Д. филология ғьш ы мдары ны ң кандидаты

ш е вски й дің,  H .A .  Добролюбов- 
тың  көзқарастарының  үнд естігі 
әдебиеттанушылар  М.Әуезовтің, 
С.М үңановтың,  А.Ж үбановты ң, 
М .С ильченконы ң,  Б.Ерзакович- 
тің   еңбектерінде  көрсетіледі,  сол 
сияқты Абайдың өзінің әдеби шы- 
ғарм аш ы лы ғы нда  орыстың,  ба- 
тыстың және 
шырыстың
 әдебиет- 
терінде  пайдаланғандығы  айты ­
лады.  Абай  өз  ана  тілінен  басңа, 
араб,  парсы  жэне  орыс  тілдерін 
б іл ге н ,  сонды ңтан  ол  ш ы ғы с  
И Л Л с а б е к о в   " Қ а л а м қ а с "  
аңындары,  философтары -   Омар
Хаямның, Хафиздың, Рудакидің, 
әл-Фарабидің шығармаларымен де жаңсы таныс болган.
Абай  мұрасының  ңомаңты  саласын  1890  жылдарда 
жазған қара сөздері ңұрайды. Олардың жалпы саны -   45. 
Қарасөздерінде  білген-көрген,  көңілге  түйгенін  жазып, 
өз  кезіндегі  ңоғам  өміріндегі,  адам  тірш іл ігінд е  маңыз- 
ды мәселелерді дөп басты.
Қ ы р ы қ үш інд і ңара сөзінде адамдарды бар білімдеріме- 
нен мәз болып ңалып қоймауға шаңырды, оған сын көзбен 
қарауды ұсынды: 
"Сынауеа ж е т к і л і к т і  а қы лы  бар адам, 
та л д а у га   бейім  тц ра д ы ,  керек  нэрсені  керек  емес  нәрсе- 
ден айыра алаты ндарды ң, көбінер у х ы  к і / ш т і  болады.
Е с т іг е н і мен көргенін ой елегінен ө т к із б е й т ін д е р  ж а - 
ңаны   қабы лдап  ала  а л м а га н ы   былай  т ц р с ы н ,  ескіден 
б іл е т ін д е р ін  ж о г а л т а д ъ Г .
 Ол ө зін ің  ғибратында: 
"Өзге 
т і л   м ен  м ә д е н и е т т і  білу  адамды  сол  х а л ы ц п е н   т е ц  
қ ц ц ъ щ т ы  ж а с а й д ы '
 
一
 деген п ік ір  айтады.
Өткен  ғасырдың  90-жылдары  француз дар Абайдың 
"Қарасөздеріменен" және "М а сғүт", "Ескендір" аттыпоэ- 
маларымен француз тілінде танысты 
(Ғ а л ы м ж а н  М ц ц а  
н о в т ы ң   аудармасы).
Ф ранцуз  Кристиан  Висанти  ңазаң  үлы  ақы ны   және 
философы Абайдың ү ш қы р  ойлары мен дәиек сөздерінің 
X X I ғасырда да маңыздылығы жоимағандығын және оны
137

шәкірттерді тәрбиелеу кезінде басшылыңңа алуға болатын- 
дығын, Абай философиясын қолдана отырып, сол сияқты 
маманданған білімді жэне дарынды мемлекеттік шенеу- 
н ікте р д і  тәрбиелеп  шығарса,  олардың  Отанына  ж а н- 
тәнімен ш ексіз қызмет ете алатындығына сенім білдіреді. 
Абайдың әлемтанымына оның ш ығармашылығын  зерт- 
те у ш і-ж а з у ш ы   Леонид  Соболев: 
" Ғ а ж а п ,  п а т ш а  ре- 
ж и м ін ің   е з гіс і  ж а гд а й ы н д а ,  п а т ш а   ө к ім е т ін   ж е к к ө - 
р у ш іл ік   барлыц  орыс  ц л т ы н а   та р а е а н   кезде,  ц л т ш ы л - 
дар  осы  ж е к к ө р у ш іл ік т і өздерінің  с а т қ ы н д ы қ  м а ц с а т - 
т а р ы н а  пайдаланган у а қ ы т т а р д а А б а й  бар даусыменен: 
"Егер орыс  берсе  кеңес,  бцл  кеңес ж а м а н  демеші  деп  ба­
т ы л  а й т т ы . . ."
  деп ңатты таңданыпты.
Абай -  жаңашыл суреткер, ол ңазаң поэзиясын түр мен 
мазмүн жағынан мейлінше байытты, б иік белеске ктерді. 
К ө ркем дігі үзд ік, халы қтың мазмүны терең шығармала- 
ры арңылы жаңа сападағы әдебиеттің 
一
 сыншыл реализм 
әдебиетінің  негізін  ңалыптастырды.  Поэзияны  ңоғамға 
ңызмет  ететін  өнер,  із г іл ік к е   бағыттайтын  рухани  к ү ш  
деп санады, өзінің  бейнелі, ү зд ік көркем сөз айшыңтары 
арңылы ана тілдің кө ркем д ік ңуатын, м өлдірлігін дәлел- 
деді.
Абай орыс әдебиетінен жасаган ү з д ік аудармаларыа- 
рңылы да төл әдебиетімізді байытып,  мол рухани ңазы- 
на қосты. М үны ң  бәрі жинаңтаи келе, Абайды ңазақ әде- 
биетінің классигі, ү л тты қ зор маңтаныш етті.
Ө зін-өзі тексеруге арналған тапсырмалар:
1 . Абай  — ж аңаш а  ңазаң 
әдебиетінің  іргетасы н 
ңалауы ш ы .
2._С .М үқановты ң ойын жалғасты ры ңы з:  "Данышпандар- 
дың бәрі -  ақы н емес, аңындардың бәрі -  
_______   Абаи
болды".
3.  X IX   ғасырдың  80-жылдары  Абайдың  аңын  әрі  ойшыл 
болып ңалыптасуына эсер еткен е к і адамның а ты -ж ө нін мына 
же ліге ж азы ңы з:
138

4.  Төм ендегі т а қы р ы п т а р д ы ң  іш ін е н  қа за ң  а ң ы н ы  ж ы р л а -
м а ған  та ң ы р ы п т ы   а л ы п  тастаңы з:
Азаматтық лирика
Табиғат лирикасы
Экология жайлы 
өлевдер
Махаббат туралы 
өлеңдер
5. 
Ш ы ғарм аш ы лы ғы м ен  Абай  таныс  емес  а қы нны ң  
ж ө н ін   сызып  тастаңыз:
аты-
э л -Ф а р а б и
Ә ш бери
Х а й я м
Х а ф и з
А ң ы н н ы ң   тағы  бір  поэмасының  атын  ңосыңыз:
7. А қ ы н ға  м узы калы ң шығармалары таныс сазгердің аты- 
ж ө н ін   ңосыңыз:
Қ о л д а ны л ға н  әдебиеттер:
1 .
М .  Әуезов.
  Орыстың реалистік және ңазақтың револю- 
цияға д е й ін гі әдебиетінің салттары.
2.  А .   Б а й т ц р с ы н о в .
  К ө р н е к т і  қазаң  аңы ны   / /   ” М ы сл ь” 
ж ур н а л ы ,  № 11
，
1997.
3. М. 
Базарбаев.
 Қазақ поэзиясы жэне кѳркемдік іздену.— 
А лм аты :  Ж а зуш ы ,  1995.
4.  Б ү кіл ә л е м д ік  әдебиеттің тарихы ,  9  томды қ.  — T.  7.
5. 
Ә.  Қодар.
  Абайдың  философтың  терминологиясы. 
Қазаңстанның мэдени контекстері: тарих және ң а зір гі заман. 
- А .
，
1998.
6.  Абай  энцеклопедиясы.  — A .:  Атамүра,  1995.
7.  Абай  елі.  —
 A.:  Өнер,  1994.
8. 
Ш .  Әділбаева
 Абай Құнанбаевтың өмірі 
мен 
шығарма- 
шылығы 
H
  Қазаң  және әлем  әдебиеті
，
2006.  № 3 .-1 8 -1 9  б.
139

Тарауға арналган тест сүрақтары:
1.А .Қүнанбаиүлы ңай жерде дүниеге келді:
а) Орал облысыньщ Орда ауданында; 
,
б) Семей облысыньщ Ш ыңғыс тауларында;
в) Қостанай облысының Затобыл ауданында;
г) Павлодар облысынын, Баянауыл ауданында.
2. Ңьфғыздың батырльщ эпосы "Манастың" біріншіғьиш« 
ми жазбасын кім  жазды:
а) Н.И.Веселовский;
б) Г.Н.Потанин;
в) Ы.Алтынсарин;
г) Ш.Уэлиханов. 
上
3. "Масғүт" поэмасы кім н ің  туындысы:
а) A. Қүнанбайүлы;
б) Ы.Алтынсарин;
в) Ш . Уэлиханов;
г) С.Торайгыров.
4. "Қырғыз хрестоматиясын" жасаған кім :
а) Г.Н. Потанин ;
б) С.Кѳбеев;
в) Ы.Алтынсарин;
г) С.Торайгыров.
5.  "Тоя ма адам кѳзі  мьщ мен санға?
Жеміт кѳз жер жүзіне тоймаса да,
Ѳлсе тояр кѳзіне ңүм қүйылғанда" -   шумаңтары қай по- 
эмадан үзінді:
а )” Масгүт
”；
 
"
б) "Ескендір";
в) "Сегіз шумаңты өлең";
г)  'Әзім туралы аңыз
6. "Ағаш үй және ки із үй" өңгімесінің авторы:
а) С. Торайгыров;
б) Ы  .Алтынсарин;
в) С.Кѳбеев; 
ш
г) Ш.Уэлиханов.
140

7.  "Қозы Көрпеш Баян Сүлу” эпикалың поэмасын жазып 
алган кім?
А) В.Радлов;
б) Г.Потанин;
в) С.Торайгыров;
г) А.Қүнанбаев.
8. "Жиренше шешен" аңызын кім  жазып алған:
а) Ы.Алтынсарин;
б) В.Радлов;
в) Ш .Уэлиханов
;
；
г) Г.Потанин.
て：
'
ノ.：
 '  Г
9.  Қазақ прозасының негізін салушы:
а) С.Көбеев;
б) С.Торайгыров;
в) Ы.Алтынсарин;
г) А. Қүнанбайүлы.
10. Абайдың "Егер орыс берсе кеңес, бүл кеңес жаман де- 
меші... " деген пікіріне таңданған адам:
а) А. П уш кин;
б) Э.Бѳкейханов;
в) JI. Соболев;
г) М. Базарбаев.
11.Абайдьщ философиясын білімді жэне талантты мем- 
лекеттік шенеуніктерді тәрбиелеуге үсынған адам:
а) ағылшын Дж ек Лондон ;
б) француз Жюль Верн;
в) американдың Роберт Ш екли; 
' '
г) француз Кристиан Висанти.
12. "Бөтен сѳзбен былғанса, сѳз арасы,
Ол аңынның білімсіз бейшарасы" деген  шумаңтары 
Абайдьщ ңай өлеңінен алынған:
а) "А ңы н";
б) " Өлең -  сөздің патшасы, сөз  сарасы";
в) "Жалынды (Отты) жанның е кпін і туралы";
г) " К ү з " .

V I I   Т А Р А У  
Х Х Ғ А С Ы Р Д Ь Щ   І-Ж А Р Т Ы С Ы Н Д А Ғ Ы  ӘДЕБИЕГГЕР
X X   ғасырдың 
1 жартысындағы 
әдебиет
С* Торайгыров
г т
С. Квбеев
Қайтып келген 
эдебиет
С ұл та н м а хм үт  Т о р а й гы р о в
(1893-1920)
Қ араңеы   ц а за қ  көгіне 
Өрмелеп ш ы гы п  к у н  болам!
С.Торайгыров
Сүлтанмахмүт Торайгыров 1893 ж ы ­
лы 28 қазанда қа зір гі Павлодар облысы­
нын;  шаруа  отбасында дүниеге  келген. 
Әкесі Әубөкір кедей,  момын, шаруаңор 
болса да,  балаларының  оңуына жағдай 
жасаған.  Сүлтанмахмүт  алты  жасында сауатын  ашқан. 
1903-1905  жылдары  ауыл  молдаларына  сабаң  алады. 
К ейін Баянауыл,  Троицк ңалаларында оңып, сауаттана- 
ды. A.C.  П уш ки н ,  М .Ю  Лермонтов, И .К .  Крыловтардың 
шығармаларымен танысады.
Сүлтанмахмүт  -   сынш ыл  реалист  аңын.  Ауылдағы 
таптың,  әлеуметтік  те ң сізд ікті,  ңоғамдық  өм ірдің  ме- 
ш е у л ігін ,  м асылдықты ,  м әдениетсіздікті  ө т кір   сынға 
алады. Әсіресе, әлеуметтік лириканы  көп жазған ("Қ а н - 
дайбасш ы",  "Бүлар к ім ? ",  "Ж а зғы  ңайғы 
，
'М іне, ала- 
ңай!?"  "А й т ",  "К ө ш у ",  "М ү қ ы ш қ а ",  ” Қ о с ү й ",  "Партия- 
ш ы ға ",  "Ж ас  ж ү р е к ",  'Соғыстың  к е с ір і",  "Өң  бе,  түс
142

пе?", т.б.). Бүлардың қай-ңайсысында да болсын, қоғам- 
дағы сүрыңсыз жағдайларды өлтіре шенеп, ңараңғылың 
пен  надандық  бүлтынан  ж үр ты н   айыруға  к ү ш   салған, 
адамның өз еңбегімен, күш ім е н баңыт, ж ол іздеуіне ке- 
дергі болмауын тілеп, бектік-феодалдың ңанаудың, отар- 
шылдың е згін ің  ж ойы луы н аңсаған.
Сұлтанмахмүт  философиялық  лирикалармен  ңатар, 
ңоғамдың-әлеуметтік те ң сіздікті,  әділетсіздікті сынап- 
мінеп, И .Кры лов үлгісім ен мысалдар да жазды. ("А р ы с­
тан мен ты ш қа н ",  " Е к і ты ш қа н ", т.б.).
Сүлтанмахмүт әйел теңсіздігі таңырыбына кө п ңалам 
тербеді.  Әсіресе,  "Қамар сүлу",  " К ім  ж а зы қты "  лирика- 
лык; романдары айрыңша атап өтерлік. Өлеңмен жазы л­
ган "Қамар сүлу" романы тіл і шүрайлы, үғым ға тү с ін ікті, 
ңарапайымдылығымен  ерекшеленеді.  Онда  ңазаң  әйел- 
дерінің  төңкеріске  дейінгі  бүйығы  өмірін  суреттей  оты­
рып,  патриархалды-феодалдық  қо ғам ны ң  ңаталдығын 
әшкерелейді, әлеуметтік ж үйені  қатал сынайды.
Роман жанрындағы Сүлтанмахмүттың үлкен ж е ң ісі -  
"К ім  жазыңты ?".  П у ш ки н н ің  өлеңмен жазылған  "Евге­
ний  О негин"  романы  т и п ін д е гі  әдебиетіміздің  алтын 
ңазынасына  ңосылған  ш ы ғарма.  Таңы ры пты   таңдап 
алып,  ш еш уі  Торайғыровтың  кемеліне  келген  суреткер 
екендігін  айңындайды.  Роман  X X  ғасырдың басындағы 
ңазақ халқы ны ң ңоғамдың-әлеуметтік өмірін кең арнада 
реалистікпен  суреттеген.  Қамтымайтын,  көкейге  сүраң 
үялатпайтын мәселелер аз.
Қ а за қ  ғылымнан  кенде,  өнерге,  ел  билеуге  шорңаң. 
Оған к ім  ж азы қты ? Қ а за қ халқы  саясат,  мэдениет,  ша- 
руаш ы лы қ, кәсіпорын ашу,  сауда-саттыңпен шүғылда- 
нуда басңа халыңтардан кенжелеп қалған. Оған к ім  жа- 
зыңты?  Қазаңтың  не  басында,  не  малында,  не  жерінде 
ерік жоң. Отаршыл үкім ет ауызындағысын ж ы ры п алып, 
ң а қш ы п,  өз  жерінде  сүтке  тиген  к ү ш ік т е й   етіп  отыр. 
Оған к ім  жазыңты? Батыс философтары, социал-утопис- 
тері,  ақы л-ой  кемеңгерлері,  социал-демократтар  Гер- 
цин,  Белинский,  Чернышевский,  Добролюбов,  Некра-
143

сов көзңарастарымен  жете таныс  Торайгыров  " К ім   жа- 
з ы қ т ы ”  романын  ж а зу  барысында  олардан  кѳ п   нэрсе 
үйренген. Өзіне сүраңты кө п ңойып, сол сүраңтарға ж а ­
уап  іздеген.
"Адасңан өм ір"  поэмасында автор дінге, үлтңа қара- 
мастан адам туған кезде ой мен адамгерш ілік тазалыңңа 
ие  деп  пайымдайды.
Поэма "М ен -   бала", "М ен -   ж іг іт " ,  "М ен тоңтадым", 
"М ен -   кә р і 
Мен -   ө л ік ” ，
деген 5 тараудан түрады.
" Т а б и га т ы н д а   адам  із г і ж әне  м ей ір ім д і,  әдемі  қаси- 
е т т е р і де мол, б ір ақ м цны ң бәрі ә д е т -гц р ы п т ы ң , щ д а й - 
дыц,  п а т ш а н ы ң   ж э н е   а л т ы н н ы ң   и е лігіне   ж е т к е н ш е  
г а н а ',
 _  д е й діавтор.
П оэм аны ң  л и р и к а л ы қ   батыры  ш ы н д ы ң ты   ізд еп, 
өм ірдің  дүрыс  жолынан  адасады.  Ол  халыңңа  ңызмет- 
ету жолы нан жаңы лы п, тек "өзі ү ш ін  ғана" өмір сүреді. 
Қ а р та й ға н  соң  ғана  ө з ін ің   дүрыс  өм ір  сүр м е ге нд ігін 
б іл іп,  адамдар  алдындағы  айыбын  сезеді.  Автор  кеиіп- 
кердің осындай ө зім ш іл д ігін   ңатал айыптайды.
Торайғыровтың  лирикасы  таңырыбы  ж ө ніне н  ж ан- 
жаңты :  оның  азаматтың  және  көптеген  философиялың 
өлеңдері махаббат пен табиғатты жырлайды, ол алдымен 
азаматтық  ақы н болып саналады. А ңы н жас үрпаңтарға 
былай  деп  үн  тастайды:  "Егер  де  сен,  өз  өм ір іңді  арма- 
ны ңны ң  орындалуына  арнасаң,  онда  біздің  халңымыз 
баңытты болады, сыпайыдос!" ("О ңыпжүрген жастарға").
"Адамдарды адасқан ѳмірден тек ңана үлы бауырлас- 
тыңты ң  ңүтңаратынына"  ақы н  ңатты  сенеді.  Торайгы­
ров ү ш ін   "ш ы нды қғалы м дар әлемінде ашылады".
Ү лы   аңын,  ңорам  ңайраткері,  публицист,  ж а зуш ы  
Сүлтанмахмүт 27 ж ы л  ғүм ы ры ны ң іш інде артында бай 
рухани қазына ңалдырған  бірегей ңүбылыс.
Ө зін-өзі тексеруге арналган тапсырмалар:
1 . С.Торайғыровтың  "Өлең  һәм  орындаушылары"  жүм ы сы  
ңай жанрға жатады?
2.  Ж азуш ы ны ң   алғаш қы   романы  қалай  аталады?
3.  Әжібай қай шығарманың кейіпкері?
4. С.Торайрыровтың қай поэмасы оның рухани өсуіне көмек- 
т е с т і ?
1 4 4

Қ о л д а н ы л ғ а н   ә д е б и е т т е р :
1 .С. 
Ахметов.
  Қазіргі  замандагы даму жэне ңазақ эдеби- 
етінің 
салттары.
2. 
Н. Смирнова, Ш . Сэтбаева, X. Әдібаев.
 Қазаң әдебиеті. 
- Алматы,  1988.
3. 
Б. Кенжебаев.
 X X  ғасырдың бас кезіндегі ңазаңтың жа- 
зушы-демократтары.
4. 
В. 
Әбдіеазыцлы.
  Қазаң  әдебиетінің  тарихы  жэне  оган 
жаңаша көзңарас  / /   "Егемен Қазаңстан",  04.01.2002.
5. 
С.  Торайгыров.
  Сарыарңаның  жаңбыры.  -   A.:  Жазу­
шы,  1987  ж.
6. 
X .  Суйіншалиев.
  Шоңтыры  биік  бір  түлға  / /   "Егемен 
Қазаңстан",  1994.
С пандияр  Көбеев
(1878-1956)
Ж а зу ш ы   ж эне  педагог  Спандияр 
Көбеев 
一
 
X X
  ғасы рд ы ң   басындағы 
ңазақтың демократиялың әдебиетінің 
белгілі  ө к іл і.  Оның  өм ір і  мен  шығар- 
маш ылығы 
—
 ағарту саласында к ір ш ік - 
сіз  ңы зм етінің  айқы н  мысалы.  Қазаң 
әдебиетіндегі алғаш қы  прозалы қ шы- 
ғарма —  С.Көбеевтің "Қ а л ы ң  мал  ро­
маны.
10-44
145

Роман кеиіпкерлері -   Қ о ж а ш  және Ғайша жас оңыр- 
мандардың  с ү й ік т і  кейіпкерлеріне  айналды.
С.Көбеев  1878 ж ы л ы  Қостанай уе зін ің  Обаған болы­
сында шаруаның отбасында дүниеге келді. Алғаш ында 
молдадан дәріс алды,  сонан  соң оның шыбыңпен үрып- 
соғып  оңытатын  тәртібіне  ңарсылың  білдіріп,  ңашып 
тынды.  Содан  ке й ін   ол  Ы .А лты нсарин  ашңан  мектеп- 
тен білім алды. Қабілетті бала кө рнекті ағартушы-демок- 
раттың  көзіне  бірден  ш алынды.  Ыбырайдың  аңыл-ке- 
ңесімен ол Қостанай мектебі жаны ндағы педагогигалың 
сыныпңа  түседі,  оны  1901  ж ы л ы   аяңтап  шығады,  сол 
кезден  бастап  С.Көбеевтің  ж арты   гасырдан  астам  уа- 
ңы тқа созылған  педагогигалық және ш ығармашылың 
ңызметі басталады.  Көбеевтің шығармашылың ңызметі 
1910 ж ы л ы  Қазан ңаласында шыңңан "Ү л гіл і тәрж ім е" 
атты б ір ін ш і  кітабы на енген  ө зін ің   "Отан"  атты өлеңі- 
мен жэне И .А .Кры л овты ң  мысалдармен және басңа ав- 
торлардың  шығармаларын  аударудан  басталады.  Бүл 
кіта п ң а   44  өлең  кір ге н ,  оның  іш інде  37-і  Кры ловты ң 
мысалдары:  "Еменмен  Ш іл ік " , ” Қ а р т п е н ү ш досадам
”，
 
"М айм ы л мен к ө з іл д ір ік
，
А н ы қ  
ңа л ы н ды қ", т.б.
1912  ж ы л ы  оның  "Ү л гіл і бала  деген белгілі хресто­
матиясы жарың көрді.
Ж азуш ы   оңулың  шығарарда JI.Толстойдьщ  тәж іри- 
белерін пайдаланып отырды. Бүл кіта п  балаларға көркем 
шығармалар  арңылы  адамдардың  ңарым-ңатынасын, 
жануарлар мен  өсімдіктер әлемі туралы  түсінікте р  бе- 
ретін алғаш қы  оңу ңұралдарының о ір і еді.
Ж ас Ғайш аның тағдырын баяндайтын  "Қ а л ы ң  мал 
(1913)  атты  б ір ін ш і  ңазаң  романы  -   ңазаң  әдебиетінің 
ңүнды  шығармасы.
Ғаиш аның  әкесі  Итбай  ңызын  кә р і  бай  Түрлы ғүлға 
күйеуге  беруді  ж өн  санайды.  Роман  ж е л ісі  өзгелермен 
салыстырғанда,  күрделі емес,  ол оңиғаны баяндау ңар- 
пайымдылығымен  ерекшелене  түседі.
Ш ығарманың не гізгі таңырыбы 
一
 өзін күш пен зорлап 
тұрмы сңа  (күй е уге )  берген  қа за қ  әй е л інің   ңарсылың 
күресі. Ғайша сү и ікті жары 
一
 Қожаш пен қосылып, өз ба-
146

қыты үш ін  күреседі.  Оның бүл әрекетін ңолдап, Қож аш - 
гың достары,  өзінің анасы -  А қсүлу,  Серғазы жәрдемде- 
(
；
еді.
Түрлығүл мен Итбай бейнелері феодалдың ңоғамдағы 
қара  к ү ш т ің   иелері  ретінде  бейнеленеді.  ” Қалы ң  мал" 
романының ж е л ісі  С.Торайғыровтың  "Қамар  сұлу"  ро- 
манымен үндеседі. Бас кейіпкерлер — Қамар мен Ғайша; 
Ахмет пен  Қ о ж а ш   бір-біріне үқсас  жэне рухани  да жа- 
қын.  Бүлар  жаңа заманның  адамдары,  олардың өмірге 
көзқарастары  да  жаңаша.  Біраң  өзара  айырмашылың- 
тар да ж оң емес.  Көбеевтің романында е к і таптың өкіл- 
дері -   байлар мен кедей ңаңтығысады, ол Түрлы ғұл бай- 
дан романның ке йіпкерл е рінің  жеке есеп айырысу, ке к 
алу маңсатынан  ке ліп  туындайды.  "Қам ар сүлу"  рома- 
нының кейіпкерлері — оңыған білім ді адамдар, олар үлт- 
тың зиялы ңауымның өкілдері болып табылады.
Көбеевтің кейіпкерлері -  ңарапайым ауыл түрғында- 
ры.  Біраң  олар  дала  б ил еуш ілерінің   (манаптары ны ң) 
қүрбаны болғысы келмейді. Көбеевтің романы маңсаты- 
иа ж етіп аяқталады. Баңытты мәреге жету қа зақ әдебие- 
тіндегі бір ж аңалы қ болып есептеледі. Романдағы хальщ 
ауыз әдебиетінің рөлі өте үлкен. Мақал-мәтелдер, қанат- 
ты  сөздер  аңынды ң  мәтелдердің  прозалың  бөлігім ен 
бірге  өріліп,  баяндауды  шиеленістіре  және  әсерлілігін 
арттыра түседі.
Көбеев тәрбие және білім алу жөнінде біраз маңалалар 
жазды. Ж азуш ы ны ң "Орьшдалған арман" атты кітабы  -  
халыңтың тағдыры туралы ой-толғаныстары, м үғалім нің 
із гі де ңиын еңбегі жайлы айтады, бүл педагог Қөбеевтің 
озіндік  шығармашылың  күнде л ігі  іспеттес.
Ж азушы-демократ, Ы .А лты нсариннің ш ә кір т і және 
ізін   жалғастыруш ысы  С.Көбеев  үлтты ң  ш ы нш ы л  про- 
ааның қалыптасуы және өз халқын сауаттандыру жолын- 
да айтарлыңтай еңбек етті.
Ө зін-өзі тексеруге берілген тапсырмалар:
Сөйлемдерді толыңтырып жазыңыз:
1 . С.Көбеевтің  "Қалың мал"  романы 
жанрмен
жазылған.
147

Ш ә к ә р ім   Қүдайбердиев 
1
(1858-1931)
Ш әкәрім Құдайбердиев -  X IX  ғасырдың аяғы мен X X  ға- 
сырдың басындағы ір і түлғалы аңын. Оның шығармашы- 
лы қ ңызметі өм ірінің ңиын кезеңдерінде өтті. Ш әкәрім  -  
148
2.  Орындалған арман"  一
 бүл__________________________
3.  "Ү лгілі бала” 
一
 бұл________________________________
4.  "Үлгілі тәржіме" 
一
 бүл_____________________________
5.  Көбеевтің  Қалық мал  романының қандай ерекшелігі
Қолданы лған  әдебиеттер:
1 .
JI.H . Смирнов,  Ш .  Сатпаева, X . Әдібаев.
 Қазақ өдеби- 
еті.  -  Алматы,  1988.
X X  ғасы рд ы ң   I  ж а р ты с ы н д а ғы  қ а з а қ  әдебиеті

үлы Абай Құнанбайұлының немере ін іс і •
Абайдың  балалары  Ақы лбай  мен  Ма- 
ғауия, Ш әкәрім мен Көкбай Абай айна- 
ласындағы ақындар легіне кіреді.  Ж еті 
жасында жетім қалған Ш әкәрім Қүнан- 
бай  қа ж ы н ы ң   қолында  тәрбиеленеді.
Ауыл  молдасынан  сауат  ашады.  Абай 
ақылымен көп ізденіп, түрік,  араб, пар­
сы тілдерін ж е тік меңгереді.
Ш әкәрім  өзінің әлемдік танымымен 
айқын  көрінетін  демократ,  ағартушы,  насихаттауш ы ,  өз 
заманындағы озық идеялы тұлға. Ол Батыс Еуропалың және 
орыстың революциялың-демократияльщ философиясымен, 
ағартушьшыңтың барлык, бағыттарымен,  Батыс  пен Ш ы- 
ғыстың көркем мәдениетімен жаңсы таныс болды.
Ол әр түрлі жанрларда: поэзия, проза, дастан дар, эссе, 
аударма, ауыстыру, жылнама тарихтары жэне т.б. ж а з­
ды. Ш ә кә р ім н ің  ѳзі т ір і кезінде Семей ңаласындағы "Я р­
дам"  баспасынан  "Ң азақтарды ң  айнасы"  (1913)  атты 
кітабы  басылып ш ы ңты , оған X IX  ғасырдың 70-жылда- 
рынан  бастап,  Абай  қа йты с  болған  (1904)  ж ы лдарға 
дейінгі ж азылған  өлеңдері кір д і.
1912  ж ы л ы   сол  баспадан  ” Қ а л қа м а н -М а м ы р ”  мен 
"Е ң л ік-К е б е к"  поэмалары  да  ж е ке -ж е ке   к іт а п   болып 
ж а р ы қ  көрді.  1911  ж ы л ы   Орынборда  "Т ү р ік ,  ңырғыз, 
қазақ һәм хандар ш ежіресі" кітабы шығарылды. Ол 1918- 
1924 жылдары  "Абай",  "Ш олпан"  ("Венера") журнал 
да
- 
рында үзін д і болып  басылды. Соңында өлеңдер, маңала- 
лар, эссе жэне  "Л эйлі мен М ә ж н үн " поэмасының аудар­
малары ш ы қты .  1924 ж ы лы  Семей қаласында  "Дубровс- 
ки й д ің   әңгім есі",  ал  1936  ж ы л ы  Алматының  ” Эдебиет 
майданы" журналында "Боран" ("Метель") аудармалары 
басылған-ды (екеуі де П у ш ки н н ің  шығармалары).
1935 жылы С.Сейфуллиннің басшьтығымен кіріспе сөзі 
жазылған "Ләйлі мен М эж н ун " поэмасы жеке кіта п болып 
басылып шыңты (ол Низамиден жаңаша салынған).
1931 ж ы л ы  күзде аудандың М емлекеттік шекара бас- 
ңармасының  (ГП У )  ңызметкерлері  ұлы  ақсаңал  Қ а ж ы
149

немесе  "М үты лған 
一
  Забытый"  деген  бүркенш ек  атпен 
ңарбалас ѳмірден бои тасалап, ұза қ жылдар бойы тау-тас 
жағалап ж ү р іп  аңынды атып өлтірді.
20-жылдардың аяғы мен 3 0 -жы лдардың басында аңын 
"Бай тегінен шьщңан" деген әңгімелер өріс алды, оны жаңа 
қоғамға ж аулы қ пиғылда деп  кінәлады,  тіп ті,  ңараңшы- 
лармен де байланысы бар деп уағыздады... Оны ңуғындау-