Дандай ысқАҚҰлы рухани толғамдар алматы «ДӘСТҮР» 2015

358

оқиғалар желісін ұсынады, сонда ғана әдебиет өнер туындысы бола 

алады деп біледі. 

Постмодернизмге жақын Дидардың «Гүлдер мен кітаптар» романы 

жайлы түрліше пікірлер бой көрсетті.  Жазушы-драматург Дулат Иса-

беков «...оны роман деп айтатын болсақ, онда бүкіл дүние романға де-

ген көзқарасын өзгертуі керек...оны роман деп айтуға болмайды» -деп, 

кесіп айтты.Ал қазақ, неміс, орыс тілдерінде бірдей жазатын Герольд 

Бельгер «Дидардың жазғандары ешкімге ұқсамайды.Оның жазғанда-

ры өзгеше, дәстүрлі жазу үлгілеріне келмейді. Бұл ерекшелікті жастар 

жағы жақсы қабылдаса, ересектер түбірімен қарсы тұрады. .. Ал ма-

ған Дидар жаратылысы бөлек, қайталанбайтын марқұм досым Асқар 

Сүлейменовті еске түсіреді»- дейді. Сыншы Ә. Бөпежанова Д. Аман-

тайдың төл прозамызға саналы түрде құрылымдық өзгерістер енгізуге  

ұмтылатындығын,  сондықтан  да  оқырманның  оны  бірден  қабылдай 

алмай жатқандығын айта келіп, «Дидар шығармашылығы көзге ұрмай-

тын пәлсапалық құрылымымен және жасампаз сұхбаттастық сипаты-

мен ерекшеленеді»

(қараңыз: «Алматы ақшамы», 10.03.2011)

 – деген пікір 

айтқан                                                                                                                                               

Постмодернизмге қатысты Л.В. Сафронованың 

(«Постмодерническая 

литература и современное литературоведение Казахстана» (2006), «Автор 

и  герой  в  постмодернистской  литературе»(2006),  А.Ищанованың  («Типо-

логия литературной игры. От барокко до постмодернизма»(2005),

 Г. Ша-

рипованың  («Интертекстуальное  пространство  литературы»  (2007), 

сондай-ақ  А.Ісмақованың,  Б.Майтановтың,  Т.Есембековтің,  А.Жақ-

сылықовтың, Н. Жуанышбековтың, т.б. сын- зерттеулерінде айтылған 

пікірлер  бар.  Демек,  батыстық  әдеби  –  зерттеулерде  арнайы  әңгіме 

бола бастауының өзі бұл мәселенің қазақ әдебиеті үшін де маңызды-

лығын аңғартса керек. 

Сонымен,  постмодернизмнің  қазақ  әдебиетіне  қатысы  жайлы  ай-

тылған пікірлер екіге айрылған. Жастар жағының батыстан келген бұл 

жаңалыққа қызығып, құмарта қарайтындығы, ал дәстүршіл қаламгер-

лердің  күдікпен  жүргендігі  байқалады.  Қарама-қарсы  екі  пікірдің 

қайсысы болсын, теріске шығара алмайсыз.Екі жағының да жөні бар, 

дәлелдері жеткілікті.Екеуінде де шындықтың шиырлары жатыр.Соны 

тауып, кәдемізге жаратқан лазым.Біреуі тарихи тамырға табан тіресе, 

екіншісі бүгінгі батысты бетке алып, даму жолына түскен дәуірдің жа-

лынан ұстаған.Сондықтан да, мақсат постмодернизмге ұлттық мүдде 

тұғысынан келіп, ақиқаттың ауылы қай жақта екендігін аңғару; ойға 

ой қосу.

Әдебиеттің , оны зрттейтін әдебиеттанудың ұлттық, идеологиялық 

сипаты анық. Және ұлттық тілден, ұлттық тұрмыс- тіршіліктен туын-

дайтын  сөз  өнері  –  әдебиеттің  де  ұлттық  сипаты  басым.  Қоғамның 

дамуымен  бірге  әдебиет  те  дамып,жаңғырып  отырады.  Даму  негізі-

нен ұлттық дәстүр арнасында яғни, әдебиет алыптары қол жеткізген 

өміршең  өркендерін әрі қарай шығармашылықпен жалғастырып кету 

арқылы жүреді.Сонымен бірге басқа халықтар әдебиетінің озық үлгі-

359

лерінен үйрене отырудың да маңызы зор. Бұл әдеби дамудың даңғыл 

жолын  анықтайтын  бұлжымайтын  заң  іспеттес.Бұлай  болмаса  ,  ол 

әдебиеттің ұлттық сипаты жойылады да,белгілі бір халықтың әдебиеті 

деген атаудан да, ұлттық, халықтық мазмұннан да айрылады.

Ал Батыстан келген постмодернизм көркем әдебиеттің осы бір бас-

ты қасиетін жоққа шығарады. Әдебиеттің ұлттық сипатын, дәстүрлі 

жолын  тәрк  етіп,оның  ғасырлар  бойғы  дамуы  барысындағы  басты 

жетістіктерінің    барлығына  күмәнмен  қарайды.Сөйтіп  халықтардың 

заманалар  бойы  тірнектеп  жинап,  бүгінігі  күнге  жеткізген,  бойына 

сіңірген, қазіргі қоғамдық өміріміздің  әлеуметтік – мәдени өмір сал-

тына айналып отырған рухани құндылықтарын мойындамайды. Яғни, 

«жаппай мәдениет»  сияқты жасанды тобырлық мәдениетті ұсыну ар-

қылы адамзат баласын ұлттық тарихи тамыынан айырып, ұлтсыздан-

дыру  саясатын  жүргізуде.Түрлі  ұлт  өкілдерінен  құралған  американ-

дықтардың өмір салты басқа халықтарға да өркениеттің озық үлгісі 

ретінде ұсынылуда.  Мұның өзі жер бетін мекендеген сандаған ұлт-

тардың әртүрлі жағдайда түрлі тілдерде жасаған, шешек атқан гүлді 

даладай құлпырған ұлттық мәдениеттерінің, содан кейін ұлт ретінде 

өмір сүруін тоқтатуына алып келеді. Сонымен бірге түрлі тілдердің, 

түрлі  мәдениеттердің,  түрлі  ұлттардың  жойылуы  адамзат  баласын 

өркениеттің  бүгінгі  биігіне  жеткізген  рухани  құндылықтардан  айы-

рып, оларды ата-баба дәстүрін білмейтін, ертеңін болжай алмайтын, 

тек бүгінгі күннің қамымен ғана ғұмыр кешетін, адамдық қасиеттер-

ден, имандылықтан жұрдай жыртқыш қоғамдық қатынастарға апарып 

соқтыруы мүмкін. Батыс өркениеті бізді осы бағытқа салғысы келеді. 

Әрине,  біздің  мақсатымыз-мұндай  қоғам  емес,  ұлттық,  адамзаттық 

рухани құндылықтарға құрылған адамдар бақытты өмір сүретін өрке-

ниетті қоғам. Ондай қоғамда адамзат баласының Адам Ата жаралға-

лы бергі асыл армандары  бақытты қоғам құруына жеткізетін рухани 

құндылықтар салтанат құрады. Мәдениеттің ішінде әдебиет те осы бір 

гуманистік идеялардың орнығуына тікелей қызмет ететін  аса бір ма-

ңызды құрал екендігі әрдайм есте болғаны жөн.

Постмодернизм  хақындағы  жалпы  алғандағы  біздің  пікіріміз 

осыындай. Ал соның ішінде бізге керекті жағы бар ма дегенде, ой-

ланарлық  тұстары  да  баршылық  екен.  Атап  айтқанда,Осындай  жұ-

мыстар жүргізудің барысында бұрындары түрлі себептермен ұлы жа-

ңалық  ретінде  танылып,ғылыми  ізденістердің  бағытын  анықтайтын 

негізгі заңдылықтартретінде бекіп, қатып қалғанкейбір теориялардың 

теріс жақтары да анықталып, «ғылыми төңкерістер» жасалып жатыр. 

Мысалы, химия ғылымының негізгі өзегі саналып келген Менделеев 

таблицасының  жетіспеушіліктері  анықталды. Бұл  үдеріс әсіресе қо-

ғамдық ғылымдарда айқын көрінеді. Қоғамдық даму, рухани құнды-

лықтар  жайлы  білім-түсініктеріміз  идеологиялық-таптық  сипатынан 

айрылып келеді. 

Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін бұынғы,  отаршылық, кеңестік ке-

зеңдегі рухани  құндылықтаымызды ұлттық  мүдде, бүгінгі күн биігі 

360

тұрғысынан  қайта  қаралып,  қайта  бағаланып  жатыр.  Нәтижесінде 

кеңестік кезеңде ұлтын сүйіп, оған адал қызмет еткендігі, оның бо-

лашағына алаңдағаны үшін ғана қуғын көріп, «халық жауы» атанған  

қаламгерлеріміз  қазір  үлгі  тұтар  ардақтыларымызға  айналды.  Сол 

сияқты Абайдың өзін бұрынғыға қарағанда бүгін басқаша түсінеміз; 

қазіргі таңда оның туындыларынан ұлттық идеологияның негізін көр-

гендей  боламыз.  Демек,  бұл  жерде  постмодернизмнің  өткенге  сын 

көзімен қараймыз деп, оның түпкі-тамырына балта шауып, іргесін қи-

ратып емес, керісінше, сол ата- бабаларымыз ғасырлар бойы  салып, 

сыннан өткізген, сөйтіп бізге мирас етіп қалдырған рухани құндылық-

тар іргетасын нығайта түсіп, уақыт тезінен өткізіп, заманалар табы-

нан тазартып, жаңа заманға лайықты өркендеуіне өріс беріп биіктете, 

көркейте берген абзал.

Осы жерде қоғамдық өм ірінде демократиялық ұстанымдар басшы-

лыққа  алынатын  Батыста  өмірге  келген  постмодернизмнің  тағы  бір 

қасиеті көрінеді.Батыс  қоғамы  демократиялық заңдарға негізделген 

еркіндікке, сөз, пікір бостандығына, қатар өмір сүруге, плюрализмге 

құрылса, оның әдебиеті де осы бағытты ұстанған. Батыс демократия-

сы  тоталиталық  күйеге  жол  бермесе,  әдебиетінде  де  талап  етілетін 

идея,тақырып, шығармашылық әдіс, бағыт жоқ.Кім не жазамын десе 

де оның қолын ешкім қақпайды.Мұның өзі бұрынғы таптаурын жол-

мен жүрмей, жаңа биіктерге бастайтын  шығармашылық ізденістер-

ге  жол  ашады;  өмірдің,  шеберліктің  шексіз  шыңдарына  әркімнің  өз 

мүмкіншіліктерін пайдалана отырып шығуына, мүмкіндіктер жасай-

ды.Яғни, демократиялық құндылықтар қоғам дамуының басты шар-

тына айналса, постмодернизм де көркем сөз өнерінің көркейе түсуіне 

жан- жақты жағайлар туғызады. Демократиялық ұстанымдар қоғамды 

тоталитаризмнен құтқарса, постмодернизм де  әдебиетте бір ғана ба-

ғыттың үстемдік құруына тосқауыл қояды.Бұл жерде де әдеби даму-

дың балық жолдарын  ашамыз деп, бұл үдерісті  бетімен жібере бер-

мей, оған әлеуметтік,  ғылыми тұғыдан жөн-жоба, бағыт-бағдар сілтеп 

отырудың маңызы зор деп білеміз.

Әдетте  бұыннан  қалыптасып,  әбден  орнығып  қалған  әлеуметттік,  

рухани  құндылықтар қоғамның дамыумен бірге өмірге келіп жатқан 

жаңалықтарға орнын бере бермейді. Жаңа қоғам бірден қабылдамай, 

алғашында тосырқап, жол бермейді; біртіндеп барып,  өзінің  қажет 

екендігін  дәлелдеген  соң,    пайдалылығын,  өміршеңдігін  көрсеткен-

нен  кейін  барып,  оған  деген  сенім  орнай  бастайды.  Кейде  ескі  мен 

жаңаның,  дәстүр  мен    жаңашылдықтың  арасы  бітіспей,  қайшылық-

қа  ұрынып,әлеуметтік  дүрбелеңдерге  апарып  соқтырады.Постмо-

дернизм қоғам дамуындағы осындай келеңсіздіктерді рухани салада 

болдырмау,жаңалықтарға,өскелең  өркендерге  барынша  жол  беру  қа-

жеттіліктерінен  туындаған.  Постмодернизм  бойынша,  өмірде  қатып 

қалған нәрсе жок; қоғамның дамуымен бірге оның барлық салаларын-

да, соның ішінде мәдениетте, әдебиетте де өзгерістер болады, руха-

ни  құндылықтар  өзгеріп  отырады.Постмодернизм  әдебиеттің  қоғам 

361

дамуынан қалып қалмауы, өзгерген өмірмен бірге өзгеріп отыратын 

жамағаттың қазіргі заманғы рухани қажеттіліктерін қамтамасыз етіп 

отыру қажеттілігінен туындаған.

Постмодернизм бойынша, өмір қаншалықты шексіз болса, оны та-

нып –білу де  соншалықты шексіз;сол сияқты сол өмірді көркемдік 

тұрғыдан танып-білудің құралы саналатын әдебиет те өмірдің шын-

дығын шынайы бейнелеуі де мүмкін емес. Оған жазушының да,оның 

бейнелеу құралы   әдебиеттің де  шама –шарқы жетпейді. Сол себепті 

де постмодернизм осы уақытқа дейін «әдебиет дегеніміз өмір шын-

дығының көркем бейнесі» деп келген негізгі қағиданы мойындамай-

ды.Әдебиетте суреттелген бейнелер қаламгердің өзі көрген өмірінен 

түйіндеген өз шындығы ғана. Бір тақырыпқа жазылған жазушылар-

дың шығармаларында өмір көрінісі,идеясы,көркемдігі түрліше бола-

тындығы да сондықтан. Оны біреудің қабылдауы да, енді біреудің қа-

былдамауы да мүмкін.Өйткені әр кімнің өмір туралы, белгілі бір оқиға 

жайлы өз пікірі болатындығы сияқты әр суреткер де қоршаған ортаны  

өз көзімен көріп, өз деңгейімен қабылдап, ой қорытады; шамасынша 

бейнелейді. Белгілі бір қоғамда өмір сүріп жатқан адамдардың сол қо-

ғамда жүріп жатқан құбылыстар жайлы түрліше көзқараста болатын-

дығы,  тіпті  бір  оқиға  жайлы  әркімнің  өзінше  ой  түйетіндігі  сияқты 

көркем шығарма да –  оның авторының ғана өмір туралы өмір шын-

дығы.  Жазушы  өмір  шындығын  бейнелей  алмайды,  ол  сол  өмірден 

туындаған «өз шындығын» ғана ұсына алады.Ал оны қабылдау, не-

месе қабылдамау оқырманның өз еркінде.Сондықтан да қаламгердің 

шығармасынан  өмір  шындығын  іздеу,  көремін  деу,  идеясын  талдау, 

одан оны талап ету дұрыс емес дейді постмодерншілдер. 

Қазіргі  заманғы  дамудың  барысында  қалыптасқан  әдеби    дәстүр-

лерді мойындамаумен бірге, оның өзіндік көркемдік заңдылықтарын 

да теріске шығарады. Әдебиеттің теориясы деп жүргенімізді әдебиет-

ке салынған  құрсау, көркемдік дамудың бір ғана бағытына ашылған 

жол, әдебиет ешбір сыртқы әсерсіз жан- жаққа еркін өркен жаюы тиіс 

дейді. Сол себепті де постмодернистік әдебиет біздің бұрынғы көр-

кемдік түсінігімізге, ғылыми категорияларымызға   сәйкес келе бер-

мейді.  Дәстүрлі  әдебиеттің  поэтика,  оның  бейнелілік,  шығарманың 

тұтастығы, сюжет, бейнелеу құралдары, идеялық, тәрбиелік мәні де-

ген сияқты негізгі сипаттары постмодерндік әдебиетке тән емес.Көр-

кемдіктің  ортақ  заңдылықтарын,әдебиеттің  негізгі  категорияларын 

терістеу, ол туралы пікір айтатын, баға беретін сынды, оның негізгі 

заңдылықтарын  зерттейтін  әдебиеттану  ғылымын  да  қажет  етпейді 

дегенді білдіреді. Мұның өзі адамзат баласының ғасырлар бойы сөз 

өнері  жайлы жинақтаған ілім-білімінің жоққа шығару деген сөз.

Постмодернизмде қаламгер алдына өмір шындығын көркем бейне-

леуді емес, сол өмірге параллель өз шындығын ұсынады. Онда автор-

дың өмірде болып жатқан оқиғаларға деген көзқарасы көрінбеуі тиіс. 

Сол себепті де автор шығарманың ішіне араласпай, онда суреттелетін 

оқиғаларға өз пікірін білдірмей, өзі жасаған, ұсынған  өмірді алыс-

362

тан сырттай бақылаушы ретінде ғана қалады. Жазушының айтар ойы, 

өмірлік көзқарасы ол жасаған өмірдің үлгісінде, яғни мәтінде көрін-

бей жатуы тиіс.   

 

 

 

 

 

Постмодернизмде мәтінге ерекше көңіл бөлінеді. «Жазушының жұм-

бағын»,шығарманың шырайын мәтіннен іздейді. Ал мәтін негізінен, 

үзінділерден, яғни суреткердің суреттегенінен емес, осыған орай осы 

кезге дейін айтылған  пікірлерден тұрады. Постмодерншілер осылай 

жазғанда ғана әдебиет әсерлерден айырылып, өмір шындығына жа-

қындай түседі де біледі.

Сонымен өткен ғасырдың алпысыншы жылдарында Батыста пайда 

болып,постиндустриалды қоғамның  әдебиеті ретінде кейіннен  жа-

һанданумен  бірге  жер  жүзіне  тарай  бастаған  постмодернизм  қазір 

қазақ әдебиетіне де келіп жетті.Бірақ ол қазақ әдебиетінің ішіне ден-

деп әлі кіре алған жоқ. Қай жағынан кірер жол іздеп, айналып, оның 

маңында жүрген жас үміткерлерді айналдыруда. Қазір әдебиетімізге 

келе жатқан кейбір жас дарындарымыздың шығармаларында «пост-

модернизмнің исі» шыға бастады. Не істеуіміз керек? Әдебиетіміздің 

ертеңі саналатын жас дарындарымыздың әдебиеттің ең соңғы модасы, 

үлгісі ретінде ұсынылып отырған постмодернистік әсерімен шығар-

малар жаза бастауын қолдаймыз ба, әлде... Бұған тура жауапты алдағы 

уақыттар бере жатады.

Десек те мұның бәрі болашақта қазақ қауымы даму жолының қан-

дай түріне түсуіне  байланысты болса керек.Егер де ұлттық даму жо-

лымен жүрсек, халқымыздың ұлттық құндылықтарымен бірге ұлттық 

әдебиетіміз  де  дами  бермек.  Жаһандануға  ұшырап,  Батыстық  даму 

бағытымен біржола кетсек, барлық рухани құндылықтаымыз бен бір-

ге дәстүрлі әдебиетіміз де өзінің ұлттық сыр сыйпатынан, түр мазмұ-

нынан айрылып, ары кеткенде 20-30 жылда тпостмодернизм  жолына 

үседі.  Қайсысы  дұрыс.  Постмодернистер  айтатындай,  шыңдықтың 

жолы қайда жатыр, соны іздеу лазым.

Тәуелсіздігін алған қазақ халқы өркениетті даму жолына түсті. Осы 

жолда ұлттық рухани құндылықтарымызды көзіміздің қарашығындай 

сақтап, әлемдік өркениетте  туындап жатқан озық үлгілерден, тәжіри-

белерден үйрене отырып, «иісімізді» жоғалтып алмай, өзге елдерден 

қалып қоймай, өркениетті қоғам орнату – басты мақсатымыз. Сонда 

ғана  ата-бабаларымыз  ғасырлар  бойы  армандап,  күресіп  келген  ба-

қытты қоғамды құрып, әлемдік өркениеттен өзімізге лайықты орны-

мызды ала аламыз.

Осы  жерде  осыдан  бір  ғасырдай  уақыт  бұрын  айтылған  М.Дула-

товтың «Бүгінгі қазақ елі екі жолдың тарауында тұр. Біреуі- құлдық 

жолы, екіншісі- жұрттық жолы»дегені ойға оралады.Бізге керегі, әри-

не, «жұрттық жолы». Бұл жолға түсу үшін Ататүрк айтқандай, «Қай 

кезде де ұлттық мұрат пен ұлттық мүддеге басымдық беруіміз керек. 

Халықаралық саясат, еларалық жағдай-мұның бәрі ұлттық мұрат пен 

ұлттық  әдебиетте де солай».     

363

ҚАЗАҚТЫҢ ҒЫЛЫМЫН 

ҚАЗАҚТАН АРТЫҚ ЕШКІМ БІЛМЕЙДІ 

Б

үгінгі  таңда  ғылым  саласында  ғылыми  дәрежені  көтеру  үшін 

нөлдік  емес  импакт-факторы  бар  халықаралық  ғылыми  жур-

налдардаға  ғылыми  еңбегін  ағылшын  тілінде  жариялауды  міндеттеп 

қойғандығы  белгілі.  Мұның  өзі  –  дүниежүзінде  біртілділік  саясаты-

ның жүргізіліп жатқандығының айқын көрінісі. Қазақ ғылымында қа-

зақтың тілі маңызды рөлді ойнамайтын болса, онда оның мемлекеттік 

мәртебесінің қайда қалғаны?! Қазақ тілі мемлекеттік тіл болғандықтан, 

ол қазақстандықтар үшін тек қана сөйлеу құралы емес, сонымен бір-

ге ол қазақ ғылымының да тілі болуы керек. Өйткені, егеменді елдің 

мемлекеттік  тілі  атқаруға  тиісті  аса  маңызды  функцияларының  бірі 

-оның ғылым тілі болуы. Ғылым тілі бола алмаса, онда қазақ тілі қалай 

мемлекеттік тіл болып жүр? Осы жерде кішкене ойлану керек сияқты. 

Ғылым тіліне ағылшын тілін алу арқылы біз қазақ тілінің мемлекеттік 

тіл мәртебесін заңды түрде жоққа шығарып жатқан жоқпыз ба? 

Ғылыми  атақты  беруге  байланысты  айта  кетерлік  тағы  бір  өзекті 

мәселе – докторанттарға  екі жетекшінің, оның бірі  міндетті түрде 

шетелдік  болуы  керектігі.  Бұл  талап  жаратылыстану  пәндеріне  ке-

леді. Ал ұлттық сыпаты бар қоғамдық ғылымдарға келгенде, көптеген 

проблемалар туындайды. Қазақтың тілін, әдебиетін, мәдениетін, та-

рихын,  этнографиясын,  философиясын,  педагогикасын,  психология-

сын қанша мықты болғанымен де шетелде қазақтың ғалымынан ар-

тық білетін ғалым жоқ.  Меніңше, қазақ ғалымдарының қазақтың тілі, 

әдебиеті, тарихы сияқты ұлттық сыпаты басым қоғамдық ғылымдар 

бойынша қорғалатын ғылыми жұмыстарға  шетелдік ғалымдарды  қа-

тыстырудың түкке де қажеті жоқ. Өйткені, қазақ тілінің иісі мұрнына 

бармайтын шетелдік ғалымдарды қазақтың тарихы мен тілі турасында 

маңызды бірдеңе біледі деу қисынға келмейді. Шындығына  келген-

де, қазақтың көзімен, дүниетанымымен, мүддесімен жазылған қазақ-

тың  тарихы мен әдебиетіне, қоғамдық ғылымдарына  шетелдіктердің 

дұрыс  баға  бере  алуы  да  екіталай.  Қазір  Қазақстанның  жоғары  оқу 

орындары шетелдік ғалымдардың жемтігіне айналды. Оларға Қазақс-

танның ғалымдарына қарағанда бірнеше есе көп төленеді. Біздіңше, 

өзін ақтамайтын, шетелге босқа кетіп жатқан осыншама мол қаржы-

ны қазақ ғылымының толып жатқан басқа қажеттіліктеріне жұмсаған 

жөн. Бұл үрдіске алдағы уақыттарда тоқтам қойылуы керек. Әйтпе-

се, мұның өзі егеменді ел қазақтың ұлттық құндылықтарын зерттеп 

жүрген  ғалымдарымыздың  еңбектерін  жоққа  шығару  арқылы  еуро-

центризмнің табанына салып беру, сөйтіп, «мәңгілік ел» бағытындағы 

ұлттың ұмтылысын жоққа шығару, тәуелсіздігімізді мансұқтау сияқты 

келеңсіз жолдарға бастайтыны көрініп тұр.  «Қазақ үні». 08.12.2014

жүктеу/скачать 3,03 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: