көрсетеді, сұраққа орай жауап оқиғаның мезгілін, мекенің қатыстылығын көрсетіп, үстеудің мезгіл, мекен мағыналық топтарымен жұмсалады. Хабарда етістіктің барлық қимыл әрекетіне қатысты шақтық, жақтық, райлық тұлғалары қатыса алады. Хабарлар әр уақытта көптік формада айтылады, себебі автордың сырт жағында ұжымдық топ тұратындықтан, оның көпше түрінде берілуі стильдік заңдылыққа сәйкестену процесі қалыптасқанын байқатады. Хабардың айтылуы көрсетілуі сан алуан тақырыпқа қатысты болып келеді, сондықтан онда экономикалық қарым қатынасқа, мәдениет, оқу ағарту саласына, заң тіліне, әскер өміріне қатысты сөздер диі кездеседі. Ол публицистикалық стильдің қоғамдық саяси терминдерін құрайды, оның семнтикалық стильдік өзгеріске ұшырауы қоғамдық көзқарасқа тікелей тәуелді. Публицистикалық стильде ықпал ету қызметі эмоциональды экспрессивті сөздермен, көркемдік бейнелілік амал тәсілдер арқылы прагматикалық мақсатпен жүзеге асады. Публицистикалық стильдің жанрларының бірі репортаж, француз тілінен шыққан мерзімді баспасөзде жарияланатын радио мен телеарналар арқылы берілетін оқиға туралы хабарлау. Репортер ағылшын сөзі. Ақпарат агеттері қызметкерлерінің әр оқиға мен құбылысты жедел жеткізу мәтіні репортаж болып беріледі, оған реми баяндау, қысқа сұхбат, тарихи хронология жатады. Публицистикалық ақпарат жанрларының бірі сұхбат ағылшын сөзінен шыққан «беседа» деген мағынаны білдіреді. Қоғам қайраткерлерінің интервьюшімен жүргізетін мәліметтік, дерек алу мақсатындағы мәтін түрі. Сұхбат көбінесе сұрақ пен жауапқа құрылады. Сұрақ жауап диалогтік қатынасқа құрылады, сұхбатта сұрақтың тірлері көп кездеседі, сұраулы сөйлемдер сұрақтың нақтылығы сұрақтың маңыздылығы сияқты сан түрлі сұраққа қатысты стильдік сұрақ процесі туындайды, сұрақта сұраулы сөйлемдер қолданылады. Соның ішінде сұхбат жанрына риторикалық сұрақты сұрақты білдіретін сұраулы сөйлемнің бұл формасы хабар ретінде, айтылған пікірді білдіреді. Сұхбаттың монолог, хабарлама, суреттеме, сұхбатнама және ұжымдық деген түрлерінің болуына байланысты, публицистикалық стильде сұрақтың прагматикалық салмағы ерекше байқалып отырады. Теледидардағы публицистикалық стильдің ең көп тарған түрі «сұхбат» болса , хабарлама сұхбат, проблемалық сұхбат, сұхбат сұхбатнама деген түрлері кездеседі. Сұхбаттың басты мақсаты белгілі сұрақ төңірегінде пікір алысу, сондықтан бір мәтінде сұрақтар түрі көп қойылады. Автор сұхбаттық әңгімеге қатысушы тұлғаны барлық қырынан көрсету үшін және толық тану үшін сан алуан сұрақ қояды. Онда дерек алу, қоғамның әлеуметтік жағдайына сипаттама беру, жеке тұлғаның әлеуметтік жағдйын көрсету, психологиялық жай күйін таныту, яғни танымдық тәрбиелік адамгершілік қағидалар туралы мәселелер көтеріледі. «Сұрақ қою мәнері» ауызекі сөйлеу тілінің «сұрақтарымен» ұқсас болып, автордың стильдік мәнері қалыптаспаған сәттері де байқалады. Ауызша сөйлеу стилінің, шешендік стильдің, публицистикалық стильдің ең бейнелі сөз образдарынан тұратын сөз, сөз тіркестері сөйлемде баяндалады. Ауызша тілдің көрінісі публицистикалық стильде ерекше байқалады. «Рахат» телеарнасында спорт хабарын жүргізуші былай деді: Кезекте тұрған адамдар молынан екен. Дұрысы: кезекте тұрған адамдар көп екен. Район масштабында спортшы балаларды көтеру керек. Дұрысы: аудан көлемінде спортшы балаларды іріктеу керек, Бір сауалды сізге бағыттағым келіп отыр. Дұрысы: Сізге бір сауал қойғым келіп отыр. Көптік ұғымның бірден бір грамматикалық көрсеткіші көптік жалғау болғанмен, оның әр түрлі тәсілері арқылы жасалуының өзі қызметінің сипатына қарай семантикалық стилистикалық мағынасының сан алуан қызметін көрсетеді. Публицистикалық стильдегі жазбаша мәтіндерде көптік категориясы жиі ұшырасады. Хабарлы сөйемнің бірінде –лар көптік жалғауымен де жалғаусызда келуі тек стильдік реңкке ғана ие бола алатындығында екені байқалады. Біріншіден, деректі дерексіз зат есімдердің көптігін ғана емес, көлемінің шексіздігін таныту мақсатында қолданылады, екіншіден, зат есімдерді уақыт пен кеңістік ұғымының ұзақтығын меңзей отырып оларды топтап санаға еркін ұғындыру үшін пайдаланды, үшіншіден ұйқас пен ырғақтық мәнерді тең ұстау ұшін яғни өлшем сақтау қажеттілігінен қолданысқа түсіріп отырды. Публицистикалық стильде тіл мен ойдың логикалық байланысы үзіліп, бірақ публицистикалық стильдің негізгі арқауына айналған сөз тіркестер, сөйлемдер жиі ұшырасады. Публицистикалық стильдің ауызша түрі бүгінгі мәдени коммуникацияның жоғары формасын құрайды. Автордың сөйлеу мәнері ерекше ритм, ырғақтық топ құралы дыбыстарды дұрыс айту орфоэпиялық нормаларды сақтау бірінші мақсат болғанымен, екінші дауысты көпшіліктің алдында айтуға жаттықтыру тәлімін игеру керек. Сөйлеуде дыбыстың тоны, күші, жылдамдылығы, әуезділігін келтіріп айту соған жаттығу аудиторияның назарын өзіне аударады. «Шаршы топ» алдында сөйлеуде дыбыс күші автордың өзі баяндап отырған оқиға туралы сенімділік немесе әлсіздік сияқты семантикалық стилистикалық мәнер береді, дауыс тонының әр түрлі әуезділігі стилистикалық әсер берудің тиімді үлгісін көрсетеді. Сөйлеу темпі сөйлеудің жылдамдық элементі дыбыстың жылдамдығы интониция компоненттерінің бірі болғандықтан, дыбыстың жылдамдығы ширақтық машығымен тікелей қатысты. Ширақтық машығынан кейбір сөз, сөз тіркестері, синтагмалар бөлініп қалып, келесі сөйлемнің жеке сөйлеу стиліне тән құбылыс болғандықтан, қарым қатынас жағдайымен әр автордың көңіл күйімен сөзді айту дыбыстау стилімен көріне алады. Адресанттың диалогында кідірісі, жаңа сөз табуы, синтаксистік конструкциялы сөйледердің бөлшектеніп берілуі, қайталаулар, сөз жарыстыру сияқты тілдік стильдік бірліктері жеке тұлғаның стилистикалық мәнерін танытады. Көпшілік алдындағы сөйлеу актісінде сөздерді автордың дұрыс дыбыстауы тілдің табиғи дыбысталуының ерекше маңызды рөлін көрсетеді. Публицистикалық стиль қазақ тіл мәдениеті мен лингвистиканың ең бір үлкен бөлшегіне қызмет етеді. Ол қоғамдық ортаға стилистикалық бағалау категориясы арқылы белгілі сөз бен сөйлемдердің жиынтығын құрайды. Публицистикалық жанрлардың көлемді түрлеріне мақала, очерк, фельетон жатады. Көркем публицистиканың бұл түрлерінің лингвостилистикалық ерекшеліктері бірден байқалады. жүктеу/скачать 337,45 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|