Д. филология ғьш ы мдары ны ң кандидаты

I  Т А Р А У  
.у.
ご
.
КӨ Н Е  Т Ү Р К І А Ң Ы З Д А Р Ы  М Е Н  М И Ф Т Е Р І
Мифтер  дегенім із  не?  Бүл  адам  мен  әлемнің  пайда 
болуы туралы, сондай-аң еж елгі ңұдайлар мен батырлар 
туралы адам ңиялынан туған шығарма.
М иф "  деген  сөздің  өзі  гр е кт ің   аңы з-әңгім е  деген 
үғы м ы н білдіреді. Мифтер -   адамзат дамуыньщ  орасан 
зор  мэдени қабаты. Мифтерді білмей көптеген картина- 
лардың,  опералар мен балеттердің, поэтикалың шығар- 
малардың  сю жетін түсін у м ү м кін  емес.  Е ж е л гі адамдар 
ңалдырған аңыздар мен мифтер дүниеге, өзін ңоршаған 
ортаға  назар аудара бастаған, тек оны түсіндіруге, зерт- 
теуге кір ісе  бастаган кезде пайда болган.
Олар шындыңты ойдан шығарылған оңиғалармен ара_ 
ластырып  әңгіме  ңүрастырып,  бір-бір  дүниенің  пайда 
болуы туралы, буырқанған теңіз бетіндегі толқындар ту ­
ралы,  адамдардың батыл, дана, қорңақ, аңылсыз болуы 
туралы, ормандағы ж аңғы ры ң туралы ңы зғы лы қты  оқи- 
ғалар айтқан.
Е к і мыңнан астам ж ы л  уаңыт өткеннен соң сол миф- 
терді ңайта еске алудың керегі не? Бәрі бір біз оларда ай­
тылган  әңгімелердің  барлығының  шындыңңа жанасуы
28

шамалы екенін түсінеміз ғой деп ойлайтындар бір маңыз- 
ды  мәселені  ескермейді:  мифтер  қандай  да  болсын  бір 
адамның  еңбегі  емес,  көптеген  ғасырлар  бойы  оларды 
жоны п,  сылап-сипап қалпына ке л тіріп  отырған ұлы су- 
реткер -   халың екенін  үмытпаған жөн.
Миф ш ы ғару -   адамзаттың мәдени тарихындағы ма- 
ңызды ңүбылыс.  Адам баласы сонау ыңылым заманнан 
өзін ңоршаған ортаға ойлы көзбен ңарап келеді. Ж ер бе- 
тін д е гін ің  барлығын к ім  жасады? Неге к ү н  ш ы ғы п,  ба- 
тады?  К ү н  неге түнге ауысады? Н еліктен т ү н гі аспанда 
ай мен жүлдыздар пайда болып, аңшыл ж олақ қүс ж олы  
кө р ін іп  түрады? Бүлт, жел, ңар, жаңбыр, бүрш ақ неден 
пайда болады деген көптеген сүрауларға біздің арғы ата- 
бабаларымыз —көне түркілер жауап іздеді. Е ж ел гі адам­
дар табиғат ңүбылыстарын адам өмірімен, сезімімен бай­
ланыстыра ңарады.  Аспан,  аспан  ш ырақтары,  жер,  су, 
табиғат  ңүбылыстары,  т.б.  т ір і  образ,  елес  бейнесінде 
қа б ы л д а н ы п ,  м и ф о л о ги я л ы қ  ң и я л -ға ж а й ы п   болып 
көрінсе, мифтердегі ңүдайлар (Тәңір, Үмай ана), өз түрін 
өзгертіп бірде хайуан, ңүс, бауырымен жорғалауш ы бей- 
несіне  ауысып  отыратын  (Зевс,  Жер-су),  ал  е к ін ш і  ж а ­
гынан —барлың қүд айлар, рухтар, батырлар, отбасылың 
ңаты настарм ен  байланы сты   бейнеленді.  М ү н ы ң   өзі 
ежелгі  грек,  славян,  үнд і,  скандинав  мифтерінен,  сон­
дай-ак; көне т ү р к і мифтерінен де  байңаймыз.
К ө н е   т і і р к і   м и ф о л о г и я с ы   —   т у р к і   т і л і н д е   с ө й л е й т і н  
х а л ы қ т а р   ( т ц р і к
，
ә з ір б а й ж а н ,  т і/ р к ім е н ,   ц а з а ц ,  қы р - 
е ы з ,   б а ш ц ц р т ,   ө з б е к ,  
т
а
т
а
р
,  
т
. б
. )   м и ф о л о г и я л ы ц  
ж у й е с і н і ң   ж и ы н т ы г ы .   К ө н е   т ү
р к і   м
и ф
о л
о г и я с ы
н д
а   ү ш  
дүние бары туралы айтылады: ж оғарғы  (аспан), ортаңғы 
(ж ер беті) ж э н е  тө м е н гі (ж ер асты). Б ұл  туралы  О .М а ко ­
ва мен К .Ж аңабаеваны ң ” А л т ы н  б е с ік” деген кіта б ы н а н  
жэне Ш .Уәлихановтың " Қырғыздардың космологиялық 
ұ ғ ы м ы  
к і т а б ы
н а н   о ң у ғ а   б о л
а д ы
.
Ең  б ір ін ш і  ” к ө к   аспан"  (жоғарғы дүние)  және  "ңара 
жер  (ортаңғы дүние) жасалды,  сонан  соң  екеуінің ара­
сында  адам  баласы  жаратылды.  К ү н   сайын  ай  мен  кү н  
туатын к ө к  аспанды түркілер "Әлемнің шатыры" деп ата-
29

I
ды.  Әсіресе  шығар  күнге  табынды.  Көне  түркілер үйле- 
р ін ің  есіктері  кү н н ің   шығар беті шығысңа қарай ашыл- 
Д Ы .
Көне  т ү р к і  мифологиясында жер  беті  төрт  ж ағы нан 
ш ектеулі төрт бүрыш ты деп түсіндіріледі. Ол адам бала­
сынын; түрағы.
Көне түркілер  ж оғарғы  дүниенің иесі, бас ңүдай деп 
Тәңірге  (кө кке )  табынды.  Аспанға ңарағанда  -   ғарыш 
бөлігі ешқашанда  " К ө к "   (к ө к  аспан) жэне  "халы ң"  (ас­
пан күмбезі) деп аталмайды. Дүниеде барлыгы: адам таг- 
дыры,  оның ғүмы р-жасы ,  ңағандар б ил ігі,  мемлекеттік 
және әскери шешімдер тәңірдің билігінде.
Тәңірдің әйеліҮмай ана -  жер мен ңүнарльшың ңұдайы. 
Ол Тәңірмен бірге  эскерлерге ңамқорлың жасайды.
Орта  д үни е нің   ңүдайы   -   ңасиетті  Ж ер-су.  Ол  Тә- 
ң ірм ен,  Үмаймен  бірлесіп  түр кіл е р ге   ңамңор  болып, 
күн ә сі барларды жазалайды.
Төменгі дүние ңүдайы -   Әрклиг. Ол ж оғарғы  дүниеге 
ңарсы, адамдарды айыруға кү ш  салады.
Көне т ү р к і мифтері арасындағы ңүдайлардың,  адам­
дардын,  пайда болуы  туралы,  отты  пайдаланудың,  жер 
игерудің,  ңолөнердің  ш ы ғуы   туралы аңыздарды  бөліп 
ңарауға болады. Көне түркілердің мифологиялық үғы м ы  
Бөріге (ңасңыр), ата-баба аруағына табынуға байланыс­
ты (бүл туралы Ш .Уэлиханов ж азы п алған "Б ү ғы  тайпа- 
сының аңызында"  және М .М ағауиннің   "Б ір  атаның ба­
лалары" повесінде айтылған).
Көне т ү р к і мифологиясы  да христиан д ін і енуіне бай­
ланысты ңүрылған  еж елгі  орыс  мифологиясы сияңты, 
аумаңқа  ислам  д ін і  енуіне  байланысты  ңуғы нға  үш ы - 
рап,  түтас ж үйе болып саңталмаған.  Тек бізге ж е тке н і 
V II -X I ғасырларға жататын Орхон-Енисей жазбаларын- 
дағы мифтер, халың эпостарындағы көне мифологияның 
ж аңғы ры қтары  мен X IX  ғасырдағы этнографтар, тарих- 
шылар мен фольклористер ж инаған жазбалар.
Ш . Уэлиханов ж инаған Балңаш кө л і, Іле мен Ңаратал 
өзендері  сияңты  географиялық  атаулары  және  А й   мен 
К ү н н ің  пайда болуы туралы ңазаң халқы ны ң аңыздары 
саңталған. Бүл "А й  мен К ү н " , "Іле мен Қаратал" деп ата-
30

латын ңазаң  аңыздарында А й  мен  К ү н н ің ,  Балқаш   кө- 
л ін ің , Іле және Қаратал өзендерінің  пайда болуы тура­
лы ңиял-ғаж айы п оқиғалар баяндалады. Сонымен ңатар 
бүл аңыздарда біздің арғы ата-бабаларымыздың өнегелік 
ңағидалары,  сүлулың  пен  махаббат  туралы  т ү с ін ікте р і 
айтылады.
А ңы з-әңгім е -  халың поэтикалың шығармасындағы 
бұрынғы болған оңиғалар мен наңты адам өм ір і туралы 
мәліметтерден түратын әңгіме.
А ң
ы
з   —  
ң
а н д а й
  д а   б і р   т а р и х и   о ң
и ғ
а л а р ғ
а   н е г і з д е л г е н  
көбіне  ңиял-ғаж айы п  ертегі  түріндегі  халың  ауыз  әде- 
биетінің шығармасы.
К ө п жагдайда тарихи түлғалар аңыз ке й іп ке р і бола­
ды.  Қ а за қ халы қ эпостары да орыс батырльщ жырлары 
(былиналары)  мен  ѳзге  де  эдеби  шығармалар  сияңты: 
Ж
. Ж
а б а е в т ы
ң
  " Ѳ
т е г е н   б а т ы
р "   М
. Ж
ү
м а б а е в т ы
ң
  " Қ
о р қ
ы
т "  
жэне  "Батыр  Баян"  поэмалары,  М.Әуезовтың  "Е ң л ік- 
Кебек"  пьесасы  аңыз негізіне ңүрылған.
Абай ө зін ің  "Е скендір"  поэмасына Александр М аке­
донский  мен  оның  үстазы  Аристотель  туралы  аңызды 
арңау етті. Аңыздарда ш ы нд ы қ ңиял  бір-бірімен ұшта- 
сып  жатады.  Б үған  "Қ о р ң ы т ",  "Ж ер  үй ы ң ты   іздеген 
Асан Қ а й ғы ", "А л ы п Ер Сары", "Елеңке Батыр" аңызда- 
рымен танысу арңылы көз ж е ткізуге  болады.
Ө зін-өзі тексеруге арналган тапсырма лар:
1 ) М иф  д е ге н ім із_________________________
2   )   К ѳ н е   т ү
р к і л е р   ң а й   ң ү д а й ғ а   т а б ы
н д ы
?
3 )  Көне  адам  табиғат  қүб ы л ы ста ры н   адамның  қа й   ңасиет- 
теріне телід і?
4 )  Көне т ү р к і м иф ологиясы  н е л ікте н  түтас ж ү й е  болып саң- 
талм ады?
5 )   Қ а з а ң   х а л ы ң
  а ң
ы з д а р ы н   а т а ң
ы
з д а р : --------------------------------
6 )   А ң
ы з   д е г е н і м і з __________________________________________________________
7 )  А р т ы ң  
с ө з д і  
сы зы ңы з

や
. 8)  Көне т ү р к і батыр-ңүдайының атын жазыңыз
Қолданы лған  әдебиеттер:
1
.
М а р к о в а   О
. ,   Ж а ң а б а е в   К
.   А л т ы н   б е с і к   ( к ө н е   т ү р к і   м и ф -  
т е р ін ің  ж е л іс і  бойы нш а).
2  
• 
У э л и х а н о в   Ш
.   Ы с т ы ң к ө л   ж о л   ж а з б а л а р ы
,   Қ ы р ғ ы з д а р -  
д ы ң ко с м о л о ги я л ы ң   ү ғы м ы .
3 .  
З у е в   Ю
. ,   А е е л е у о в   Ғ .   П ү т   —   Т ә ң і р   ң ү д а й ы .
4 .  У спе нски й  Д . " Ге ра кл ды ң он  е к і е р л ігі  кіт а б ы н ы ң  а лғы  
сөзінен.
5 .  
А ц ы ш е в   А .   С а қ т а р   ө н е р і   м е н   м и ф о л о г и я с ы
.
6 .  
У э л и х а н о в   Ш
.   Х Ѵ
П І   ғ а с ы р д а ғ ы   б а т ы
р л а р   т у р а л ы   т а р и х и  
а ң
ы з д а р ,   Ү л к е н   ң ы р ғ ы з - ң а й с а ң   о р д а с ы н ы ң
  а ң
ы з д а р ы .   -   А л м а ­
т ы ,   1 9 8 5 .   -  
Т .   2 .
7. 
У э л и х а н о в   Ш
.  
—  Алм аты :  Ж а зуш ы   1985.
8 .  К у н . Кө н е  гр е к  аңы здары  мен м иф тері. — А л м а ты : М е к ­
те п ,  1979.
9 .  
Қ а з а ң т ы ң   м
и ф т і к   ә
ң
г і м е л е р і .  
一
  А л м а т ы
:   Ғ
ы л ы м ,   2 0 0 2 .
10. 
Ғ ц з ы х а н  
A .  Қ а з а ң т а р д ы ң   д ү н и е та н ы м ы .  —  А л м а т ы : 
Қ а за ң   у н и ве рси те ті,  1993.

、
料
 
Қ
о р қ
ы
т   т у р а л
ы
  а ң
ы
з  
f  . 
л
і
的ぃ
 
« 
,•
Қазаң  фольклорында  халы қты ң  данасы,  философы 
Қ орқы т туралы аңыз кең тараған. Аңыз -   бүл өмірде бол­
ган  оңиғаға  негізделген  халың  ауыз  әдебиетіндегі  бір 
жанр, кейде қиял-ғажайып ертегілері түрінде жазылады.
Халыңтың осы  Қорқы т туралы аңызында өте ерте  за- 
мандарда адамдардьщ болашағын болжап айтатын бір дана 
өмір  сүргені айтылады.  Оны  Қорңыт деп атаған.  Ол  жер 
бетін шарлап, кө п т і көріп-білген адам. Ж аңсыны да, жа- 
манды да көріп, барлығын ойға түйіп, салмаңтап, ш еш імін 
тынымсыздыңпен табуға тырысқан. Оны әсіресе, оны өлім 
туралы  ой  көп  мазалаган.  Ол барлық ғүмырын 
б і р е у л е р  
қ а р т а й ы п ,   б і р е у л е р   ж а с т а й ,   б і р е у л е р   б а қ ы т т ы   б о л ы п ,  
к е й б і р е у л е р і   б а ц ы т с ы з ;   е н д і   б і ѵ е у л е р   ө м і р г е   к е л і с і м е н ,  
е н д і   б і р е у л е р і   к э р і л і к   ж а с ц а   ж е т і п   ж е р   ж а с т а н а д ы ;  
н е -  
л і к т е н  
а д а м  
б а л а с ы   ө л е д і ^   Б ц л   н е г е   б а й л а н ы с т ы ?  
-
 де­
ген  сүраңтарға  жауап  іздеумен  өткізді.  Ж асы  үлғайған 
сайын өлім туралы көп оиланып, тіптен өлім түсіне де ене 
бастаган.
Б ір к ү н і Қорңы т түсінде көр қазы п ж а тқа н адамдар­
ды кө р е д іде,  олардан:
一
 Бүл кім ге  арналып қазылып жатңан көр? -  деп сұрай- 
ды.
一
 Қ о р қы т бабамызға, — деп ж ауап береді.
Бүл жауаптан Қорңыт қатты секем алып, туған жерін 
тастап ел кезіп  кетуді үйғарады.  Б ірақ ңай елге барса да 
оған  өзіне арналып  қазылған  көр  алдынан  шыға береді. 
Өзге елден де тыным таба алмаған Қорңыт туған жері Сыр­
дария жағасына ңайтып оралады.  Осы жер мені өлімнен 
аршалайды деп ойлайды. Өмірдің ңуанышын тек өзі сүиіп 
ойнайтын м узы калы қ аспабы ңобыздан ғана табады.
Күндердің  күнінде ол  түсінде тағы  да:  "Сен өлім  де­
ген сөзді айтсаң өлесің” ，-  деген қо р қы ны ш ты  дауысты 
естиді.
Арада бірнеше жылдар өтеді.  Қ о р қы т қобыз тартып, 
жер бетін аралап ж ү р іп  өлім туралы қо р қы н ы ш ы  басы- 
лады. Б ір  к ү н і Қорңы т ө гіз ін  жоғалты п алып, оны таба-
3 -4 4
33

ны тозғанша іздеп  таба алмай,  ызадан:  ” Ѳлсем де таба- 
м ы н",  -   деп, ѳлім сѳзін айтып ң ал ады.
А й ты п ңалғанына ө к ін іп ，
ңайтадан өм ір і ңыл үстінде 
ңалады.  Тағы да Ңорңыт өлімнен ңаш ып туған жерінен 
ке тіп ,  Сарыарқа,  ш ы ғы с,  батыс,  о н тү с тікті  түгел  т а р - 
ласа да, қазы лған көр елесінен ңүтыла алмайды.
Жер бетінде ж үруге өлімнен ңорңып, ғаж айы п кілем- 
ге м ін іп , өзінің с ү и ік т і қобызында ойнағанынан жанына 
медеу тауып,  Сырдария  бойымен  ж ү з іп   кетеді.  Данагөй 
үзақ саяхат кезінде жанын жегідей ж ейтін ойларын қобыз 
үнімен  ж е ткізд і.  Оны  самғаған  қүс  та,  ж ү й р ік   жел  де, 
Сарыарңаның аңдары да тыңдайды.  Т іп т і өзен де ңобыз- 
дың мүңды әрі ңайғылы ү н ін  тыңдау ү ш ін  ңозғалыссыз 
тынып жатады.
Сырдария  дан аны ң  қорғаны ш ы на  айналады.  Ал  ол 
ғаж айы п  кілем   үстінде  ңобызымен  тоңтаусыз  к ү й   тар­
тып, жүзе береді. Өлім де Қ о р қы тты ң  жүрегінен төгілген 
ңүдіретті к ү й ін  бүза алмайды.
Осылайша Қорңы т өліммен күрескен.  Ол әбден шар- 
ш ап-шалдығып  ңалғып  кеткенде, өлім ж ы ланға айна­
лып,  ш ағы п өлтіріпті-м ы с.  Қорңы т өлген соң оны Сыр- 
дарияның жағалауындағы Қ ар м а қш ы н ы ң  тұсынгі жер- 
леп,  ңобызды ж аны на ңояды.
Аңызда Қ о р қы тты ң  өзі өлгенмен, ңобызының ү н і мен 
одан шьщңан мүңды әуен тоқталмай жалғаса бергендігі 
жэне  осы  жермен  ж ү р іп   өткен  адам  желмен  тербелген 
ш ө п тің   сыбдыры  іспететтес  'Қ о р ң ы т,  Қ о р қ ы т "  деген 
сөзді ести алатыны айтылады.
Осы ацы здан біз ш ы нды ц өм ірдің  циялм ен а с та р л а с  
е ке н ін   көрем із,  х а л ы ц т ы ц   санасында  Қ о р қ ы т   цалай 
б а ц ы т т ы  да цзац өмір суріп, өлім нен қ ц т ы л у е а  болады 
деген  өм ірдегі  ш е ш ім с із  с ц р а ц т а р га   т о л а с с ы з   ж а у а п  
іздеген философр е т ін д е  цалды. Ол өмір у ы т ы н  өзі с у й іп  
т а р т а т ы н  цобызы арқы лы  қ а й т а р м а қ ш ы  болды. Осы­
дан  б із  ц аза ц   х а л ц ы   у ш ін   саз  бен  э н н ің  р ө л і  ерекше 
е ке н ін   көрем із:  ө м ір
 
一
 
ж ы л д а м  а г а т ы н   а гы с ,  ал  эн
 
一 
м ә ц г іл ік  т ы н ы с .
34

1
. Қ о р ң ы т   к і м
?
2 .   А ң
ы з   д е п   н е н і   а й
т а м ы з ?
3.  Ң о р ң ы тты   ңандай  ой  мазалады?
4 .   Д
а н а   ө м і р д і ң   ң ы з ы ғ ы н  
т а п т ы ?
5.  Қ о р ң ы т т ы ң  к ү й ін   кім д е р  тыңдады?
6 .   " Қ
о р қ
ы т   т у р а л ы
  а ң ы з д ы ң "   е р е к ш
е л і г і   н е д е ?
Ңолданылған  әдебиеттер:
1
.
М а р к о в а   О ”   Ж а ң а б а е в а   К .   З о л о т а я   к о л ы б е л ь .  
；
н б Э
2.  К р а т ки й   словарь  литературоведческих  т е р м и н у д ны э
3 .  
К е л і м б е т о в   Н
.   Қ о р қ ы т   а т а   к і т а б ы   / /   Е ж е л г і   д ә у і р   ө д е -  
б и е т і .   -  
А л м а т ы
,   1 9 9 1 .
4 .  
Б е к і т б а е в   Р .   Д ә д е   Қ о р ң ы т   / /   " Қ а з а ң   ә д е б и е т і " ,   1 9 9 7 .
5 .  
С м а г ц л о в   Б .   Қ о р ң ы т   ж ә н е   ң а з а қ   э п о с ы   / /   К ө к ш е т а у ,   1 9 9 1 .
Ә дебиеттегі  а ң ы з-ә ңгім е л е р
Қазақ әдебиетінің көптеген өкілдері өз шығармалары- 
ның ж елісін аңыз-әңгімелер негізінде ңұраған.  Мәселен: 
Ж .Ж абаевты ң  "Өтеген  батыр”  ертегі-поэмасы  ( X V III 
ғасырдағы ж оң ғар ш а п ң ы н ш ы л ы ғы  туралы), М .Ж үм а б а- 
евтың  "Қ о р қы т"  жэне  "Батыр  Баян"  поэмалары,  М.Әуе- 
зовтің "Еңлік-Кебек" пьесасы осыған мысал бола алады.
Қазаң халңында ки ел і ңүс ақңу туралы аңыздары кө п 
саңталған (ңазір де халың оған сенеді). Бүл туралы Ш .Уә- 
лиханов "Т енгри" (Бог, қүдай деген мағынаны білдіреді) 
деген  еңбегінде:  "К и е сін е н  қо р ң ы п  аңқуды   атпайды, 
оны қүстардың төресі дейді
” ，一
 деп әңгімелейді.
А ң қуд ы ң   бейнесін  сүлулы ңтың  символы  санап,  бас 
и г е н   а ң
ы н   —  
С . С е й
ф у л л и н .   О л   а ң ң у   т у р а л ы
  а ң
ы
з д а р д ы
 
ж инаум ен  ш үғы лданған.  Ө зін ің   ңүс  ки е с і  саналатын 
ақңуға деген сүйіспенш ілігін  ЛСаңа әдебиет" журналын- 
д а   ж
а р и я л а н ғ
а н   " А
с ы
л
  ң ү с   ~   а ң ң у   т у р а л
ы
"   а т т ы
  м а ң
а л а -  
с ы
н д а :  
" Ж
а
с
ы
л
  ж і б е к т е й   а қ т а р ы л г а н   т е ң і з д і ң   ж
ы
л
т
ы
-  
р а п   ц а н а   ж а т ц а н   т е г і с   б е т і н   д і р   ц а қ т ы р е а н   т а м а ш а  
а ц ц у   к ө ш п е л і л е р д і ң   а р м а н - т і л е г і н   о я т ы п ,   ж а н а р л а р ы н  
ж ы л ы т а д ы .   А қ қ у л а р   а ц ш а ң ц а й   м а м ы ц   т ө с т е р і н   т о л -
Ѳ з ін -ѳ з і  т е к с е р у г е   а р н а л ғ а н   т а п с ы р м а л а р :
观
\5 
孤  
ベ腿
m
  q a
ル
л ш у
  \ б
т
\
' г . о а я ш
о

цы нга  щ ш т ы р ы п ,  ццпия  т е р е ң д ік т іц   у с т ін д е   т э к а п -  
пар жцзеді.  Содан  соц  цяң  цп  шыеарып,  ц а н а т т а р ы м е н  
асыл т а с  іс п е т  м о н ш а ц т а й  су ш аш ы п,  ке й іннен ац ару- 
лар  салцы н  м ѳлдір  т е р е ң д ік к е   с у ң гіп   ш ы гы п ,  өм ірд ің  
қуа н ы ш ы н а н  н ә зік ц ицу салу цш ін қ а м ы с т ы ң  ж а ң а  еана 
өскен  ж апы рацш ал ары н ж цлқы лайд ы .  К у н э с із  ац  адал, 
к у м іс   эуезді  қ ц с т а р   т е ң із д ің   сәнін  к е л т ір е д і.  Т ам аш а 
т а б и е а т т ы ц   аясында  ту ы п -ө с ке н   көш пелі  ы қ а з а қ   х а ­
лц ы   аццуды   с ц л у л ы қ т ы ң ,  а с ы л д ы ц т ы ң ,  а д а л д ы ц ты ц  
символына а й н а л д ы р а д ы ',  -  
д е птүсіндіреді.
Сәкен Сейфуллин " А ққудьщ  айырылысуы" атты поәма- 
сында аққулардьщ махаббаттқа адалдығын жырлайды:
А ц ц у   к у й і бір мезгілде 
Сыццылдады  а л ы с т а н ;
Ж әне  бірі  шыеа  келді 
Ж а ц ы н д а гы   қ а м ы с т а н .
Ж а қы н д а гы   к ө к   қ а м ы с т а н  
Ш ы ц ц а н   ацц у  ж ы рлады .
А қ қ у  салеан  ән а л ы с т а н  
Бері ж ц з іп  зырлады.
Ж а л гы з ацц у ж ь ір а қ т а е ы  
Әнге салды  "ке л е м "  den. 
:
Сыңар а қ қ у   щ р а қ т а е ы  
Тцрды  к ц т іп ,   көлеңдеп.
Б ір а қ ақңудың сыңарын атып түсіретін ңатыгез адам 
да табылады:
'г г
Ш ір к ін  гаш ы ц   ж а н  ж олдасы н 
て
Т а с т а у г а  енді  цим ады ;
М өлдіреген  кө зд ің   ж а с ы н  
人
,
^ 
М о н ш а қ т а т т ы ,   т ы й м а д ы ?
Ж ы л а м а  енді,  к у й і к т і  ж а р !
Н еге  керек  еңіреу? 
1
К і м г е   м ц н ш а   ц ы л а с ы ң  
зар?
Ж ер м ен к ө к  м еңіреу!
Т алай сорлы ж ер мен к ө к к е
Сен  т ә р із д і ж ы л а га н ; 
'
К ө зд іц   ж а с ы н   т ө г іп   т е к к е ,
"М е н і де а л Г   den с ц р а г а н . :.
ぃ
、
〜
и"""

Ө л ім д і de  ш ір к ін  еаш ы қ
С і/йгенім ен бір кө рд і; 
.  \ ' 
广
...
Ж а н   щ й іг ін  м ә ң гі басып,
Ж цбайы м ен бірге өлді!
A6aä  Қүнанбайүлы   шығармаларында да  аңыз  желі- 
лерін кездестіреміз. Мысалға "Ескендір" поэмасын алуға 
болады.  Е скенд ір  образы 
一
  А лександр  М аке д о н ски й  
халың ауыз әдебиетінде де, Ш ы ғы сты ң классикалы қ по- 
эзиясында да ѳте танымал. Кѳптеген ертегілер мен аңыз- 
дарданбасңа Ескендір  туралы Фирдоуси, Низами, Науан- 
лердің  ір і  поэтикальщ   шығармалары,  поэмалары  бар. 
Біраң Абай Ш ы ғы с дәстүрінен өзгеше,  М акедонскийдің 
жаңа бейнесін жасайды. Ш ы ғы с халыңтарының  ауызша 
жэне жазбаша шығармаларының кө пш іл ігін де  Ескендір 
тарихи шындықпен байланыссыз ертегі батыры, үлы қол- 
басшы, дана би ретінде жырланады. А л Абаи  'Ескендір 
поэмасында үлы ңолбасшы дәріптеуден  бас тартып,  ш а­
мадан тыс атаққүмар, бақңүмар, қатал адам бейнесін сом- 
дайды. Ескендірге ақылгөй Аристотель қарсы ңойылады.
Поэма жазумен  еңбектеніп  ж ү р іп  Абай грек  қолбас- 
шысы туралы тарихи әдебиетті оңиды. Поэманың басын­
да Ескендірдің Ф илипп патш аның баласы екенін хабар- 
лайды, оған Македония скипетр берген, он е к і жасын да 
таңңа  отырған.  Ж еңістерге  жете  ж ү р іп ,  Ескендір  кө п 
елді ңолына ңаратып, талай халыңты ңүлды ңқа салады:
Қ а н іш е р   қаһарлы  х а н  аш уы  кө п ,
А т а г ы н а н  цорцады жцртп  цайгы  ж е п.
Сол кунде қ о ш е м е т ш і а й т а д ы  екен:
Х а н н ы ц   ханы ,  п а т ш а н ы ң   п а т ш а с ы  den.
Қолбасшының бүдан әрі қарайғы суреттемелері оны ке- 
леңсіз  м ін е з-қы л ы ң та р ы н   тереңірек  аша  түседі.  Ес- 
кендір -   ж ауы з, ңатыгез әрі қаніш ер. Т іп т і оір тамшыға 
зәру қы лған сары ққан сары далада ш еккен азабы да, оны 
ш ексіз атаң-даңқ, байлық қу ға н  жолынан, ңатыгез ойы- 
нан бетін қайтара алмады.

Ескендір  ө зін ің  жорығында алтын қаңпасы бар алып 
б и ік тауға кезігеді. К үзе тш і оған адамның кө зі тағылған 
ңураган ңолбасшының бас сүйегін береді.
Таразыға салынған алтынның салмағын басып кеткен 
кө зді бас сүйектің мән-мағынасын ертедегі даналардың 
б ір і  Аристотель  ш е ш іп  береді.  Бас  сүй е кті  тек  бір  уыс 
饰
дьірщң ңана баса алады. М ұны ң  мазмүны мынау:

жүктеу/скачать 6,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: