Д. филология ғьш ы мдары ны ң кандидаты

У 5 1
К   Ә   С   I   П   Т   I   К
б   8 3 ( 5 К )

Г .  С .   У м а р о в а ,   С .  F .  Ш а р а б а с о в
Қ А З А Қ
Ә ДЕБИ ЕТІН ІҢ  
ТАРИХЫ
О қ у л ы қ
Қазақстан Республикасы  Б ілім  және ғылы м м инистрлігі 
к ә с іп т ік  бастауыш  ж эне орта білім  беру 
ұйымдарына ұсынады
« Ф о л и а н т »   б а с п а с ы
А с т а н а - 2 0 0 7

Б Б К  83.3 (5 К а з) я 73Й/3 
~ У  51 
—
' 
:
)
s n r \ y  j t * M  ч ' 
”：
 
П і к ір  ж а з га н д а р :
Ибраева 
а
.Д . — филология ғьш ы мдары ны ң кандидаты ; 
Ермекбаева A .R  -  педагогика п ә нін ің  оңытушысы, әдіскер
у  g l У м а р ова  Г.С . Ш арабасов C .F.
Қ а за ң   ә д е б и е тін ің   та р и х ы :  О қ у л ы қ .  -   А с та н а : 
Ф о л и ан т, 2007. -  244 б.
IS B N   9965-35-120-1
О қу л ы қт а  қа заң  әдебиеті та р и хы н ы ң  е ж е л гі дәуірден 
б ү гін ге  д е и ін гі дам у бағы ты  кө р с е т іл іп , қа за ң  а қы н -ж а - 
з у ш ы л а р ы н ы ң   ш ы ға р м а ш ы л ы ң   ж о л ы ,  ң а л а м ге р л ік 
ң уаты  ж әне туы нд ы лары ны ң  та р и хи л ы ғы  баян е тіл ге н .
К іт а п   « М е м л е ке ттік  емес  т іл д е гі  қа за ң   т іл і  мен  әде- 
биеті»  м ам анды ғы  боиы нш а б іл ім   алаты н  студенттерге 
арналған.
У
4603020000 
00  (Ô5)-07
I S B N   9 9 6 5 - 3 5 - 1 2 0 - 1
”_ _ Ж к т 5Каз)я73
У!
К»Т
а
П Х А Н
а
СЬЧ!
© Умарова Г.С”  Шарабасов C.F., 2007 
© «Фолиант» баспасы, 2007

А Л Ғ Ы   СӨЗ
Қ а за ң   әдебиеті  мен  оры с  әдебиетін  салы сты рм алы  
оңы ту  м аңы зды  ә дістем елік тәсіл болып табылады.  Бел- 
і'іл ід е н  б е лгісізге  кдрай а я қ басатын е ж е л гі әдіс бүл ж е р ­
де бага  жетпес  кө м е кш і.  Қ азаң  әдебиетінің  ш ы ғарм ала- 
ры  мен  ке и іп ке р л е р і  орыс  т іл д і  ортаға т ү с ін ік т і де  ж а - 
қы н   болуы на қол  ж е т к із у ім із   ке р е к.  Орыс  әдебиеті  мен 
қа за қ  әдебиетіне  ортаң  көздерді  а н ы қта п ,  өзара  тари хи 
байланы сты ғы н  аны ңтау ңаж ет.  Ш ы ғарм аларды ң тари­
хи және әдеби  ңайнар көздерін б е л гіл і кезде талдау ңиы н- 
д ы қ туды рм айды , олар т ү с ін ік т і ә р і ж а ң ы н  болады. М ы ­
салы,  С.Сейф уллин  мен  В .М а я ко в с ки й   ш ы рармалары н 
салыстырмауға болмайды. П оэтикалы ң дарындары Қ азан 
тө ң кер ісім е н   ңатар  аш ы лған С.  Сейф уллин  мен  В .М а я ­
ко в ски й  ш ы ғарм алары на тэн ортаң кө р ін іс те р  кѳ п  е ке н і 
м ѳлім. А ңы н-азам атты ң,  аңы н-ңайраткердің  ы сты қ сезі- 
м інен туға н  поэзияны  байы туға, дам ы туға оны ң м ү м к ін - 
ін іл ік   аясы н  ке ң ей туге   деген  талпы ны с  пен  дамы л сыз
111 
ы ғарм аш ы л ың  ізд е н іс  екеуіне  де тән  ңасиеттер.  Е ке у і 
де  өз  ха л ң ы н ы ң   поэзиясы на  б и ік   а за м а тты қ  паф осты 
е н гізд і. Е к і туы сқа н  ха л ы қты ң  поэзиясы  да бүры н-сонды  
м үндай  б и ік   ңоғам ды ң  се р п ін д і  б іл м е й тін -д і.  М а я ко вс­
к и й  мен Сейф уллин ш ы ға р м а ш ы лы ғы ны ң   ке й б ір  ортаң- 
ты ғы м е н   ңатар  олар  дара  тү л ға л ы   аңы ндар  болаты н. 
О қы туш ы ны ң  м ін д еті 
一
 оларды салыстыра оты ры п, қазаң 
аңы ны   д ар ы н ы н ы ң   со н ы л ы ғы   мен  ө з ге ш е л ігін   толы ң  
көлемде аш ы п беру. X X  ғасы рды ң 20-30-ж ы лдары ндағы  
қа за қ  поэзиясы н  оңи  оты ры п,  М .Ж үм абаевты ң,  А .Б л о к 
пен  С .Е сенин  по эзиял а р ы н   салы сты ра  о қ ы т у   қ а ж е т . 
Қ а за қ ха л ы қ ауыз әдебиеті ш ы ғармалары н оқы ғанда орыс 
ф ольклоры ндағы  осы ган үңсас ңұбы лы старға ж е л і тарт- 
пауға болмайды.  "Қобы ланды  батыр  эпосымен танысңан 
кезде И лья М уромец туралы , олардың пайда болу ж агдай-

ларына, ха л ы қ ө м ір ін д е гі  м әніне,  ңазаң ж эне орыс халңы  
тағд ы рл ары ны ң   үңсасты ң  ж а ң тар ы н а   тоң тал ы п  ө ткен 
ж ағдайда  ңазаң  ф ольклоры   эпосы н  о қуш ы л а р   ң ы зы ға  
қабылдайды. Абай ш ы ғарм аш ы лы ғы м ен таны сңан кезде 
A .C .  П у ш к и н   ш ы ға р м а ш ы л ы ғы н ,  оны ң  орыс  әдебиетін 
дам ы тудағы  тари хи р өл ін еске  алм ауға болмайды.  Абай 
е сім ін е   ә М .Ю .Л ерм онтов,  И .К р ы л о в ,  В .Г .Б е л и н с ки й , 
М .Е .С а л ты ко в -Щ е д р и н ,  J I.H .Толстой  сияң ты   оры сты ң 
үл ы  а қы н -ж а зу ш ы л а р ы  да б а йл а н ы сты . С .Т о ра йгы р о в 
пен М .Л ер-м онтов сияңты  үлы  протестанттарды ң, Ы .А л - 
ты нсарин мен  К .Д .У ш и н с к и й ,  Н .Ф . Б ул  га ко в ,  соны мен 
қа тар   J I.H .Толстой  с е кіл д і  оры сты ң  там аш а  ағартуш ы  
педагогтары ны ң  бейнесі өзінен-өзі ж ады ға оралады.  Әр 
зам анны ң  алды ңғы   ңатарлы   адамдары  ңазаң  халңы на, 
оны ң мәдениеті мен тарихы на  терең назар аударды.  Б үл 
ңатарда үлы  адамдар аты н көптеп атауға болады, мысалы,
A .C .П у ш ки н ,  Д .Н .  М ам ин-С иб иряк,  В .Д аль,  т.б.  зиялы - 
ларды ң есім дері бар.
Орыс  ж а зуш ы л ар ы   X IX   ғасы рды ң  басында-аң  ңазаң 
ха л қы н ы ң  өм іріне  арналган кө р ке м  ш ы ғарм алар ж азды . 
Ә й гіл і  "Т усіндірм е с ө зд ікті”  құрасты руш ы  В .Д альдің ш ы- 
ғармаларын еске түсіруге туракеледі. Ол езілген ңазақ хал- 
қы н а  деген ьщ ыласқа толы  "Б и ке й и М ауляна” ，” М айна
”，
 
"У р а л ьски й  к а з а к ", т.б.  әңгім елер мен повестер ж азды .
О қы ты латы н материалды әсерлі  түр ғы д а   бере  біл удің  
м ән і зор. О ңы туш ы ны ң сәтті таңдаран м ә тін і, на қты  да мә- 
нерлі әңгім елеуі,  оны ң әуезді  дауысы студенттер кө ң іл ін  
аударып, оларға эстетикалы қ тәрбие береді.
Б үл   бағдарлама  м атериалдары   б ір түта с  әдеби  үр д іс 
ж е л ісін  қалы птасты руға  м ү м к ін д ік  беретін және ғы лы м и 
пән ретіндегі ңазаң әдебиеті туралы тольщ үғы м  қалыптас- 
ты руға ы ңпал ететін н е гіз гі үш  п р ин ци п бойынш а ір ікт е - 
леді: 
'
1 .Х ронолоеиялық. Қ а з а қ  әд е б и е тінің  б арл ы қ м атери­
алдары е ж е л гі зам аннан  б ү г ін г і әдебиетке д ей ін ңарас- 
ты ры лады .
2.  Тарихи-эдеби. Әдеби ш ы ғармаларды   н а қты  тарихи 
оқиғаларға байланысты ңарасты руға кө м е к етеді, әр тү р л і

тарихи д әуір бейнесі кө р с е тіл іп , ңарасты ры лы п оты рған 
i иы ғарм аны ң б ізд ің  заманы м ы з ү ш ін   м аңы зы  аш ылады . 
М ысалы, ж ы раулар ш ы ғарм алары н оңы тңан кезде олар­
дын,  ң о ға м д а ғы   р ө л ін е ,  т іп т і  ха н д а р д ы ң   да  олард ы ң 
и ік ір ім е н  санасуы на тура ке л ге н д ігін е  ж әне өз а қы н д ы қ 
ш абы ты мен  ш айңас  алдында  әскер  р у х ы н   кө те р ге н ін е  
мазар  аудары лады .  Сол  арңы лы   а қы н н ы ң   ң о ға м д ағы  
рөліне кө ң іл  бөлінеді. К өркем  ш ы ғарм адағы   тарихи және 
ж а лпы  адамдың оңиғалар арақаты насы н наңты  белгілеу 
қа ж ет. Қ а з а қ әдебиетіндегі ж а л п ы  адамдың а спектілерд і 
аны ңтау,  о қы ту ш ы н ы ң   сөз  зергерлерінің  наңты   тари хи 
ж агдайларға байланысты өз алдарына қо й ға н  м оральды қ 
мәселелерге к ө ң іл  аударуы н талап етеді.  "Қ а за ң  әдебиеті 
та ри хы " кур сы н а   тамаш а кө р ке м  ш ы ғармаларм ен таны - 
суға ж эне олардьщ ж а л п ы  эдебиет дам уы ндағы   б үры нғы  
ж ә н   ң а з ір гі  ке зең д е гі  м аңы зы н  а й қы н д а уға   м ү м к ін д ік  
беретін  монограф иялы ң ш олу таңы ры птары  к ір е д і.  М о- 
нограф иялы қ таңы ры п ж е л ісін д е  ж а зуш ы н ы ң  б ір  неме­
се бірнеш е ш ы ғарм асы  талданады.
Сонымен қатар монографиялың таңыры птар тек көркем  
м әтінді үғы нд ы ры п қана қойм айды ，сөз сур етке р інің  ө м ір і 
мен ңы зм етін түсін уге , оны ң рухани ортасы мен б и ік  адам- 
ге р ш іл ігін ,  қа заң   ж әне  әлем  әдебиетіне  ңосңан  ү л е сін , 
адам герш ілік бейнесін ү ғы н у ға  ж әне н а қты  мысалдар ар- 
қы лы   өз ө н ер ін ің  ңуаты м ен ха л қы н а  және  қо ға м ға  ды з­
мет ету идеясын, ж а зуш ы  тағды ры н түсін уге  ы ңпал ететін 
ж азуш ы н ы ң  ө м ір і мен ш ы ғарм аш ы лы ғы  туралы  мәлімет- 
терді ңамтиды.  М ұны  Абай Қүнанбаевты ң ө м ір і мен ңыз- 
м етін оңытңан кезде  айңы н көрсетуге болады.
З.Теориялық. М атериалдьщ  әр тарауында әдебиеттану 
саласынан  теориялы ң  м әлім еттер  де  болады.  М ы салы , 
” Көне  т ү р к і  м иф тері  мен  аңы здары "  таңы ры бы н  оңы т- 
қ а н   кезде  бүл  ж а н р л а р д ы ң   е р е к ш е л ігі  т ү с ін д ір іл е д і. 
Б .М а й л и н н ің , Ғ.М үсіреповты ң  ш ы ғармалары н өткен ке з­
де  әдебиеттегі  ә ң гім е   ж а н р ы н   т ү с ін у ге ，о ны ң   әр  т ү р л і 
үл гіл е р ім е н  таны сы п, эволю циясы н бағамдап, X X  ғасы р 
басындағы  әңгім елердегі ж аңаш ы лды ң пен д ә с тү р л іл ікт і 
ү ғы н у ға  кө м е гі ти е тін   осы ж а зуш ы л ар д ы ң  өз әңгім еле- 
ріне  ж ү гін е м із .

Ү нтаспад ағы  ж азбаларды  ке ң ін е н  ңолданы п,  К .Б а й - 
сейітованы ң, Б .Т өлегенованы ң, Р .Б ағланованы ң, Е.Сер- 
кебаевты ң  т.б.  оры ндауы ндағы  х а л ы қ әндерін  ты ңд ату 
оңуш ы ларда ү л ке н  эсер қа л д ы р ы п , әдебиеттен рахат та­
у ы п , б іл ім ін  а ртты руға  қо сы м ш а  ы қп а л  етеді.
М ү м к ін д іг ін е   қа р а й   а қы н -ж а зу ш ы л а р м е н   кездесу 
үйы м д асты руды ң , м үраж айлард ы  аралауды ң,  әдеби ес- 
ке р ткіш те р м е н  таны суд ы ң , ки н о  ж әне театрларға бару- 
д ы ң, эдеби кеш тер (м ы салы  "А бай ж эне П у ш к и н ", "А бай 
ж эне Л ерм онтов", "А бай ж эн е  Г е т е ，' С. Сейф уллин ж эне
В .М а я к о в с к и й "
，
” Ш .У э л и х а н о в  ж эн е  орыс әдебиеті ңай- 
р атке р ле р і  таң ы ры птары на) ө т к із у д ің  берері мол.
"Қ а з а ң   әдебиеті  та р и х ы "  п ә н і  0 307002  м ам анд ы ғы  
бойы нш а топтарда 108 сағатңа есептелген.
К ө н е   т ү р к і  м иф тері  мен  аңы здары
"М иф   те р м и н ін ің  аныңтамасы, миф тердің пайда болу 
себептері, көне т ү р к і м иф терінің ерекш еліктері. Ш .У эл и ­
ханов ж а зы п  алган көне т ү р к і миф тері, Қ о рң ы т, А сан Қ а й - 
ры ж эне батырлар туралы  қа за қ ха л қы н ы ң  аңыздары.
Қ а з а қ  х а л ң ы н ы ң  п о э т и ка л ы қ ш ы ға р м а л а р ы
Қ а за қ  халы ң  ш ы ғарм аш ы лы ғы   туралы   ж а лпы  ү ғы м . 
Х алы ң поэтикалы ң ш ы ғарм аш ы лы ғы ны ң ерекш еліктері: 
ауы зщ алы ғы , ү ж ы м  
д ы л ы р ы
 
, халы ңты ғы , варианттьш ығы, 
авторы  б е л гіс ізд ігі,  син кр итизм ,  т.б.  А уы з  әдебиеті  -   ха- 
лы ңты ң  ұзаң  ғасы рлар  боиғы   еңбек  тә ж ір и б е с ін ің   ж а н - 
ж аңты  беинесі. Қазаң фольклор ж анры  туралы  үғы м , оньщ 
қайнар к ө з і, пайда болуы мен дамуы. Эр хальщ  фольклор 
ж анрлары ны ң  ѳзара байланысы  ж эне ңазаң ауыз  эдеби- 
е тін ің   кейб ір ж анрлы ң  е ре кш е л іктер і.
Х а л ы қ ауыз әдебиеті 
一
  ңоғам ды қ өм ір аинасы. Ф ольк- 
лордың  көркем д ік-ид еялы ң   қүн д ы л ы ғы .  А уы з  әдебиеті 
ж эне  кө рке м   эдебиет,  олардың  өзара  байланысы.  Қ а з а қ 
ф ольклоры ,  оны   ж и н а ң та у  ж эне  зерттеу.  А уы з  әдебиеті 
е скер ткіш тер ін  ж ина ң тау мен зерттеудегі алды ңғы  ңатар- 
лы  орыс зиялы лары  ө кіл д е р ін ің   рөлі.

Ң а з а қ тұі^візе-Салт ж ы р л а р ы
Халы ң әндері.  Х алы ң  өм ірінд е гі  ә н н ің  рөлі,  әндер си­
паттамасы.  К өш пенд і-м алш ы лард ы ң дүниетаны м ы   мен 
еңбек қы зм е ті ха л ы қ әндерінің қайнар к ө з і ретінде. Ән поэ- 
тикалары .  Түрм ы с-салт  ж ы р л а р ы н ы ң   ә л е ум е ттік  ж әне 
кө р ке м д ік  м ә н і.  Ж ы р   түр ле рі:  салт-дәстүр,  лири кальщ  
ж эне тарихи ж ы рлар. Салт-дәстүр ж ы рлары  -  ңазақ халқы - 
ньщ  ауыз әдебиеті ш ы ғармалары ны ң өте көне және ке ң  та­
ралган  түр л е рін ің  б ір і. Салт-дәстүр ж ы рлары ны ң  мазмү- 
ны  мен түрмы сты ң жағдайлары ж эне олардьщ пайда болу 
көздері.  Той ж ы рлары :  "Ж а р -ж а р ",  "С ы ң су",  "Б еташ ар". 
Той ж ы рлары ны ң идеялың м азмүны .  Ондағы е р іксіз әйел 
бейнесі. Салт-дәстүр ж ы рлары ндағы  драмалық әрекет эле- 
менттері. Салт-дәстүр ж ы рлары ны ң кө р ке м д ік ерекш елік- 
те рі  мен  ң үр ы л ы м ы .  Ж ерлеу 
жэне 
ас  беру  ж ы р ла р ы   — 
түрмыс-салт ж ы рлары ньщ  бір тү р і.  "Қ о ш та с у ",  "Е с тір ту ", 
"Ж о қт а у " ондағы қо ға м д ы қ және отбасьш ық, ж еке қа й ғы  
бейнесі. Қ а за қты ң  қа йғы лы  жырларындары ә р түр л і таңы- 
рыптар  мен  кө р ке м д ік тәсілдер.  Л и р и ка л ы қ ж ы рлар.  Он- 
дағы  адамдардьщ рухани дүниесі, олардьщ е р кін  де баңыт- 
ты  өм ір туралы арманы мен ңүлды қ еңбекке деген ж е к көру- 
ш іл ігін ің , тарихи жағдайлардың беинесі.  Тарихи жы рлар- 
дың  көркем дік-идеялы ң  ерекш еліктері.  X V III ғ.  Ж оңғар 
ш апңы нш ьш ы ғы  кезінд егі халың ө м ірі туралы жы рлар. Сы­
рым Датов, Исатай Тайманов,  т.б. көтерілістері туралы та­
рихи ж ы рларды ғы  азаттың әуендері. Е ж е л гі қазаң поэзия- 
сы ны ң ңалыптасуы мен дамуындағы  халың әндерінің ма­
цы зы .
М а қал дар
М ақал-мәтелдер 
一
  халы ң  д аналы ғы ны ң  поэтикалы ң 
бейнелену ны саны .  М ақалдарды ң идеялы ң-таңы ры пты ң 
м азм үны .  Ондағы  ә леум еттік ңарам а-ңайш ы лы ңтар бей- 
несі. М аңалдардың кө р ке м д ік е ре кш е л іктер і. Б үл халы ң- 
т ы қ  ж анрд ы ң  түрм ы ста ж әне әдебиетте ңолданы луы .

Е р те гіл е р
Ж анр анықтамасы. Ертегілердің пайда болуы мен ерек- 
ш еліктері. Ертегілердегі аним истік, тотем истік жэне сиңыр- 
ш ы л ы қ көріністер бейнесі.  Ертегілердегі әлеум еттік күрес 
пен еңбек үрдістерінің бейнесі. Халың ертегілеріндегі халың 
ү м іт ін ің , үмтьш ысыньщ , арман-мүдцесінің көріністері. Ер- 
тегілердің н е гізгі түрлері: ңиял-ғажайы п, хайуанаттар тура­
лы және тұрмыстың ертегілер. Ң и я л -ға ж а й ьт немесе сиқы р- 
лы  тьш сым ертегілері—халың мәдениетінің көне ескерткіш - 
тері. Қиял-ғаж айьш  ертегілерінің кейіпкерлері, н е гізгі идея­
сы мен сю ж еті.  Табигат к ү ш ін  бағындыру,  ж ақсьш ы ң пен 
зүлы мды қ арасындағы күрес және ж ақсьш ы қтьщ  ж е ң іс і ер- 
тегі қиялы ны ң н е гізгі өзегі. "Ер Т ө стік" ертегісі -  ңазаң ңиял- 
ғаж айы п ертегісіне тән  ертегі.  Қ иял -ғаж айы п ертегілердің 
ңүрьш ымы мен тіл  байлығы.
Х айуанаттар туралы  ертегілер. Хайуанаттар туралы ер- 
тегілер генезисі,  олардын, тотемизммен,  анимизммен бай­
ланысы.  Хайуанаттар туралы  ертегілердің образдары мен 
н е гіз гі  себептері.  "Т ү л к і,  аю,  қасңьф ,  арыстан және бөде- 
не",  "Т ү л к і,  аю және  баңташ ы ",  "Ү ш   дос",  т.б.  ертегілер. 
Хайуанаттар  туралы  ертегілердің  әлеум еттік бағы ты  мен 
ш иеленісі. Балаларға арналған хайуанаттар туралы  ертегі- 
лердің танымдың дидактикалы ң сипаты .  Хайуанаттар ту ­
ралы ертегілердегі т іл д ік  колорит пен баяндау тә сіл і (мане- 
расы).  Тұрмыс-салт ж эне  сатиралың  ертегілер.  Түрмыс- 
салт ертегілері — ңазақ ертегілері іш ін д е гі ең бай ж анр. Олар­
да ты м   ерте дәуірдегі,  феодалдың-патриархалдың  ңоғам- 
дары к ү н і ке ш е гі өм ір ш ьш ды ғы  оеинеленеді. Оларда ңазаң 
халңы ны ң антифеодалдың к ө ң іл -к ү й і мен еңбек түрмы сы  
суреттеледі.  Ертегілердегі әлеум еттік  наразы лы қ.  К ү л к і, 
ә ж у а - тап күр е сін ің  нысаны. Баиларды, хандарды, молла- 
ларды әж уалайты н  ("А лдар  К өсе",  "Ш ыңбермес  Ш ы ғай - 
б а и ，Ж иренш е шешен  ,  'Тазш а баланың қы ры ң ө т ір іг і", 
"Бай мен кедей") ертегілері. Бүл ертегілердің реалистік си­
паты,  олардың поэтикалы ң ерекш еліктері.  Х а л ы қ ертегі- 
леріндегі  эстетикалың  б іл ім . Қазаң халы ң ауыз әдебиетін- 
дегі халы ң ертегілерінің  маңы зы  мен  орны.

Эпос
Ж а н р  аны ңтамасы . Қ а заң  эпостары мен батырлар ж ы - 
ры ны ң ш ы ғу  тарихы  мен даму ж ағдайлары . Эпостардағы 
феодалдың  ы д ы рауш ы лы қ  ж ағд айы нд ағы   б ір л ік   ү ш ін , 
ш ет ж ү р т т ы қ  ш апқы нш ы лардан ж е р ін  ңорғау ү ш ін  күрес 
пен  тари хи  ш ы н д ы қты ң   бейнеленуі.
Б атьф лы қ эпостар. Батырльщ эпостардағы образдар мен 
н е гіз гі  себептер.  "Қобы ланды   баты р"  эпосы.  Т уған   ж ер 
қорғаны  — Қобы ланды , әйелдер, ер ңанаты батыр түлпары - 
ны ң ж әне ж ауларды ң бейнесі.
Ә л е ум е тіік-тұр м ы сты қ эпостар. (Л ирико-эпикалы ң поэ- 
малары). "Қ ы з  Ж іб е к" эпосы. Эпос махаббатңа деген түраң- 
тьш ы ң, ар-намыс туралы ойларгатолы. Эпостың кө р ке м д ік 
е ре кш е л іктер і.
А й т ы с
А йты с -   қазаң ф ольклорындағы өзінш е бай ж а н р.  А й - 
ты сты ң  аны ңтам асы   мен  е р е кш е л ікте р і.  О ны ң  түр ле рі. 
"Б ір ж а н-С ар а "  айты сы .  Осы айты сты ң ңоғам ды ң,  этика- 
л ы ң -э с те ти ка л ы ң   м о ти в те р і  мен  к ө р к е м д ік   б а й л ы ғы . 
"Ж ам бы л  мен  Қ үлм ам бет"  айты сы ,  тапты ң  мүдделердің 
ңайш ы  ке л у і ж әне әлеум еттік ң айш ы л ы қтар,  осы айтыс- 
тағы  феодалдың-патриархалдың ңоғам ны ң ө неге ліл ік кем- 
ш іл ік т е р і.
Кеңес  д ә у ір ін д е гі  айты стар.
К ө н е   т ү р к і  әдебиетінен X X   ға сы р   әдебиетіне деиін
К ір іс п е .  Қ а за ң  әдебиеті көне зам аннан ң а з ір гі кү н ге  
д е й ін гі  х а л ы қ ө м ір ін ің   кө р ке м   бейнесі ретінде.
Көне т ү р кі жазба ескерткіштері 
(ш олу) Енисей мен Ш ы ­
гы с Т үр кіста нн а н  К а вказ бен Д унайға  д е й ін гі  О рхон-Ени- 
сей, немесе р уникал ы ң  сына ж а зу м әтіндері. Өз тарихы  ту­
ралы тү р кіл е р д ің   алғаш қы  жазбалары (582-583 жылдар). 
Е с ік ңорғаны ндағы   "А л ты н  адам"  зираты  (б.д.д.  4 ғасыр). 
Көне Түркістаңдары кітаптар: бүлама қа ға з
，
дәптерлер, көбе- 
лектер,  қа ға з бүкпелер,  қабы қтар,  пальма ж апы рақтары , 
ж ібектер,  терілер. 
.....
へ
..

А лғапщ ы  сөздіктер.  Махмүд Қаш қари. "Т ү р к і сөздері 
сө зд ігі".  Эпикалың  ескерткіш  
一
  ” Қ о р қы т  ата кіта б ы ” . 
Қ о р қы т -   аңыз-әңгімелер ке й іп ке р і.
Х - Х І І  ғасырлардағы әдебиет. Т ү р к і әдебиетінің  "А л ­
тын ғасыры ".
Әбу Н асы р әл-Ф араби — ерте ортағасы рды ң тамаш а ой- 
ш ы л ы ,  ға л ы м ,  философ,  а ң ы н ,  "Ш ы ғы с   А р и с т о т е л і". 
О ны ң "П о эзи я  өнері туралы   кіта б ы .
А х м е т И ассауи.  А қ ы н   х и км е тте р і.  Ж ү с іп   Б а л а са гу­
н и.  "Ң ү та д ғу   б іл ік   — м ы ң ж ы л д ы ң   кл а сси ка л ы ң   т ү р к і 
т іл д і  халы ңтар  ә д е б и е тін ің   там аш а  е с к е р т к іш і.  Төрт 
ң үнд ы  м аңы зы :  Ә д іл д ік,  Б аң ы т,  А ң ы л ,  К ө н б іс т ік .
X V - X V I I I  ғасы рл ард ағы  қ а з а қ  әдебиеті
X V - X Y II  ғасы рлардағы   поэзия.  Орта  ғасы рдағы   Қ а - 
зақстандағы   тарихи ж ағдайлар  көне  поэзияны ң  қа л ы п - 
тасуы  мен даму ерекш ел ік т е р і.
Ж ы рау 
一
 ңазаң аңы ндары ны ң е ж е л гі тү р і. Толғау -   за­
ман, өм ір, оқиғалар туралы  поэтикал ы қ толғаны стар. Дер­
бес ш ы ғарм аш ы лы қты ң фольклордан бөлілу ү р д іс ін ің  бас­
тамасы. А сан  Қ а и ғы , Ш а л ки із  ж ы рау, 
Қазтуған 
ж ы р а у -  
көне ңазаң поэзиясы ны ң ө кілд ері.
X V I I I  
ғасы р әдебиеті. Ң азаңстандағы  ә л е ум е ттік-эко ­
н о м и ка л ы к,  саяси  қа ты н а ста р ға   қы сң а ш а   сипаттам а. 
Ж о ң ға р  ш а п қы н ш ы л ы ғы , Қ а за қс та н н ы ң  өз е р кім е н  Ре- 
сейге  ң о сы л уы н ы ң   бастам асы ,  оньщ   та р и х и   м аң ы зы . 
Б ү қа р  ж ы р а у Қ а л қа м а н ү л ы  -  X V III ғасы рдағы  қа з а қ по- 
эзи я сы н ы ң   ір і  түл ға л а р ы н ы ң   б ір і.  Б үң ар  ш ы ғарм ала- 
ры ндағы  ауы з б ір л ік  тақы ры б ы .
X I X  ғасы рд ы ң  I   ж а р ты с ы н д а ғы   әдебиет
Қ а за қста н  мен Ресейдің са яси -эко н ом и ка л ы қ ңаты на- 
стары ны ң ны ғаю ы . Орыс ж а зуш ы л ар ы н ы ң  ң азақ ха л қы - 
ны ң  түрм ы сы на қы зы ғу ш ы л ы ғы .  В .И .Д а л ь д ің   ” Б и кеи 
и  М а у л я н а
，
"М а й н а ",  В .Н .  У ш а ко в   " К и р ги з -к а й с а к ", 
Д .Н . М ам ин-С ибиряк "А ңбоз а т", "Б айм аган  , т.б. Хальщ  
санасы ны ң ө суі,  ха л ы қты ң  антифеодалд ы қ азатты ң ңоз-
10

ға л ы стары . И сатай Т айм анүлы  мен М ахамбет Ө тем ісүлы  
басңарған кө те р іл іс (1836-37 ж .). Ш .У әли ханов пен Ы . А л ­
ты нсарин 
一
  ж а ң а  қаты настарды ң а л ға ш қы  идеологтары, 
олардьщ батыс ж эне орыс мәдениетіне ж о л  аш уы .
М .Ө те м ісүл ы  (1 8 04 -1 8 46 ). А ң ы н  
一
  қа й р а тке р . А қ ы н  
ш ы ғарм алары ндағы  та р и хи  оңиғалар к ө р ін іс і. К ө те р іл іс  
басш ысы   И .Т а й м а н үл ы н ы ң   бейнесі.
X I X  ғасы рд ы ң  I I  ж а р ты с ы н д а ғы   әдебиет
Қ а заң  ң о ға м ы ны ң  э ко н о м и ка сы , м әдениеті мен әлеу- 
м е т т ік  ж а ғд а й ы .  Тап к ү р е с ін ің  ш и е л е н іс у і.  Қ а за қс та н - 
да алды ңғы  қатарл ы  дем ократиялы ң о й -п ік ір д ің  дам уы , 
олардьщ   эдебиетке әсері.
Қ а з а қ ағартушылары.
Ш . У эл и ха н о в  (1835-1865).  Ш .У элиханов еңбектерін- 
дегі н е гіз гі мәселелер, ө м ір і мен ң ы зм еті, "Ж о ң ға р  очерк- 
т е р і",  "Қ ы р д а ғы   м ұсы лм а н д ы қ  ту р а л ы ",  "Ң ы рғы зд ар 
т.б.  еңбектері.
Ы .А л ты н с а р и н   (1841-1889).  А ға р ту ш ы ,  ж азуш ы -де- 
м ократ,  аударм аш ы ,  а қы н .  А лты нсарин  ә ң гім е ле р і  мен 
новеллалары 
一
 ңазаң әдебиетіндегі кө р ке м  прозаны ң ал- 
ғаш ң ы  ү л гіл е р і. А лты нсарин ә ң гім е л е р ін ің   ө м ір ш е ң д ігі.
А .Қ ү н а н б а й ү л ы  (1845-1904). Абай — ж а ң а  ңазақ жазба 
әдебиетінің н е гіз ін  ңалауш ы . А ң ы н н ы ң  ңы зм еті мен ш ы - 
ғарм аш ы л ы қ тар дыры,  оны ң X IX  ғасы рды ң I I   ж арты сы - 
нан қ а з ір гі кү н ге  дешн ңазаң м енталитетінің, рухани мәде- 
н и е тін ің  ңалы птасу үрдісіне ы ңпалы .
А ң ы н   ли р и ка сы .  О ның  ш ы ғарм алары ны ң  н е гіз гі  та- 
ңы ры птары .  "С е гіз а я қ  ,  "Қ а р а  с ө з д е р і, ж а н р л ы қ ж әне 
кө р ке м д ік е р е кш е л ігі. А байды ң Батыс Еуропа ж эн е  орыс 
әдебиетінің кла ссика л ы ң  ж а зуш ы л ар ы н ы ң  ш ы ғарм ала- 
ры нан кө рке м  аудармалары. А байды ң ү л т т ы қ поэзия мен 
сазды дам ы тудағы  рөлі.
Қ о р ы т ы н д ы
X IX  
ғасы рдағы  ңазаң әдебиеті дам уы ны ң н е гіз гі қоры - 
ты нды лары .  О ны ң к е й ін г і әдеби үр д іс ү ш ін  м аңы зы .

Қ а з а қ   ха л ң ы н ы ң   э ко н о м и ка л ь щ ,  са я си -ә л е ум е ттік 
ө м ір ін д е гі  б ір ін ш і  орыс  б ур ж уази ялы қ-д ем ократиялы ң  
төңкерісіне, б ір ін ш і д ү н и е ж ү зіл ік соғы сңажәне 1916 ж ы л - 
ғы  үлт-азатты қ кө теріл іске байланысты туы ндаган өзгеріс- 
ке байланысты X X  ғасы рды ң басындағы әдеби бағы ттарға 
сипаттама.
С.Торайғыров  (1893-1920). 
Ө м ір і 
мен 
ш ы ға р м а ш ы - 
л ы ғы .  О ны ң л и ри касы н ы ң   ә ле ум еттік  м ә н і,  ж а ғы м п а з- 
дың  пен  м енм енд ікке к е л іс п е у ш іл ігі,  опасы зды ңты ,  на- 
данды ңты ,  м асаттануш ы л ы ң ты   ә ж уа л а уы .  Х а л ң ы н ы ң  
тағды ры  ү ш ін  аш ы н уы , ту ға н  ж ерге, О танға, тіл ге  деген 
махаббаты.
А ң ы н н ы ң  махаббат ли ри кал ар ы . "Қ а м а р   с ү л у " рома- 
н ы н ы ң   м азм үны на   ш олу.  Қ а за ң   әдебиетіндегі  әйелдер 
бейнесі.  "А дасңан  ө м ір ”  ф илософ иялың  поэмасы .  Ө м ір 
м ә н і мәселелері.
С .Көбеев (1 8 78 -1 9 56 ). П едагог ж а зу ш ы н ы ң  ңы сңаш а 
өм ірб аяны .  Д .У ш и н с ки й д е н ,  Л .Т олстойдан,  И .К р ы л о в - 
тан ж әне Ы .А л ты н са р и н н е н  ш ы ға р м а ш ы лы ң  ү н д е с т ігі. 
"Қ а л ы ң  м ал”  ром аны  -   а л ға ш қы  ңазаң ром андары ны ң 
б ір і.  Т а қы р ы б ы ,  с ю ж е ті мен ко м п о зи ц и я сы .
, 
” Қайта оралған әдебиет"
Қ а з а н   т ө ң к е р іс і.  Қ а з а қ   ке ң е с  ә д е б и е т ін ің   ө м ір ге  
к е л у і.  Қ а за ң   кеңес  ә д е б и е тін ің   н е г із ін   қа л а у ш ы л а р : 
С .С е йф улли н,  І.Ж а н с ү г ір о в ,  Б .М а й л и н ,  С .М ү қа н о в , 
М .Ә уезов,  т.б .  Осы  ке зең д е гі  ңазаң  ә д еб иетінің   ж а н р ы  
мен та ң ы ры п тар ы .
Ш.Қүдайбердиев (1858-1931). 
Ө м ірі және ш ы ғарм аш ы - 
лы ң  ж о л ы ,  трагедиялы ң  тағды ры .  "Қ а л ңа м а н-М а м ы р  
және  "Е ң л ік-К е б е к" реалистік поэмалары, олардың таңы- 
ры бы ,  көтерген  мәселелері,  сю ж е ті  мен  ко м п о зи ц и я сы , 
образдар ж үй е сі. Л .Толстоймен хат алысуы. А .П у ш к и н н ің  
"Д у б р о в с ки й "，"Б оран  ш ы ғармалары н ңазаң тіл ін е  ауда­
руы .  Қ ы рд ы ң  ж ы рш ы -аңы ндары :  А ңан сері,  Б ір ж а н  сал,
■н
 
X X   ғ а с ы р д ы ң   б і р і н ш і   ж а р т ы с ы н д а ғ ы   э д е б и е т
12

Ж аяу М үса, Балуан Ш ол а қ (ш олу). Серілер мен салдар по- 
эзиясы ны ң аңы н-ж ы рау  поэзиясынан айы рм аш ы лы гы .
А .Б айтүрсы нов (1873-1937). Л ингвист-ғалы м , әдебиет- 
та н уш ы ,  аудармаш ы,  а қы н н ы ң   ш ы ғарм аш ы лы ң  ж олы . 
"Қ а за к;”  газетінд егі т іл  б іл ім і,  әдебиет, ағарту мәселелері 
бойынш а м ақалалары.  ” Ж о қта у ” ж и н а ғы .  "Қ а за қтар д ы ң  
бас аңы ны   маңаласы.
М .Д улатов  (1885-1935). А ң ы н , ж а зуш ы , түр ко л о г, ал- 
ғаш ң ы  оңулы ңтар авторы.  "Б аңы тсы з Ж ам ал”  романы. 
"О ян,  ңазаңі  поэтикал ы ң  ж и н а ғы .
С.Дөнентаев (1894-1933). "Уаң-түйек" өлеңдер жинағы.
М .Ж үм абаев (1893-1938). Ө м ірі мен ш ы ғарм аш ы лы ғы , 
трагедиялы ң  тағд ы ры .  Ж үм абаев  л и р и ка сы .  С ауатты - 
л ы қ қ а ,  б іл ім ге   ш аңы ру ли ри касы нд ағы   ф илософ иялық 
тәсілдер, аңы нны ң Абай дәстүрін  байы туы  мен дам ы туы . 
Ж .А йм а уы товты ң  "М а ғж а н н ы ң  аңы нды ң ш еберлігі тура­
л ы " мақаласы.
Ж .А йм ауы тов (1889-1931). Аңы н, 
Ң азаңстанны ң 
ал- 
ға ш ң ы  д рам атургтары ны ң  б ір і, п е д а го ги ка , пси хо л о ги я  
ж эн е  өнерге байланы сты  о қу л ы қта р д ы ң  авторы .  "А қ б і- 
л е к  ром аны :  ңазаң ә й е л ін ің  азапты  ж олдары .
С .Сейф уллин (1 8 94 -1 9 39 ).  О ны ң л и р и ка л ы қ ш ы ға р - 
м алары ны ң сан-ңилы  таңы ры птары . С. Сейф уллин өлең- 
д ер ін д е гі ж а ң а  заман лебі мен  т ө ң к е р іс т ік  о қиғал ард ы ң  
бейнесі.  "Т а р   ж о л ,  та й ға ң   к е ш у ”  ром аны :  та қы р ы б ы , 
ко м п о зи ц и я сы ,  идеясы ,  к е й іп к е р і,  ж а н р   е р е кш е л ігі.
Б .М а й л и н  (1 8 94 -1 9 39 ).  Ѳ м ір і мен ш ы ға р м а ш ы л ы ғы . 
П о эзи я сы .  Ж а ң а   ө м ір   ң үр ы  л ыс ш ы сы ,  кү р е с ке р   ауы л 
ке д е й ін ің   ж и ы н т ы қ   бейнесі  М ы рңы м бай  турал ы   елец- 
дер ц и кл ы . Б .М а й л и н  -   ш а гы н  ә ң гім е  ш ебері. Ж а зуш ы  
ә ң гім е л е р ін д е гі үж ы м д а сты р у таңы ры бы ,  ю м ор.
І.Ж а н с ү гір о в  (1894-1937).  А ң ы н н ы ң  трагедиялың  таг- 
дыры.  Л ирикасы нд ағы   туға н   өлке  сұл ул ы ғы .  А қы н н ы ң  
Ресейге деген  ш ы найы  сүй іс п е н ш іл ігі.  О ның шығармала- 
рындағы халыңтар досты ғы  таңырыбы.  "Д ала"  поэмасы: 
ойы,  таңырыбы,  идеясы,  ком позициясы ,  кө р ке м д ік  ерек- 
ш еліктері; поэмадағы Отан тарихы .  "Қ а й та  оралган ң а зақ 
әдебиетіне  жаңаш а көзқарас.
13

Ү л ы  Отан соғы сы  ж ы л д а р ы н д а ғы   эдебиет
Б үл ж ы лдардағы  әдебиеттің н е гіз г і м азм үны  -   Отан 
бостанды ғы  мен тә у е л с ізд ігі ж олы нд ағы  халы ңты ң ңайт- 
пас е р л ігі. Ж ам бы лды ң әскери өлеңдері. Қ азаңстанды ң- 
тарды ң м айдандағы  ж әне ты лдағы  е р л ігі туралы  роман- 
дар  (F .М үсір е п овты ң   "Қ а за ң   солд аты ").  П розадағы   та­
р и х и  таңы ры птар.  М .Ә уезо втің   "А б а й ж о л ы "  (I б ө л ім і). 
Кеңес ә скер і туралы  пьесалар. М .Ә уезов пен Ә .Ә біш евтің 
"Н ам ы с гвар д и я сы ".
Ж .Ж аб аев (1846-1945). А ң ы н н ы ң  дара түлгасы .  Ш ы - 
ғарм алары ны ң таңы ры птары : соғы с тақы ры б ы , өнер та- 
ңы ры бы .
Соғы стан к е й ін г і  дәуір  әдебиеті
Ү л тты ң  е ре кш е л іктер  мен ке ң е с т ік реализм ә дістері. 
Қ а з а қ   әдебиеті  мен  ту ы с қа н   халы ң тар  әде б ие тте рінің  
ш ы ғарм аш ы лы ң байланы сы ны ң  н ы ғаю ы . Қ а за ң  әдебие- 
т і ә ле м д ік аренада.
:
Ғ. Мүсі репов (1902-1985).  Ө мірбаяны туралы  мәлімет- 
；
тер.  "Қ а з а қ солдаты" романы (ш олу), "О янған өлке" рома- 
ны ,  "Қ о зы  Көрпеш -Б аян с ү л у ",  "А ң а н  сері -   А қт о ң т ы ", 
I  "А м а нге л д і"  драмалары.
М .Ә уезов (1 8 97-1961). Ө м ір і мен ш ы р а р м а ш ы л ы ғы ". 
■  "Қ а р а ш -қ а р а ш   о ң и р а сы "  п о в е с і.  М а з м ү н ы н а   ш о л у . 
Әуезоб  —  ә ң гім е  ш ебері.  "А б а й ж о л ы "  ром аны .  Роман- 
н ы ң  ид еялы қ та қы р ы п ты ң   н е гіз і.  Бас к е й іп к е р і А бай — 
ойш ы л  а ң ы н.  Қ ұн а н б а й   м ен  о ны ң   с е р ік т е р ін ің   бейне- 
лері.  Р ом андағы  әйелдер бейнесі.
С .М үқа н ов (1 9 00 -1 9 73 ). Ө м ір і мен ш ы ғарм аш ы лы ғы . 
Ә ңгім елер  таңы ры птары на  ш о л у.  Ж а зу ш ы н ы ң   басты 
ш ы ғарм асы  "Ө м ір  м ектеб і” . Трилогиядары  X X  ғасы рды ң 
қа зақ 
ш ы ға р м а ш ы л ы қ ө м ір і.  Ш ы ға р м а   ке й іп ке р л е р і  — 
ж а зуш ы л а р , та р и хи  қайраткерлер.
14

Қ а з і р г і   қ а з а қ   ә д е б и е т і
Қ а за ң   ж а зу ш ы л а р ы   (Ә .Ә л ім ж а н о в ,  І.Е с е н б е р л и н , 
Ә .К е кіл б а е в ,  Б .М о м ы ш ү л ы ,  М .М а ға у и н ,  Ш .М ү р та за , 
Ә .Н үрпейісов, Д . Д о сж а н , С .М үратбеков ж әне т .
6
. ) • Олар­
дьщ  ш ы ғарм алары нд ағы  н е гіз г і та қы р ы п та р  мен ө зе кті 
м әсел ел ер.  А ң ы н д а р :  О .С ү л е й м е н о в ,  М .М а ң а т а е в . 
Қ .М ы р за -Ә л і,  Ж .М олдағалиев,  Ф .О ңғарсы нова,  М .Ш а - 
ханов ж эн е  поэзия  таңы ры бы на ж а л п ы  ш олу.
А .С үлейм еновтің,  М үрат Ә уезовтің ж әне М .Базарба- 
евтың эдеби сы н ш ы ғарм алары .  "Зам анды   байланы сты ­
руш ы   ө з е кт ің "  қа л п ы н а   к е л т ір іл у і.  Қ а заң   прозасы  мен 
поэзиясы ны ң  ө зін -ө зі а йқы нд ап,  дам уы на  сы нш ы лар- 
ды ң қо с қа н  үлесі.
З ам анны ң   э ко л о ги я л ы ң   ж ә н е   ө н е ге л ік  м әселелері: 
Ә .Н ү р п е й іс о в   "П а р ы з "  Р.Сейсенбаев  "Т о р ы ғу   немесе 
аруақтар ңұм  ке зіп  ж ү р "
Ң а за қста н  х а л ы қ т а р ы   әдебиеті
(Ш о л у )
Н ем іс әдебиеті: Г.Бельгер "А лы е сапар алдында" . Ү лы  
Отан  сорысы  ж ы лдары ндағы   нем іс  баласы,  оны ң  ң азақ 
ауы лы ндағы  ө м ір і. Адамдардын, интернационалды қ туы с- 
қа н д ы ғы .
Орыс  әдеб иеті:  Д .С н е ги н  
" А
л ы с т ы р ы
 
б и ік т ік т е " — 
М әскеу ңаласы н ңорғау ке з ін д е гі Панф илов д ивизиясы - 
ны ң  ңазақстанды ң ж а у ы н ге р л е р ін ің  е р л ігі туралы .
И .Щ е го л и х и н   "Қ а р л ы  боран".  Т ы ң  игеру туралы  ро­
ман.
М орис С им а ш ко н ы ң   "Қ а ж ы  Х а й я м ",  "Ф р а ги д ің  ар- 
б а уы ", т.б . ш ы ғарм алары .
Қ о р ы т ы н д ы
Қ а за ң   ж ә н е   қа за қс та н д ы қ  әдебиеттің  д ү н и е ж ү з іл ік  
әдеби үд ер істе гі рөлі. Ү сы ны лы п оты рған "Қ а з а қ әдебиеті
15

та р и хы "  багдарламасы  "О рыс  т іл ін д е гі  ңазаң  әдебиеті” 
м ам анды ғы  бойы нш а б іл ім  алаты н к ү н д із г і о қу  студент- 
теріне арнап  ң үрасты ры лған. К е й б ір  өзгерістер мен ңы с- 
ңартулар  е н гіз у  арқы лы   сы рттай  о қу   бөлім дері ү ш ін   де 
пайдалануға болады.
Б үл  бағдарлама  ку р с   бойы нш а  бүры н  болған  т и п т ік  
бағдарламаға сү й е н іп ,  м е м л е ке ттік  идеологияға сәйкес 
дәстүрлі баяндаусыз ңазаң әдебиетін ұ ғы н у ға , талпы ны с 
ж асалды .  Кеңес  ж ү й е с і ке зін д е ,  ш ы ғарм аларды ң  та ри­
х и   ко н т е кс ін е ,  әдебиет  ж үй е сін д е   барлың  багдарлама­
лар мен ң а зақ әдебиеті та ри хы  бойы нш а оңу ңүралдары - 
на аттары  ресми түрде енгендер  ж эн е   "ти ы м  салы нған- 
дар" да, 
соңры
 ж ы лд ары , я ғн и  1985-1990 ж ы лдары  а қта- 
л ы п , эдеби ортада есім дері ж а ң ғы р ға н д а р  да е н іп  оты р. 
С онды қтан, ж а л п ы  адам ды қ тәж ірибеде ң а зақ әдебиетін 
ңазаң  ха л ң ы н ы ң   к ө п   ға сы р л ы ң   м ә д е н и е тін ің   бейнесі 
ретінде көрсетуге үм ты лы с ж асап оты рм ы з.

Қ а з а қ   әдебиеті т а р и х ы
(т е о р и я л ы қ  курс)
/
Х Ѵ -Х Ѵ Ш  ғш ш рщ щ ың
едебаші
K ip ic n e  
"Ң а з а қ  әдебиеті т а р и х ы "  п ә н і
Б із д ің  халқы м ы з... дэл олар т у р а л ы  
ойлагандай  ж а б ай ы  да дөрекі де емес, 
біздің  халц ы м ы зд ы ң   бай  әрі 
п о э т и к а л ы ц   щ н д ы л ы гы н  ж ойм аеан 
т а м а ш а  әде б и е ті бар. 
Ш .Уэлиханов
Эдебиет тарихы  әдебиеттің дам уы н, стиль дер мен ағы м- 
дардың,  тәсілдердің  ауы суы н,  әдебиеттердің  ѳзара  бай­
ланы сы  мен  басқа да  эдеби 
бү$^ьі- 
н ғы  ш ырармаларды зерттеп, талдау ж асайды  ж э н е  
ш ы ларды ң кө р ке м  ш ы ғарм алары на баға береді.
i
卜
 
...
Н*  '  , . ■
へ
''' 
- 
i
2-44
ù
6 9 9 J )  у і и '
丄
:
一 匕
::::

"Қ азаң  әдебиеті тари хы н" оңытудың  маңсаты -   Қазаң- 
стандағы әдеби үдерістерді тү с ін д ір у ,  оңы ту  т іл і  мемле- 
к е т т ік  емес  мектептер ү ш ін   б іл ік т і қазаң әдебиеті м үғалім - 
дерін дайындау.
"Қ а за ң  әдебиеті та р и х ы "  боиы нш а бағдарлама ңазаң 
авторлары ш ы ғарм алары ны ң тә р б и е л ік әлеуетін (потен­
ц иа лы н ) пайдалануды , олардың ш ы ғарм алары н ә лем дік 
ж э н е   оры с  әдебиетім ен  а ж ы рам ас  б ір л ік т е   ңарауды  
кө зд е й д і. Қ а за ң  әдебиеті ш ы ғарм алары н зерделеген ке з ­
де  о ны ң   н е гізін д е   адамды  р у х а н и   байы туды ң  ж а т қа - 
н ы н   ескерген  ж ө н .
'Б із д ің   наеыз  ц л т ы м ы з  
一
  а д а м ", 
一
  деген  болаты н 
а ғы л ш ы н  ж а зуш ы сы  Герберт У эльс.
Барлың әдебиеттер с и я қты  ңазаң әдебиетін де  Адамта- 
н у " ретінде ңарау керек: Адам дегенім із к ім , оны ң ө м ір ін ің  
м әні неде, оның үл тты қ сипаты  дәстүр, салт, түрмы с арңы- 
лы  ңалай көрінеді?
"Қ а за ң  әдебиеті  та ри хы   ш артты   түрде  м ы надай  та- 
рауларға бөлінед і:
1
. К өне т ү р к і м иф тері мен аңы здары
2. Қ а за ң  халы ң ауы з әдебиеті — ф ольклор
3. Көне т ү р к і жазба ескерткіш тері ж эне Х Ѵ -Х Ѵ ІІІ ғасыр- 
дағы қа за қ әдебиеті, көне т ү р к і мифтері мен аңыздары
4. X IX  ғасыр әдебиеті
5.  X X  ғасыр әдебиеті:
а) 
X X  ғасы рды ң  I  -ж арты сы ндағы  қазаң әдебиеті тари­
хы .
ә) Ү лы  Отан соғы сы ж ы лдары ндағы  ңазаң  әдебиеті та­
р ихы  және ңазаң әдебиетінің қ а з ір гі дамуына ш олу.
М е кте п  бағдарламасы бойы нш а кө р ке м   ш ы ға р м а ны  
о ң у,  м ә тін д і  б іл уге   негізделеді.
А л ға н  б іл ім д і пы сы ң та у р е т т іл ігі:
1
) С ізд ің  алғаш ң ы  ә се р ің із;
2)  М ә т ін д і  ңалаи  т ү с ін д ің із ;
3)  Қ о р ы ты н д ы   ш ы ғарайьщ ;
4)  Сыныптан тыс оқу.
Б ә р ін е н   б ұр ы н   о қу ш ы л а р д ы ң   кө р ке м   ш ы ға р м а н ы  
қа л а й   т ү с ін ге н д ігі:
а) м ә тін  бойы нш а т ү с ін іг ін  айтудан;
ә) мәнерлеп о ң уы нан;
18

б) 
инсценировкалаудан ж эн е  басңада өз бетінш е ш ы - 
ғарм аш ы лы ң ж үм ы ста р  түрлерінен  кө р ін е д і.
Сөзбен ж үм ы с: ш ы ғармадағы  сөз м ағы налары н т ү с ін у - 
ден өз ойы н ңүрасты ры п,  п ік ір  айта б іл уге  д ейін.
Ө зін-ө зі  тексеруге  а рнал ган  тапсы рм алар:
1 . "Қазаң әдебиеті тарихы"  курсы нені оңытады?
2.  "Қ азақ әдебиеті тарихы"  курсын оқы ту мақсаты неде?
3.  "Қазаң әдебиеті тарихы"  бағдарламасы нені көздеиді?
4. Қазақ әдебиеті шығармаларын оқу кезіндегі әлеуметтік- 
мөдени үдеріс не гізі неде?
5.  Сөйлемді толтырып жаз:  "Б ізд ің  халңымыздың 
өдебиеті  бар"  (Ш .Уэлиханов).
Қ а з а қ  этно сы н ы ң  паида болуы
Ш ә кә р ім  Қүдайбердиев ө з ін ің  "Т ү р к і, ң ы р ғы з, қазаң  
һәм  хандар  ш е ж ір е с і"  деп  аталаты н  гы л ы м и   еңбегінде 
қазаң  ха л ң ы н ы ң   ң а л ы п та суы н ы ң   этн и ка л ы ң   та р и хы н  
қа за қ тарихнам асы ны ң әдебиеттерінде беруге талпы ны с 
ж асады .  А втор бұл еңбегінде кө ш п е л і халы ңтарды ң та­
рихы н  т ү р кі-м о н ғо л  ш е ж ір е с і арңы лы  зерттейді.
Т ү р к і тайпалары  да арабтар немесе парсы лар си яң ты  
біртүтас халы ң болды,  ә р те кті  тайпалар б ір іг іп ,  тайпа- 
льщ  одақ ң үр ы п , кө р ш іл е с елдерге ж а у ге р ш іл ік  ж о ры ң - 
гарға аттанды ,  олар не ж е ң іп  ж а ул а р ы н  өздеріне ңосы п 
алды  немесе  ж е ң іл іп   соларға  ңосы лы п  к е т т і，сө й тіп   ру 
мен р у, тайпа мен тайпа араласып әр т ү р л і атала баста- 
д ы. "  •
Қ азаңтар өз  бастауы н Н ү х   пайғам барды ң үл ы   Яфет- 
тен, Т ү к ю  (ң ы тайш а) т ү р к і халы ңтары нан алады.  Т ү р к і 
сөзі  "д у л ы ға "  деген үғы м д ы  береді.  Бүдан соң т ү р к і ха- 
лы ңтары  Х у н  немесе Ғ ү н  деп аталды.
Б үл  х а л ы қты   (этн и ка л ы ң   топтар,  сондай-аң,  рулар, 
тайпалар) ң ы р ғы з,  қа ң л ы , ң ы п ш а қ,  а р ғы н ,  найм ан,  к е ­
рей,  дулат,  ү й с ін   си яң ты   тайпалар,  я ғн и  б із д ің   тіке л е й  
ата-бабаларымыз құр ад ы .
19

К е й ін н е н   Ш ы ң ғы с   хан  ж а ул а п   алған  ж е рл е рін   төрт 
баласы на  б ө л іп   берді.  Б а р лы ң   татарлар  Ш ы ң ғы с т ы ң  
ү л ке н  үл ы  Ж о ш ы  мен оны ң ін іс і Ш а ға та й ға  т и іп , Ж о ш ы  
үл ы сы ,  Ш а ға та й  үлы сы   деп  аталды.  Сонан  соң  Ж о ш ы - 
н ы ң   ү р п а ғы   Ө збек  хан  ислам ды   қаб ы л д а ға н н ан   к е й ін  
о н ы ң   ү л ы с ы н д а ғы л а р   ж ә н е   б із д ің   а та-б аб алары м ы з 
өзбектер  деп  аталды ,  ал Әз  Ж ә н іб е к  пен  Керей  султан- 
дар X V  ғасы рда б ө л ін іп  ш ы ғы п , дербес м ем лекет ңүрды . 
М ін е , ңазаң ха н д ы ғы  осы лай та р и хи  аренаға ш ы қт ы . Ол 
кезде  "к а з а к " атауы м ен те к ңазаңты ң ү ш  ж ү з і ғана  ата­
л ы п   ң о й ға н   ж о ң ,  басңа  да  тайпалар  аталды .  О ларды ң 
к ө п ш іл іг і оты ры ңш ы  болы п, әр өлкеге түраңтады  да б ір і 
но ға й,  е к ін ш іс і  б а ш қү р т,  енді  б ір і  өзбек  ж э н е   сарт  бо­
л ы п  аталды. А ң ы р  соңы нда "к а з а к " атауы  те к бізде ғана 
ңалды .  Сонау А дам   ата пайғам бардан  басталып  б ү г ін г і 
к ү н ге  д е й ін гі хр о н о л о ги я л ы қ саты лы   ш е ж ір е  ж о ң . Т іп т і 
Әз  Ж ә н іб е кте н   қ а з ір г і  к ү н ге   д е й ін гі  ата-бабаларымыз 
турал ы   м әл ім е ттер д ің   ө зі  кейде  ш ы на й ы ,  кейде  е рте гі 
сипаттас.
Қ а з ір г і  ” қ а з а қ ”  сө зі  к е и ін г і  ж а зы л уы .  Орыс  ғалы м ы
В.В.Радловтың "Сібірден  атты еңбегінің ескертуінде:  Рад­
лов қыргыздар den негізінен цазацтарды а й т ы п  оты р , алай­
да олардыц дцрыс өз а т а у ы   к а з а к ” , -  делінген.
Қ азаңтарды ң м үндай теріс аталуы  тө ң ке р іске  д е й ін гі 
әдебиетте ке ң ін е н  етек алды. Оларды ка з а к-қы р ғы з , ңы р- 
ғы з-ң а й са қ, қы р ғы з-ка за к деп атады, ол ңазаң х а л қы н ы ң  
(ка за к) X V   ғасы рдан бері өз атауы  болмағанды ңтан емес, 
ол  атау  т іп т і  X V I- X V II  ғасы рл ард ы ң   өзінд е  болғаны н 
А .Л е в ш и н  X IX  ғасы рды ң басында ө з ін ің  " Қ ы р ғы з-ка за к 
халңы ны ң атауы  туралы " атты  мақаласында айтңан бола­
ты н. '' Қ ы р гы з-қа й са ц та р д ы  б ө те н  а т п е н  а й т ы п  ж ур, бцл 
а т п е н  олардыц өзі де, ресейліктерден басқа көрш ілері де 
а т а м а й д ы   ,  — деп  ж азады .  "Қ ы р гы з   дегенім із  -   т і п т і  
б ө те н  х а л ы қ т ы ң  а т ы . К а з а к   а т а у ы  цыргыз-цайсац ор- 
дасына  өздері  пайда  болеаннан  т и е с іл і,  олар  өздерін  со­
лай а та й д ы . Х а л ы ц т ы ц  өз а т а у ы н  өзге р ту ресми щ ж а т -  
т а р д а  Сібірдіц көрш ілес аудандарындагы орыс к а з а к т а - 
ры м ен ш а т а с т ы р м а у г а  т ы р ы с у  н э т и ж е с ін д е  ж а сал ган  
дейді з е р т т е у ш іл е р   . (Р адловВ .В . С ібірден. -  579-580 б).
20

X X  
ғасы рды ң 20-30 ж ы лдары  ңазаңты ң  б е л гіл і та ри х 
зе р тте уш ісі М ухам ед ж ан Т ы ны ш паев  ө з ін ің  "Ү л ы  апат- 
т а р "  ("А ң т а б а н -ш ү б ы р ы н д ы ")  е ң б е гін д е :  ''Б у д а го в  
сөздігі бойынш а  ''к а з а к '  — ш а г а т а й  т іл ін д е г і сөз, оныц 
м а гы н а с ы :  қ а р а қ ш ы ,  қа ң гы б а с ,  е р к ін ,  —  дейді. А.Лев- 
ш и н н ің   сөзіне  сцйенсек,  ц а за ц ы л ы ц   —  ц а ц г ы б а с т ы ц , 
қа ң гы р у   ж э н е   к а з а к   —  цаңгы бас  деген  ц гы м га   саяды. 
К а з а к   сө зін ің   басца  да м агы на сы   бар.  Сонымен  қ а т а р  
ш а г а т а й  т іл ін д е  р азб о йн ик -   царацш ы ,  басмаш ы ; бро­
дяга  —цацеыеап,  цаңгы бас;  вольный  — бос,  е р кін   болып 
аударылады, ш а г а т а й  т іл ін д е  царацш ы  деген сѳзді еш- 
у а қ ы т т а  да к а з а к  деп а й тп а й д ы .Қ ы р е ы зд а р  царацш ы, 
қаңеыбас,  е р кін   боле ан д ы ц та н   к а з а к   деп  а та л м а е а н , 
бцл жерде  т ц с ін ік   берушілер  ц а т е л е с іп   о т ы р .  " К а з а к "  
с ө зін ің  м аеы насы н іздеу  де  орыс,  араб,  француз сѳздері- 
н іц   м а гы н а л а р ы н   іздеген  с и я қ т ы   н э т и ж е   бермейді. 
К а з а к т ы   Ә білхайы р  өзбегінен  ш ы қ т ы   den дэлелдеу  de 
кө ш п е л і х а л ы қ т а р д ы  ж а п п а й  цоныс аудару удерісі м ен 
А л т ы н  Орда т а р и х ы н  дцрыс білмеуден т у ы н д а г а н  ада- 
суш ы лы қ. Ж э н іб е к пен Керейге ергенрулар т о б ы  аяц ас­
т ы н а н   1456  ж ы л ы   ш ы га   ке л ге н   ж о ц ,  ец  болмаеанда 
бірнеше ондаган ж ы л  бцрын пайда болды; егер т а р и х т а  
ол т у р а л ы  а й т ы л м а с а  -  у а қ ы т ы н д а  оны е ш к ім н ің  ж а з- 
баганы. С ө й т іп , қ а з а қ  э т н о с ы н ы ң  пайда болуы т у р а л ы  
мәселенің  бірнеше  б олж ам ы   бар.  Б ір а қ   қ а з а қ   э т н о с ы - 
ны ң  X V   гасы рдан  бцрын  пайда  болганы   а н ы қ " ,  -   деп 
ж а зд ы .
Ө зін -ө зі  тексеруге  а р н а л ға н  тапсы рм алар:
1
. Қазаң  халңы  ңалыптасуының  этникалың  тарихын  ал- 
ғаш 
жасады?
2.  Қазаңтар 
ғасырда өз алдына бөлініп шыңты?
3.  "Т ү р к і" сөзі ңандай 
береді.
4.  Т ү р кі  халқы ны ң басңаша атауларын  атаңыз?
5.  В.В.Радловтың  қай  еңбегінде  "ң а за қ"  сө зін ің   ж азы ­
луы "ка за к"  халқы  атауының түр і ретінде түсіндіріледі?
21

Т а р а у ғ а   а р н а л ғ а н   т е с т   т а п с ы р м а л а р ы
1 ."Т ү р кі, қы рғы з, қазақ һәм хандар ш ежіресі" еңбегінің ав­
торы:
а) М . Жүмабаев; 
ә) А .Қүнанбаев;
б) С.Сейфуллин;
в) Ш .Қүдайбердиев.
2. Қазак, халңы ңалыптасуының этникалы ң тарихы н ж а ­
саган кім ?
а) М .Ж үмабаев; 
ә) А .Қүнанбаев;
б) С.Сейфуллин; 
'
в) Ш .Қүдайбердиев.
3. Қазаңтар өз бастауын ңай халыңтан алды?
а) шағатайтар дан ; 
ә) өзбектерден;
б) печенегтер;
в) түріктер.
4. Т ү р к і сөзі не мағына береді?
а )б а с ки ім ; 
ә)ңоғам ;
б) б ір ігу ;
в)  б ір л ік.
5.  Т үркіхалң ы ны ң ң ы сң аш аатауы натаңы з.
а) ұйғы р;
ә) половецтер;
б) хун  немесе ғү н ;
в) ңазаң.
6
. В.В .Радловтың ңай еңбегінде ” қа за қ” сөзінің  жазы луы  
"ка за к  халңы атауының түр і ретінде түсіндіріледі?
а)  .Орда тарихы   ; 
ә)  'Қ а за нн а н
”；
б )” Ү л ы ж ү т
”；
в) "С ібірден".
22

7. " Қ ы р ғы з- қайсақ " туралы A . Л евш инны ң қа й мақала- 
сында жазылады?
а) "Қы рты здар туралы ";
ө) "Қ ы р ғы з тайпалары туралы "; 
' '
б) "Қазаң атауы ж ө н ін д е ";
в) "Қ ы рғы з-қазаң  халңының атауы ж өнінде".
8
. " Үлы апаттар" еңбегінің авторы?
а) В .В . Радлов;
ә) М . Тыныш баев;
б )Ш . Кудайбердиев’- 
в М . Левш ин.
9. " Қазақ сөзінің мағынасын іздеу нэтиже б е р м е и д і- деп
айтқан кім ?  
...
а)М . Тыныш баев; 
ә) А . Л евш ин;
б)В.В. Радлов;
в) Ш . Қүдайбердиев.
10.  Радловтың  айтуы нш а,  ңазаң  ха л қы н ы ң   атауы  ң ір  
ғасырдан бері қолданылады? 
, £
а) X  гасырдан бастап; 
ә) X II гасырдан бастап;
б) X IV  ғасырдан бастап;
в) X V  ғасырдан бастап.
1 1
. Қазаң этносының ңай гасырдан бүрын пайда болғаны 
аның?
а) X V  ғ .; 
ә) X  г .;
б ) Х ІІІғ .;
в) X II ғ.
Ң ол даны лған  әдебиеттер:
1 . Қцдайбердиев Ш .  Т ү р к і,  ң ы р ғы з,  ңазаң һәм  х а н ­
дар ш е ж ір е с і.  —  А л м а ты :  Ж а зуш ы ,  1990.
2 .А сп а н д и я р о в Б . Қ а за қта р  та р и хы  бойы нш а ж ү м ы с - 
тар. H  "П р о сто р " ж у р н а л ы , № 11
，
2002.
3. Уэлиханов Ш .  Орда тарихы . -  А лм а ты , 1985. -   Т .2.
23

X V I I - X V I I I   ғасы рл ард ағы   қ а з а қ   м е м л е ке ттігі 
м әселелері
Қазаң  м ем л е ке ттігінің   мәселелері X IX - X X   ғасыр- 
лар бойы ғы лы м и эдебиеттерде тікелей немесе жанама 
түрінде  ңойылып  келеді.  Ол  әр  тү р л і  п ік ір   бар:  біреу- 
лері  X V II- X V III ғасырларда қазақтарда та п ты қ ж ік т е - 
лу  болды,  алайда  ” м ем лекеттік  б ір л е стіктің   бастапңы 
т ү р і 
м ем лекеттік  нысан  болды  десе,  е кін ш іл е р і  тап- 
тың  ж ік т е л у  де болган  ж о қ ,  — дейді,  ал ү ш ін ш іл е р і  — 
өкім ет болды, бірақ мемлекет болган ж о қ ,  —  дейді.
Қоғамның экономикальщ көрсеткіш і оның дамуының 
маңызды көрсеткіш і болып табылатыны аның. X V II ғасыр- 
дың 30 жылдарынан 1758 жылдарға дейінгі ңазаң ңоғамы 
үш ін   тек  осы ғана басты  көрсеткіш   болып  ңойған  жоң, 
мүндаи айңындаушы фактор  жоңғар шапңыншылығына 
ңарсы  күрес болды.  Үзақ та ж анкеш ті  күрес ел  экономи­
касына,  іш к і  жағдайына,  этникалы қ дамуына өз  әсерін 
тигізд і.
Қазақ мемлекеттігі X V -X V III ғасырлардағы Қазаң хан- 
дығы  кезінде айқы н  сезілді.  Қазақтардың  мемлекеттік 
институтының дамуы Есім ханнан Абылай ханға дейінгі 
үзаң үдерісте  өзінің айңын кө р ін ісін тапты.
24

Бүл әсіресе, X V II ғасы рды ң I I  ж арты сы нан X V III ғасыр- 
ды ң  I   ж а р т ы с ы н а   т ә н .  Қ а з а қ   х а н д ы ғы н ы ң   басы нда 
Ж ә ң гір , Т әуке, Ә білхайы р, Абы лай хандар түрды . Б ұл ке- 
зеңдер сы р тқы  ш апңы нш ы лы ңпен күреске, аумаңты ң өсу 
ү р д іс ін е ,  Қ а зақста н   іш ін д е гі  көптеген  қо ны с  аударула- 
рға,  этникалы ң қауы м дасты ңты ң дамуы на,  қазаңтарды ң 
өлеум еттік  ж эне саяси  ңүры лы сы ны ң өзгерулеріне  толы 
болды. Дегенмен де, қазаң м е м л е ке ттігін ің  ерекиіелігі  цш 
ж цздің бірлігінде болды.  Қазаң ж үзд е р ін ің   іш к і эконом и­
калык; ж эне саяси жағдайлары  салыстырмалы түрде түраң- 
ты  болды. М әлім ет көздеріне ңарағанда Қ азаң  ханды ғы на 
1695  ж ы лдары   32  ңала к ір ге н .  О ңираның  түстасы   Н үр- 
М үхаммед: Қ а з а қ  хандарының  б а с т ы  қалаларында ерек­
ше  сарайлары,  қамалдарьі  болды:  Үлы ж у з   Т а ш к е н т т е , 
ал о р т а  ж у з  Т у р кіс та н д а  орналасты . Олар өз еркіне царай, 
кѳбіне  ж а й л а у  да  ордамен  кѳ ш іп   журеді,  ал  олар  ж о қ т а  
^йлерінде агайындары тцрады .
Хандар ж агдайы  ѳзгерді, хан ѳ кім е т і сы р тқы  ж ауларға 
қарсы күр е сті үйы м дасты руш ы  болды.  Хандар  маңызды 
ш еш імдер ңабылдап рубасылармен, батырлармен, билер- 
мен б ір ігіп  кеңес қүр д ы . Ж ә ң гір , Ә білхайы р хандар осын­
дай қы зм еттер атңарды. Хандар заң ш ы гару саласында да 
белсенділік таны тты . М үны ң  дәлелі — Тәуке ханны ң  "Ж е ті 
ж а р ғы с ы ".
Сүлтандар ыңпалы күш е йд і. Қазаң ңауымдары арасын­
дагы саяси ы ңпал ү ш ін  билер мен сүлтандар күресі күш е ю і. 
Билер ерте  кезден-аң  ж е р гіл ік т і рулардан  аңсаңалдарды 
рухани  үстаз ретінде сайлады. Б іраң X V II-X V III гасырлар- 
дағы ж оңғар ш алқьш ш ы лы ғы на ңарсы күрес пен саяси бол­
мыс б іл ім   мен өм ір тәж ірибесін ңаж ет етті.  Б үған дәлел -  
Төле, Қазы бек және Әйтеке  билер ңы зм еті.
Батырлар рөлі артты . Ерте кезеңдегі қазаңтарды ң ауы з­
ш а тари хи дәстүрінде баты рлы қ  ңасиеттер қа з а қ  ханда­
ры мен  сүлтандары на те л ін д і.  Ж о ң ғар  ш а п ң ы н ш ы л ы ғы  
кезінде бұл үғы м  өзгерді.  Ш апы ра ш ты  Н ауры збай, Қ а н - 
ж ы ға л ы   Б өгенбай,  ал  к е й ін ір е к   Қ а р а ке р е й   Қабанбай, 
Тама, Есет, Ш аң ш аң  Ж ә н іб е к, т.б. батырлар болды.
25

Билер  (аңсақалдар)  идеология  ж а рш ы сы   болды.  Қ а - 
зақтарды ң әдеттегі  "Е сім  ха н ны ң  е с кі ж о л ы , Қ асы м  ха н ­
нын; ңасңа ж о л ы " ңағидалары   ж и н а ң та л ы п ,  ж үй е л е н д і. 
К е з  ке л ге н   м ем лекетте  заң  ш ы ға р уш ы л ы ң   ң ы зм е ттің  
артуы  -  ел эко но м и ка сы  мен ә л е ум е ттік ө зге р іс і туралы  
байы пты   дәлел.  X V II  ғасы рды ң  басы ндағы   Қ а заң   хан- 
ды ғы нда да осылай болды.
Т әуке хан те к үсте м д ік е туш і топтарды ң гана  мүддесін 
қо р ға п   қо й ға н   ж о ң ,  соны м ен  ңатар,  х а н д ы қт ы ң   іш к і 
те пе-тең д ігін  саңтай б іл д і.  Соның кезінд е  "Ж е т і ж а р ғы " 
заңдар  ж и н а ғы   ж асалы п,  кө р ш іл е с  халы ңтарм ен  ж әне 
м емлекеттермен  достың  ңары м -қаты нас  орнады.  Т ә уке  
хан кезінд е  ха н д ы қты ң  саяси ңүры лы м ы нда  елеулі өзге- 
рістер болды.
Заң ш ы ға р уш ы  ж эн е  сот ө к ім е т ін ің  түр аң ты  органы  
болып  билер  кеңесі  ң алы птасты .  Рубасы лар,  батырлар 
мен  билер ке ң е с ін ің  р өл і а р та тү с ті.  М үндай кеңестердің 
ш е ш ім д е р і  м ін д е т т і  болды .  М ы са л ы ,  ж о ң ға р л а р м е н  
күрес  бары сы ндағы   м аңы зды   мәселелерді  ш еш у  ү ш ін  
1710 ж ы л ы  Қ араңүм да  ж и ы н  ш аңы ры лды , оған баты р­
лармен б ір ге   Қабанбай,  Р айы м бек,  Қ а зы б е к,  т.б .  билер 
ң аты сты .  1726  ж ы л ғы   ү ш   ж ү з д ің   ө к іл і  қа ты с қа н   үл ы  
ң ұры лтайд а  ж е р г іл ік т і  ордабасы,  қ а з а қ   қо л ы н ы ң   бас 
ң олб асш ы сы   болы п  Ә б іл х а й ы р   са йл а н д ы .  Б ү л   Төле, 
Қ а зы б ек ж әне Ә йтеке сияң ты  ү ш  б ид ің  ш е ш ім і болаты н. 
Қ а заң  ң о ға м ы ны ң  Ресейге бағы т а луы ны ң  бастамасы да 
билер ңы зм етіне  байланы сты  еді.
Қ а за ң   м е м л е к е т т ігін ің   айң ы н  к ө р ін іс і  А б ы лай  хан 
түсы нда к ө р ін іс  тапты .  Билер мен батырлар оны ң ө кім е - 
т ін ің   әле ум еттік т ір е гі болды. Б үл қо ға м д ы қ ңаты настар 
ж ү й е с ін ің  ең ы ңғайласңан, әр тү р л і топтар мен әлеум еттк 
ңабаттардың  ке л іс ім д і саясаты ны ң,  ңоғам ды ң ңаты нас- 
тардың  тә р тіп ке   ке л у і,  ә л е ум еттік  ш и ры ғуд ы ң ,  ңоғам - 
н ы ң  іш к і к е л іс ім і  орнаған заман болды.  Б үл әлеум еттік 
өзгерістер  ңазаң  м е м л е ке т т ігін ің   ны ғаю ы н а   ү л ке н   рөл 
атңарды.
Қ а з а қ   ханды ғы нд а түр аң ты   салы ң  ж и н а у   болм аған- 
д ы ғы на  ңарамастан түр аң ты  ә ске р і мен  басқару аппара-
26

Ж оңғар ш апңы нш ы лы ғы  
созылды?
Қ а за ң  м е м л е к е т т ігі 
а й ң ы н  кө р ін д і?
Қ а за ң  м е м л е к е т т іг ін ің  е р е к ш е л ігі неде?
1695  ж ы л ы   ңазаң  аум ағы нда  ң а н ш а   қа л а   болды?
Заң ш ы ға р у  ж әне сотты ң қандай тү р а қты  органы  болды? 
Ел  ө м ір ін д е г і  " Ж е т і  ж а р ғ ы н ы ң "   заңдар  ж и н а ғ ы н ы ң
орны.
Ңолданылған  әдебиеттер:
1
.
Т ы н ы ш б а е в
 
М
.  
Ү л ы   апаттар.  (А ң та б а н -ш ү б ы р ы н д ы ). 
- А л м а т ы :  Ж а л ы н ,  1992.
2 . 
Г а л и е в  
B. X V I I - X V I I I  ғасы рлардағы  Қ а з а қ  м е м л е ке ттігі 
мәселелері. ( " Қ а з а қ с т а н н ы ң  м эдени ко н те кс т е р і: т а р и х  ж өне 
ң а з ір г і  за м а н ".  — А л м а т ы ,  1998.)
3.  А сп а н д и яр о в  Б.  Қ а за ң та р   т а р и х ы   б о й ы н ш а   ж ү м ы с т а р  
丨
/   " П
р о с т о р "   ж
у р н а л ы
,   №
1 1
，
2 0 0 0 .
4 .  Қ ц р ь щ б а е в  Ә.  Ж е т і  ж а р ғ ы   -   ң а за ң   ң о ға м ы   ә д е т -ғү р ы п  
заң д а ры н ы ң   ж и н а г ы / /   "Ү л т   т а ғ ы л ы м ы ", 
1999, 
№ 1.
5.  А б ы л ай   ха н  та р и х и   а нтропологиялы ң  зерттеу к іт а б ы . -  
Т ү р к іс т а н   2000.