Д. филология ғьш ы мдары ны ң кандидаты

С э ке н   С е й ф ул л и н  
(1894-1938)
М е н   Сэкен Сейфул л и н д і  көргенде, 
^ Ш т  
Қ а з а қ с т а н н ы ң   бір  бөлшегін
т т  
көргендей болдым.
V 
_  
Ол ѳз О т а н ы н  а с қа н  ццмарлы цпен
ж эне   ж а н к е ш т іл ік п е н  суйді.
Г.С еребрякова
Сэкен Сейфуллин -   ңазаң кеңес әде- 
б и е т ін ің   ір ге т а с ы н   қ а л а у ш ы л а р д ы ң  
б ір і.  Там аш а  аң ы н ,  пр оза ш ы ,  драм а­
т у р г,  сы н ш ы  Қ ара ған д ы  облысы,  Ж аңаарңа ауданында 
д үниеге  ке л д і.
Сауатын ауыл молдасынан аш ңан о л 1916 ж ы л ы  Омбы 
м ү ға л ім д е р   се м и нариясы н  б іт ір е д і.  Ү стазд ы ң   ңы зм ет 
атңарады.  1914  ж ы л ы   С ә ке н н ің   "Ө тке н   к ү н д е р "  атты  
т ү ң ғы ш  өлеңдер ж и н а ғы  ж а р ы ң ң а  ш ы ғад ы . Сол кездегі 
елдегі саяси-ңоғамдың ахуал оны саясатпен белсене ара- 
ласуға итермелейді.
Совет  ө к ім е т і  ж а ғы н д а   аянбай  еңбек  е тіп   ж ү р іп ,  ол
1918  ж ы л ы  Аңмолада  бүл  б и л ік   ң үлап,  Совдеп  басш ы ­
л ы гы   т ү т ң ы н ғ а   а л ы н ға н   кезде  атам ан  А н н е н к о в т ы ң  
қо л ы н а  түседі. А за п  вагоны ндағы  ж әне О мбыдағы К о л ­
ч а к   лагерінде  кө р ге н   барлың  а уы р тп ал ы ң тар ы н   к е й ін  
ө з ін ің   ” Тар ж о л , тайғаң к е ш у "  атты м ем уа р лы қ ш ы ға р - 
масында ке ң ін е н   сипаттап ж а зға н .
Сәкен де б арлы қ тұстастары  с е кіл д і тө ң ке р іс идеясы­
на, о ны ң болаш ағы сенді. Осы ж олда ол "С оветстан" поэ­
м асы н,  ” Қ ы з ы л   сүң ң а рл ар "  р е в о л ю ц и я л ы қ  пьесасын, 
ж ү м ы с ш ы   табы туралы   "Ж е р   қа зға н д ар "  повесін  ж әне 
әйел т е ң с із д ігі туралы  кө птеге н   м үра ңалдырды.
"Сәкен Сейфуллиннің әрдайым бастаушы болып, үрыс- 
қ а   бараты ндардай  ы л ғи   б ір ін ш і  т із б е кт е   ж ү р е т ін д іг і 
оны ң  барлың  әдебиеттік  ж эн е   саяси  қы з м е т ін   ерекше- 
лендіре тү с е д і", 
一
 дейді Леонид Соболев.
О ны ң  саяси ө т к ір   бағы ты  —  б ізд ің  уа қы ты м ы зд а  да, 
ө ткен ж ы лдардағы дай, әдебиетім іздің б ір ін ш і ңатарын- 
да б о л ғанд ы ғы ны ң   к е п іл і  іспеттес!
172

М ін е , револю ционер, азамат, ж а ң а  д ә у ір д ің  ж а з у ш ы ­
сы Сәкен С ейф уллинің та ри хи  рѳлі осындай.
С ә ке нн ің  анасы -   Ж ам ал кѳптеген ертегілер мен ж ы р - 
дастанды б іл д і.  А н асы  а р қы л ы  ж а с С экен ту га н  даласы 
турал ы   " Қ ы з - Ж іб е к " ,  "Қ о з ы   К ѳ р п е ш   Баян  с ү л у ” ,  "Е р 
Тарры н",  "Қ о б ы л а н д ы баты р",  "А л п а м ы с ", с и я қ т ы ж ы р - 
дастандарды естіп  ѳсті.
С.Сейфуллиннің ж е м істі ш ы ғармаш ы лы ң сапары оның 
саяси күрес жолына түсуінен басталады. Сол төңкеріс түсын- 
да ж эне одан к е й ін гі кезеңдерде аңын, драматург, прозаик, 
эдебиет зерттеушісі ретінде ж ан -ж а ң ты  танылады.
Сәкен  С ейф уллиннің  ш ы ға р м а л ар ы н ы ң   ерекш е  ма- 
ңы зды  б ө л ігі оны ң  ли ри касы . А қ ы н  өлеңдерінде сан алу­
ан  та қы р ы п та р д ы  
一
  өз  ғү м ы р ы н   саналы  түрде  арнаған 
т ө ң к е р іс   к е з е ң ін ің   қ а т у л ы   ш ы н д ы ғ ы н   да,  т ө ң к е р іс  
кө сем і  Л е н и н д і  де,  ө зі  болаш ағы на  имандай  сенген  со- 
ц и а л и с т ік   д ә у ір д і  де,  балдай  балалы ғы   мен  ж а л ы н д ы  
ж а с т ы ғы  ө ткен  т у ға н  ө л ке н і де -   бәрін де ш абы ттан ж ы ­
ры на ңосты.
Сәкен Сейфуллиннің ш ағы н л и р и ка л ы қ поэмаларының 
іш ін д е   А қ қ у д ы ң  а йы ры луы "  мен  «Яашынның әңгім есі 
-
орны   бөлек,  ңымбат  туы нды лар.  Өмірде  сүлул ы ң ты , 
п ә к т ік  пен ш ы найы  сезімді, адалдықты ардаң түтңан а қы н 
осы ндай  а дам д ы ң -эстетикалы ң   идеалын  ңос  а ң ң уд ы ң  
("А ң қ у д ы ң  айыры луы  '), ж аралы лаш ы н мен бала л а ш ы н - 
н ы ң   ("Л а ш ы н н ы ң   ә ң гім е с і")  бір-біріне  ің к ә р   сезімдерін 
суреттеу арңылы танытуды маңсат еткен.
А й н а  к ө л д ің  аж ар ы  болған ңос ж ү б а й  а ңңуды ң айдын 
үстінде  са ғы ны ш п е н   кездесуі  мен  б ір -б ір ін е  деген  мөл- 
д ір  сезім дерін  аңы н  асңан  ш еб ерл ікпен  суреттей  келе, 
ке н е т  ш о ң   ң а м ы сты   тасалап  ке л ге н   қ а т ы ге з   сүр  мер- 
ге н н ің   а ң қу д ы ң   б ір ін   аты п  т ү с ір ге н ін   айтады.  Ғ а ш ы ң  
ж а р ы н ы ң   ж а у ы з д ы ң   қо л ы н а н   мерт  б о лған ы н   е к ін ш і 
аңңуды ң шарасыз к ү и ін іш т і х а л і мен ж арсы з өм ірд і тә р к
еткен  е р л ігі: 
ュ
s
А ц ц у   т а е ы  зарлап ц ш ы п 
X
j
Ж а л гы з  цалеан ж а р ы н а
17 3

Ж ы гы л д ы   ке п   суды  щ ш ы п ,  ш щ   ,
Сцр м ергеннің ж а н ы н а . 
•'
Қ а л е ан  гаш ы ц  болмай ие, 
...1.
М о н ш а ц т а г а н   ж а с ы н а  
Ш ы ц т ы   дауысы  іш і  куйе 
М е р ге н н іц   ке п   цасына.
С ыңсып  а цц у  суды  ш аш ы п,
Ш ы р ц  айналды   зэлім ді.
Сцр мергенге т ѳ с ін  аш ы п,
” М е н і de a m !"  деп ж а л ы н д ы , -
деп ж а н  тебірентерліктей шебер күй д е  суреттеп  берген.
А рам ды ң маңсатына ж е тке н  мерген ңанш а ж а уы з бол­
са  да,  е к ін ш і  аң ң уд ы   а ту ға   баты лы   ж е т п е й д і.  Б о й ы н  
к ү й ік   билеген,  ж ұб а й сы з  ө м ірд і  м әнсіз  деп  б ілген  ңай- 
ран  а қ қ у   а қ ы р ғы   ш е ш ім ге   к е л іп ,  өлуге  б е кін ед і.  А лы с 
заңғар к ө к к е  — ш ы р қ а у  б и ік к е  самғап көтеріледіде, ж е р ­
ге  найзадай  ш а н ш ы л а   ң үл д ы р ы п ,  сүр  м ер ге нн ің   алды­
на ңүлап, мерт болады.
К ц й ік ш і ж а р  ццлап өлді,
А қ   т ө с ін е н   цан а қ т ы .
Ж цбайы на ырза бол den 
Б ір-ац с е р іп т і қ а н а т т ы .  
ц 
Ө лім д і де  ш ір к ін  еаш ы қ
^ 
С і/йгенім ен бір көрді.
Ж а н   к ц й іг ін  м ә ң гі  басып,
* 
Ж цбайы м ен бірге өлді!
А ң ы н н ы ң  ңорытынды ш ум ақтары нан асыл махаббатңы 
ардақтаған,  ж а у ы зд ы ң ты   бетпердесін  а ш ы п   көрсеткен 
идеялың т ү й ін  танылады. А ң ы н  үғы м ы нда сүл ул ы қ, ш ы н  
ға ш ы ң ты қ,  сезім  м өл д ір лігі  — қастерлі,  а с қа қ ңасиеттер, 
т ү с ін ік т е р  болса, а қ ң у  
一
 х а л ы қ  т ү с ін іг ін д е  сол с ү л у л ы ң  пен 
п ә к т ік т і  таны таты н  ңасиетті  ү ғы м н ы ң   бір  өлш ем і.  Сон­
дьщтан да аңын Сәкен ңос а қңуды ң махаббат к ү й ін  роман- 
тикалы ң  б и ік т ік к е  көтере ж ы р ла й  отырып,  сүлулы ң пен 
адамдың мөлдір сезімді,  айнымас адалдыңты дәріптейді, 
әсем дікті сезінбейтін, ңасиеттіні ңастерлей алмайтын сүр 
мергенді аиыптайды. Б үл — ж а н  сүлулы ғы н ж а қ ы н  тарта­
ты н а ңы нны ң осындай асыл қасиеттерді өзінш е ңорғауы. 
174

Сэкен Сейфуллин — э п и к  аңын.  Оньщ эпикалы ң туы н- 
дылары ны ң  іш ін д е   "К ѳ кш е т а у "  халың  арасында  кең  та- 
нылды. Поэма кө р ке м д ігі, ха л ы қты ң  м азм үны  тарапынан 
оңш аулы ғы м ен  ерекшеленеді.  Ол  С әкеннің   туға н   жерге 
деген  перзенттік  махабатының к ө р ін іс і,  аңы нды қ  шабы- 
ты мен суреткердің ш еберлігінің ш ы найы  ү л гіс і. Поэмада 
кербез К ө кш е  ө ң ір ін ің  сүлу табиғаты -   тауы, к ө л і, ш ы ң ы  
ңайталанбас  көріністермен ж е ке-ж е ке  суреттеледі.
С.  Сейфуллин  проза ж анры нда да  ж е м іс т і  еңбек  етті, 
оның қалыптасуы на, у а қы т талап еткен мәселелер мен та- 
ңырыптарды кө рке м  игеруіне айтарлыңтай үлесін қосты .
Ол прозалык, туы нды лары нда да өлеңдеріндегі с е кіл д і 
н е гізін е н   басты  т а қы р ы п   е тіп   тө ң ке р іс  д ә у ір і  мен  ө м ір 
ш ы н д ы ғы н  алды. Т ө ң кер іс таңы ры бы  оны ң   1917 ж ы л ы  
ж а з ға н  р ом а н ти ка л ы ң  сипаттағы  "Ж ү б а т у " ә ң гім е сін е н  
бастала келе "А й ш а " (1 9 22 )
，
"Ж е м іс те р "  (1 9 3 5 )
，
т.б.  по- 
вестерінде к ө р ін іс  тапты . "Ж е р  қа зға н д а р " (1928) төңке- 
рістен  к е й ін г і  кезеңдегі тем ір  ж о л   қү р ы л ы с ы н а  арнал­
га н   ту ы н д ы .  Б үл а рға   қоса  С ә ке н н ің   " Б із д ің   т ұ р м ы с ", 
"Сол ж ы лдарда" атты  аяңталмаған романдары да бар.
Ө зін -ө зі тексеруге а рн а л ға н  тапсы рм алар:
1 .Сейфуллин жазған б ір ін ш і эпикалың поэманың аты:
а) ” Қ азақстан
”；
ә) "Советстан";
б) "Қ арағанды ";
2. А ң ы н н ы ң  революция туралы пьесасының аты:
а) "Қ ы зы л  ңырандар  ;
ә) "Б ү р к іт  балапандары  ;
б) "Қ ы зы л  бүркіттер".
3. Сейфуллин ңандай бейнені сүлулықтың, әдеміліктің сим­
волы санап, шығармасына қосты:
а) атты ;
ә) раушан гү л ін  ;
б) аңңуды.
175

4. 
А қы нд ы  ңай поэмасы ү ш ін  социалистік _І»іш -м үр атқа  
сатңындың жасады деп айыптады: 
Л д
а) "Альбатрос"; 
w  
ч
ә) " К ө к ш е т а у " ; 
-л; 
)
ハ，
б) " Қ ы з ы л  а т ". 
ぃ..，
Қолданы лған  әдебиеттер: 
. ' 
.
1 . Т. Кәкішев.  Сэкен  Сейфуллин.
2.  Н . Ж уанышбеков.  С.Сейфуллин  ш ы ғарм аш ы лы гы   мен 
өм ірінің очерктері. 
一
  A .:  Ғылым,  2000.
3. Ңазаң совет әдебиеті. /  М .Қ.Қаратаевтпің редакц. -   A .: 
Ғы лы м .
4. К.  Мцхамеджанов. Қараңғьшың қапасынан іс  №...  -   A., 
1989.
5. М . Базарбаев. Біздің әдебиетіміздің эстетикалық ңазьшасы.
Б е й ім б е т  М а й л и н  
(1894-1939)
Ол біздің а лгаш цы  
прозаш ы м ы з — с у р е т к е р ім із  болды.
Ғ .М у с ір е п о в
Б. М айлин — ү л т т ы қ  әдебиеттің клас- 
с и гі.  Ол ңа зақ әдебиеті  ж а н р л а р ы н ы ң  
барлы ғы на ж у ы ғ ы н ы ң   қа л ы п та суы н а  
ү л ке н  үлес ңосты.  О ны ң ж а зға н  250-ге 
ж а ң ы н  а ң ы н д ы қ,  ж үзд е н  астам проза- 
л ы қ  ж әне драмалың ш ы ғармалары  мен 
опералың либреттолары бар.
Сонымен  бірге  М а й л и н   с ы н ш ы -с ы қ а қ ш ы ,  сценарий 
ж а з у ш ы , о ч е р кш і болды. О ның "Ш а н ш а р м о л д а ，'Н е ке  
қ и я р ，'К ө з іл д ір ік   пьесалары ңала көш елері мен ңазақ 
к и із   үилерінде талаи қо йы л д ы .
"Ж а б ы қ  ж и н а л ы с  ,  'Х а т т а м а ",  'К е л ін  мен ене" және 
та ғы  басңа пьесалары да -   қ ү н д ы  дүниелер.
М а й л и н   Қ о стан а й   облысында дүниеге  ке л д і.  Әкеден 
ерте  бір  ж асы нд а  ңалған  ол  ж о ң ш ы л ы ң т ы ң   зардабын 
тартады, ж е т і ж а сы н ан  бастап баидың  қо зы с ы н  бағады.
176

М ү н ы ң  ә сер і-ж азуш ы  М а й л и н н ің  ңазаң әдебиетіндегі 
ң ы сқа  әңгімелер ж а зу д ы ң  шебері болып ш ы ғу ы н а  үш та - 
сады.  М а й л и н  м ү ға л ім  де болып ңы зм ет істеді.
Әуелі е к і ж ы л  ауыл молдасынан, ке й іннен Т рои цки дегі 
Уазифа Мектебінде (1913-1914)  білім   алады,  1914  ж ы л ы  
ол Уфадағы ә й гіл і  "Ғ а л и я"  медресесіне тү с іп ,  И .К ры лов,
Н .В .Гоголь,  Л .Н .  Толстой, т.б.  орысша ж азуш ы л ары ны ң  
ш ы ғарм аш ы лы ғы м ен танысады.  Оған  әсіресе,  Ч еховтың 
ң ы сқа  ж а зы л ы п ,  кө п   ү ғы м   білдіретін  ш а ғы н   әңгімелері 
ерекше  эсер етеді.  Чехов үл гісім е н   ң ы сқа әңгімелер ж а ­
зып,  ңазақ  әдебиетіндегі  осы  ж анрды ң  майталманы  бол­
ды.  Алайда,  денсаулы гы на  байланысты  ” Ғ а л и я ”  медре- 
сесін аяңтай алмай,  ауылга барып м ұ ға л ім д ік ңызмет ат- 
қарды. Осы ж ы лдары  ш ы ндап өлең ж а зуға  бет бүрады. Өзі 
кө р іп , ку ә  болған ә й гіл і  1916 ж ы л ғы  дүрбелең мен Қазан 
тө ң кер ісі түсы ндағы  халы ң ө м ір ін ің  ш ы нд ы ғы н  алғаш ңы  
өлеңдеріне арңау етті. Х алы ң тағдыры мен м үң ы  -   Б .М а й ­
лин ш ы ғармалары ны ң н е гіз гі тақы ры бы.  Ол ж у р н а л и т ік  
ң ы зм е тін   'Е ң б е к ш і  ң а з а қ "  газетінде  бастап,  ке й ін н е н  
А у ы л " ,  Қ а заң   әдебиеті"  газеттерінде  ред акторл ы қң а 
дейін  көтерілді.
Ж а л п ы  20-ж ы лдарды ң е к ін ш і ж а рты сы  мен  3 0-ж ы л - 
дар 
一
  Бейімбет  ш ы ға р м а ш ы л ы ғы н ы ң   м ей лінш е  ө н ім д і 
кезеңдері. О ның қа л а м ге р л ік е сім ін  к ө п к е  ке ң ін е н  м әлім  
еткен өлеңдері, поэмалары, прозалы қ ж әне драм алы қ т у ­
ындылары осы кезеңдерде ж а зы л ы п ,  ж а ры ң  кө рд і.
Б.  М а й л и н н ің   алғаш ң ы   өлеңдері  қа тар ы на   "М ұ с ы л - 
манды ң б е л гіс і",  "Б а й л ы ң қ а ",  "А у ы л " (1912-1915),  т.б. 
ж а та д ы .  Б ү л   өлеңдерде  ж а с   та л а п ке р   ел  іш ін д е г і  ес- 
к іл ік т і,  әдет-салтты, а т а қ -б и л ік к е  таласңан ел ағалары- 
н ы ң   ж а ғы м с ы з   ң ы л ы ң та р ы н   сы найд ы .  А қ ы н   б а р л ы қ 
ш ы ға р м а ш ы л ы қ ғүм ы р ы н д а  кедей ө м ір ін  ж ы р л а п  ө тіп , 
М ы р қы м б а й  бейнесін ж асады .
Б .М а й л и н н ің   проза саласындағы  ш ы ғарм алары   мол 
ә р і  олар  алуан  ж а н р л ы .  Ә ңгім елерінде  автор  н е гізін е н
1916  ж ы л ғы  үлт-азаттьщ  кө те р іл іс і қағидалары н, бүрын- 
ғы   ө м ір ін д е гі  е с к і  т ұ р м ы с ты ң   ж а й л а р д ы ,  тө ң ке р істе н  
к е й ін г і  ке зе ң д е гі  к е ң іс т ік   ш араларды   (ауы лды   кеңес- 
тендіру,  колхозд анд ы ру),  әйел т е ң д ігін , т.б.  арңау етті.
12-44
177

"Ш ұ ға н ь щ  б е л г і с і-
Бейімбеттің а л ға ш қы  прозалы қ 
туындысы, ол 19 1 5 ж ы л ы  "Ғалия" медресесі ш ә кір тте рінің  
"С ад аң"  деп  аталаты н  ң о л ж а зб а   ж у р н а л ы н д а   ж а р ы ң  
көрген.  Автор  ке йін н ен   то л ы қты ры п ,  өңдеп  1922  ж ы л ы  
"Қ ы з ы л  Қ а за қста н ” ж урнал ы на бастырды.
Әйел т е ң с ізд ігін  н е гіз гі т а қы р ы п  етіп  алған Бейәмбет 
М айлин басты ке й іп ке р  
一
 Ш ү ғ а  ө м ір і а рқы лы  сол кездегі 
ңазаң  әйелдерінің  басындағы  қ и ы н ш ы л ы қт а р д ы   сурет- 
теиді.  Ш ү ғ а   -   байды ң  қ ы з ы ,  ал  о н ы ң   сү й ге н   ж і г і т і   -  
Ә бдірахман  кедей  отбасына  ш ы қ ң а н .  К едейдің  байдың 
ңы зы на ғ а ш ы қ  болуы -   ңы зды ң әкесі 
一
 Есімбектер ү ш ін  
басынғандың,  заманны ң  азғаны .  Е ке у ін   қо суға  болмай­
ды деп  ш е ш ке н ңарсы топ Әбдірахманды жалам ен айда- 
ты п   ж іб е р ед і.  Ғ а ш ы ғы н а н   а й ы р ы л ға н   Ш ү ғ а   к ү й ік т е н  
ңайғы ры п өледі. Ә ңгіме айдаудан оралған Әбдірахманның 
с ү и ік т іс ін ің   ө л ім ін ің   үстін е н   ш ы ғы п ,  Ш ұ ға н ы ң   ңошта- 
су  ха ты н   о қ ы п ,  ауы р  азапңа  т ү с ке н   к ү й ін   суреттеумен 
аяңталады.  Осылайша,  автор аяулы  ж ас Ш ү ға н ы ң  ө л ім і 
мен  Ә бдірахм анны ң  азапңа  түсуін е   себепші  — е с кі  әдет- 
ғү р ы п   пен  ң а н а у ш ы л ы қ  ңоғам  иелері  к ін ә л і  деп  т ү й ін - 
дейді. Е к і ж а с ты ң  махаббатын баяндау а рқы лы  төңкеріс- 
ке   д е и ін гі  қа заң   ңоға м ы н а   тән  ә л е у м е ттік  ш ы н д ы ң ты  
көрсетеді.
Б.  М айлин  өз әңгімелерінде  те к әйел т е ң с ізд ігін  ғана 
көрсетіп қо и ға н  ж о қ , ол сонымен ңатар ж а ң а  заман тала­
бы на  сай  ң а з а қ   а у ы л ы н д а ғы   та п   та р ты с ы н ,  оған  ж е - 
т е к ш іл ік   еткен ң азақ ә й е л ін ің   ж а ң а  тағды ры н да сурет- 
теді. М ү н ы  біз хальщ арасында таны мал "Р ауш ан 
一
  к о м ­
м у н и с т  еңоегінен  кө р е м із.  А у ы л д а   өскен  ңарапайы м  
ңазаң әиелі саяси өзгерістерге орай, бірте-бірте сана-сезімі 
өзгеріп,  әле ум еттік  күр еске р   болып  ңалыптасады .  Б үл 
ж олда  ол  төрт  белестен  өтеді.  Е ң  алдымен  Р ауш ан н ы ң  
ауылдағы бұйы гы , сол кездегі ңазаң әйеліне тән т ір ш іл іг і 
суреттеледі. Е к ін ш і саты -   Р ауш ан ө м ірінд е гі үл ке н  өзге- 
рістерден  —  оны ң  болыстың  эйелдер  ж и н а лы сы на  деле­
гат  болуынан басталады.  М іне,  осы  кезден бастап,  сана- 
сезім і  ѳзгере  бастайды.  А у ы л н а й   сайланы п,  ауылда  тап 
к ү р е с ін ің   т із г ін ін   үстауы   — оны ң  ө м ір ін д е гі  ү ш ін ш і  ке-
178

зең.  Р ауш анны ң  өсу ж олы нд ағы  ш е ш у ш і кезең 
一
  оны ң 
ѵ ш   ж ы л   Орынборда  о ңы п,  б іл ім -т а н ы м ы н   ж е т іл д ір іп , 
елге  оралуы .  О сындай  ң ы м -ң уа т  оңиғаларды   суреттеи 
отырып,  автор Қ а зан  тө ң ке р іс і арңылы бас бостандығын 
алған ңазаң ә й е л ін ің  т ір ш іл іг ін  көрсеткен. Ш ы ға р м а  т іл і 
ш үрайлы , әрі езуіңе к ү р л к і ү и ір іл е т ін  ж е ң іл  әзілмен ж а ­
зы лган.  Оңиғалары да наны мды  берілген.
Ж а зу ш ы н ы ң  т ір і кезінде оның 40-тан астам кіта п та р ы  
баспадан ш ьщ ты .  1960-1964 ж ы лдары  қазаң тілінде М ай­
лин ш ы ғармалары ның 6 томдың ж и н а ғы  ж ары ң көрді.
Ө зін -ө зі тексеруге а рн а л га н  тапсы рм алар:
1 . М айлинге  X IX   ғасырдағы  ңай  орыс  ж  азу ш ы л арының 
өңгімелері эсер етті?
2. Ж азуш ының тір і кезінде оның қандай кітабы жарың көрді ?
3.  Б .М айлин  шығармаларын  атаңыз.
4.  Б .М айлин  поэзиясында  қандай  бейнені  жасады?
Қ о л д а н ы л ға н   әдебиеттер:
1 .
М . Қаратаев.
 Бейімбет М айлин.  -  М .:  Художественная 
литература,  1977.
2. 
А хм етов  С.
  Современное  развитие  и  традиции  казахс­
кой литературы -  Ңазаң әдебиетінің б ү г ін г і өсу дәстүрі.
薄 象 顰
É M
Іл и я с  Ж а н с ү г ір о в
(1894-1938)
Я  к  словам народным издавна приник, 
Я  со дна стрем ился вы черпать родник, 
Где с п р я т а н н ы е  т а й н ы  и т а й н ы е
слова.
И .Ж а н с у гу р о в
Ілияс Ж ансүгіров Талдықорған облы­
сынын; А ң су ауданында туы п-ѳсті. Оньщ 
әкесі б іл ім ді, ел іш ін д е  беделді адам бол­
ды,  оны ң үйінде аңындар,  әнш ілер ж и і
1 7 9

ңонаң болатындықтан кіш к е н т а й  Ілияс олардың орында- 
уы ндағы   хальщ  ауыз  әдебиеті  ш ы ғармалары н  үзаң  тың- 
дайтын  еді.  Ә кесі араб  т іл ін  білді,  халың фольклорының 
ш ы ғармаларын ж инаум ен шындап айналысты. Ілияс оның 
ы қпалы мен  қазаңтың атаңты аңындары мен әнш ілерінің: 
Абайдың,  Ш ернияздың,  Махамбеттің,  А ңанны ң,  Б ірж ан- 
н ы ң   таңдаулы   ш ы ғарм ал ары м ен  та н ы сты .  Ө зі  ж а ң с ы  
көретін с ү й ік т і ән ш ісі әрі сазгер Әсет Найманбаевтың орын- 
дауымен  орыс  ақындары А .С .П у ш ки н   мен  М .Ю .Лермон- 
товтың шығармаларының аудармаларын б ір ін ш і рет естіді.
К ө п  үзамай болаш ақ аңын сол кезде Ж е тіс у ға  белгілі 
"М а м а н и я " мектебіне о қ у ға  тү с ті, осы оңу орнында ж ү р іп  
өлең  ж а за   бастады,  айналасы ндағы лар  о н ы ң   а ң ы н д ы қ 
ңабілеті барлы ғы н бірден аңғраған. Іл и я с көптеген өлең- 
деріне әнді өзі ш ы ғарды .  ” Мен өзіммен ңатар ауылдаста- 
ры м ны ң  арасындагы б ір ін ш і суы ры п салма-әнш і болдым. 
Ж иы н-тойларды  әнмен  бастаған  талай  к ө ң іл д і күндерді 
бастан  ө т к із д ім ,  айты ста  сайысңа  т ү с т ім   ,  -   деп  аңы н 
ке й ін   есіне  алады.
Ж а н сүгір о в  — ж а н -ж а ң т ы  дарын иесі. Ол аңы н, проза­
ш ы ,  драматург ж эне фельетоншы  болды.  О ны ң ке ң ін ен  
б е лгілі  "Д а л а ",  " К ү й " ,  " К ү й ш і" ,  "Ң үл а ге р "  поэмалары 
ү л т т ы ң   әдебиеттің  та ң да улы   ж е т іс т ік т е р ін е   ж а та д ы . 
О ның  а л ға ш қы   ли ри кал ы ң   өлеңдер  ж и н а ғы   "Беташ ар 
деген  атпен  ж а р ы қ  кө р д і.  А қ ы н н ы ң  к ө з і тір ісін д е  оны ң 
ж и ы р м а ға   ж у ы ң   ж и н а қ т а р ы   басылып  ш ы ң ты .  Іл и я с 
Ж а н сүгір о в  өте ң ы с қа  мерзімде сөз шебері атанды.
3 0 -ж ы лдар  -   аңы н ш ы ға р м а ш ы л ы ғы н ы ң  ш ары ңта- 
ға н  ж ы л д ар ы . Ол  " К ү и ш і
，
"Д а л а ",  "Ң үл аге р   поэмала­
ры н,  ЛСолдастар"  ром аны н,  көптеген фельетондар мен 
очерктер,  әңгім елер  мен  өлеңдер,  сол  с и я қ т ы   пьесалар 
ж а зд ы .  Осы м езгілде ол А .С .П у ш к и н  мен М .Ю .Л е рм о н - 
товтьщ  ш ы ғарм алары н аудару ж ү м ы с ы м е н  айналы сты .
"М э с ке у  — Қ а з а ң с т а н ，'Гим алаи  (1929) өлеңдерінде 
автордын,  Ресейге  деген  с ү и іс п е н ш іл іг і  к ѳ р ін іс   табады, 
аңы н  е к і  х а л ы қ т ы ң   досты ғы н  ж ы р л а йд ы .  Ж а н с ү гір о в  
ү ш ін  М әскеу ңазақ халңына ғасы рлы ң азаптан босануға 
көм ектескен орыс ха лң ы н ы ң  бейнесі болып табылады:
180

М э с ке у  
一
  Қ а з а қ с т а н .
Е с ің д і ж и , ел бол! -  den 
А ш т ы ң   есік,  М ә с ке у ім .
Д алад ан,  т а у д а н , а л ы с т а н  
>
Саган қа ра й  кө ш ке н  к ім !
Б іл ім ің н ің   бцлагын
М е й ір і  қ а н ы п   іш к е н   кім ?  
а
О ктя б р ъ д ің   ордасы, 
..f
Сенде  қ а й н а п   өскен  кім ?
Сол сорлы елдің баласы — 
--
М ы ң д а га н   ж а с   эскерім , 
Л
Ендеше ордам, одагым, 
ь.
Қ а м қ о р ы м ,  м ен ің   М э с к е у ім !
Ж а н с ү гір о в  достар ретінде М э ске у бейнесі болып та­
бы латы н орыс ха лң ы н  меңзеп отыр.
А ң ы н н ы ң   өлеңдер  топтам асы   он ы ң   х а л ы қ т ы ң   поә- 
зи я ға ,  м у з ы к а ға   деген  с ү й іс п е н ш іл іг ін   б іл д ір е д і.  Ол 
ңазаң  м у з ы к а с ы н а ,  о н ы ң   б е л гіл і  о р ы н д а уш ы л а р ы н а , 
ком позиторлары на, тамаш а ж әне ш абы тты  ш ы ғармала- 
р ы н а   -  
"Д о м б ы ра  ", 
'Ж е т іс у  
с у р е т т е р і
，
"Ә н ш і" 
ж ә н е  
басқа ш ы ғарм алары н арнады. Осы өлеңдерді о қ ы п  отыр- 
ғанда ш ебердің ңолы ндағы   домбы раны ң ш е кте р і біресе 
м үң ды  ж әне ж а л ы н ы ш т ы , біресе к ө ң іл д і ж әне ң уа н ы ш - 
ты   ү н   ш ы ға р ға н ы н   естігендей  боласың.  Олар  осындаи 
тамаш а, бай ж әне ңарапайы м  тіл м е н  ж а зы л ға н :
Т а р т   к у й ің д і, домбыра!
Т өгіл, т ө г іл  т ә т т і  куй ,
Т ау  суы ндай  сылдыра,
Ж е л п ін , ж е л п ін , ж е л  с о ц т ы р !
Тауда т ц м а н  т ц р м а с ы н ,
К ө к т е  б ц л т  ыдыра!
Тыңдамаеан  қалм асы н,
О йды -қы рдьі  қыды ра,
Қ ц л ш ы н а  тпартп, домбыра!
( " Д о м б ы р а ' )
М үхтарӘ уезов "Іл и я с Ж а н с ү гір о в  "Д а л а ", "Қ ү л а ге р
”，
 
К ү й ш і  поэмаларын ж а з у  арңылы ңазаң поэзиясын ж а ң а
181

белеске  к ө т е р д і",  — деп  ж а зд ы .  Б ейнелердің  ж а р ң ы н - 
д ы ғы  ойлау та пң ы рл ы ғы м ен  үйлесім  тапңан.  Поэмалар 

жүктеу/скачать 6,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: