Дандай ысқАҚҰлы рухани толғамдар алматы «ДӘСТҮР» 2015
жүктеу/скачать 3,03 Mb. Pdf көрінісі
|
| Жігіт:
–Мұнда әкем қалды деп қам жемеңіз, жар-жар, Жақсы болсаң, қайын атаң орын басар, жар-жар. Қыз: – Қайын атасы бар дейді осы қазақ, жар-жар, Айналайын әкемдей қайдан болсын жар-жар. Осы ретпен жігіттер жағы әзіл-қалжың араластыра отырып, қалың- дыққа әкеңнің орнын қайын атаң, шешеңнің орнын қайын енең баса- ды; үйден кеттім деп налыма, ол жақта да үйге барасың, ол күйеуіңнің отау үйі деп жұбату айтады. Жар-жар көбіне бұлайша айтыла бермейді. Еріксіз ұзатылып бара жатқан қыз сүймеген адамына еріксіз бара жатқандығын, әйел теңсіздігін туғызып отырған заманға, оның кейбір әдет-ғұрыптарына қарсы шығады. Тіпті, өзін асырап өсіріп есейткен ата-анасына да риза еместігін, өзінің қарсылығын ашық айтады. Қыз: – Төркіндегі үйімнен кеттім әке, Қыз да болсам сізге мен перзент едім, жар-жар. Жалғыз басым симастай не еттім, әке, жар-жар. Қыз: – Жетім балаға ұқсатып жалтаңдатты, Байлап беріп жат елге танымаған. Өмірің қысқа жалған жар-жар, – ойбай елім, аман бол!
Өз баласын қызығып малға сатты Әке менен шешнің мейірі қатты, Өмірің қысқа жалған жар-жар, – ойбай елім, аман бол! Уылжыған ақша бет, қуарсайшы, Мөлдіреген екі көзі суалсайшы. Бір жаманға қор болып кеткеніңше, Өліп қана қыз сорлы уансайшы! (Сәкеннің кітабы, 62-бет) Жоғарыда келтірілген мысалдарда бұрынғы заманның қатал да қаті- гез заңдары өзінің бар болмысымен, рухымен көрініс береді. Мұндай өлеңдерде бұрынғы қазақ қоғамы туғызған салт-сананың жалпы әйел қауымына деген көзқарасы, сыпаты көрінеді. Жар-жар өлеңінде ескі қоғамдағы қазақ қыздарының арман-мұраты жырланады. Қыздар жағы айтатын жар-жар көбіне ауыр, мұңлы, ауыр азап пен ащы зарға толы болып келеді. Жігіттер жағы айтатын өлең- дер көбіне көңілді әзіл, ойнақы түрінде болады. Бұлар жат жұрттыққа жаралған қыздың ертеңгі ауыр өмірін ұмыттырып, өкінішке толы сол сәттегі қыз көңілін көтеру үшін қажет.
82 Қойдым қадам, жар-жар. Ескі досын ұмытар Кейбір надан, жар-жар. Бір сөзім бар сақтаған Айтайын деп, жар-жар. Болмағанда қасыңда Бөтен адам, жар-жар. Қыз: – Мен де өзіңдей өлеңге Құрдым дүкен, жар-жар. Бөрі жортар қой аңдып, Бүкең-бүкең, жар-жар. Сөзің болса бұйымтай, Оңаша айт та, жар-жар. Түйе болып түнде кеп Үйге сүйкен, жар-жар (С.Сейфуллин, Шығ. 6 том, 1964ж. 102-бет) Жар-жар өлеңдерінде көбіне дайын мәтіндер пайдаланылған. Кей- де, өлеңді орындаушылардың ішінде өлең шығаруға ебі барлар болса, бірден ойдан шығарылып та айтады. Жар-жар өлеңдерінің осылайша айтылуы нәтижелерінде әртүрлі нұсқалары пайда болған. Қазіргі үйлену тойларында жар-жар өлеңдері үзбей айтылып ке- леді. Бұл өлеңдердің бұрынғы кезде айтылған жар-жарларға қараған- да түбірлі айырмашылықтары бар. Ең алдымен, жалпы әдебиетте өз көрінісін табатын замана рухы анық көрінеді. Ең бастысы бұрынғы заманда қыз тағдырын басып-жаншып билеген қалың мал салтына байланысты көрінетін қыз басының аянышты халі бүгінгі жар-жарла- рымызда жоқ. Қазір әрбір жас өзінің сүйгенімен қалыңсыз-ақ қосыла алады. Бұл – ең алдымен, жүрек қалауымен болатын жұмыс.
Бір-бірінің жүрек лүпілін жете ұғынысқан екі жастың қосылуы тойларында жиі айтылып жүрген жар-жарларда жаңа заманның лебі, бүгінгі дәуіріміздегі жастарымыздың жарқын бейнелері көрінеді. Той қызығы – тек екі жастікі ғана емес, бүкіл жора-жолдастарының, бірге қызмет істейтін ұжымының да ортақ қуанышы. Өйткені, әрбір адам- ның өмірдегі сәтті қадамына қуанып отыру, біздің заманымыздың дағ- дысына айналған. Жар-жар өлеңдерінде жас жұбайлардың құрбы-құр- дастарының қуанышы мен құттықтауы айтылады.
83 Қызғалдақтай құлпырсын өмірлерің. Ата-ананың ақ сүтін ақтаңыздар, Махаббатты мәңгілік сақтаңыздар. Соңғы шумақтан көрініп тұрғандай, екі жасқа игі тілектер айты- лады. Өмірлерінің келешекте гүлдей жайнап бақытты болуларына тілектестік білдіреді. Бұрынғы жар-жарлардағыдай қалыңдыққа бар- ған жеріңде де «қор болмайсың» демейді, керісінше, алдағы өмірдің жарқын өмір екендігі, сол жарасқан қоғамды құрушы осы жастардың өзі екендігі, ол үшін еңбек ет, сонда сендер нағыз бақытты бола ала- сыңдар дейді: – Ұлы еңбекке үлес қос Қарлығаштай, жар-жар. Жаңалыққа жаршы бол Түлеп бірге, жар-жар («Қазақстан әйелдері», 1965, №1). Жар-жар өлеңдерінің кейбір түрлері республикалық баспасөз бет- терінде жарияланып жүр. Бұл, әрине, осы өлең түрлерінің жаңа үлгі- лерін жұртшылық пайдалануына ұсыну еді. Шындығында да, мұндай өлеңдерге деген қажеттілік аса күшті. Ал енді осы қажеттіліктің жер- жерлерде орындалу барысы қалай? Мәселеге осы тұрғыдан келсек, біраз жағдайлардың куәсі боламыз. Қазір жер-жерлерде жастардың үйлену тойлары көптеп өтіп жатады. Осы тойлардың бір де бірі жар-жарларынсыз өтпейді. Осында айтыла- тын өлең түрлеріне қарасаңыз, республикалық газет-журналдар бетін- де жарияланып, үлгі ретінде ұсынылған жар-жар өлеңдері кездепейді десе де болады. Ойын-тойларда көбіне жастардың өздері шығарған жар-жарлар айтылып жүр. Бұдан аңғаратынымыз, біздің ақындары- мыз жазған жар-жарлар көпшілік талғамынан шыға бермейді екен. Мұндағы басты себеп көркем сөз шеберлерінің халқымыздың ертеден келе жатқан өлең түрінің бірі жар-жардың жалпы өлеңдік табиғатын, ондағы дәстүр мәселесін жете түсіне бермейтіндігінде, сол дәстүрді жаңаша жырлай алмай келе жатқандығында болса керек. Оның үстіне жастар «Жар-жарды» өздерінше айтуға құмар. Жалпы үйлену тойына байланысты қалыптасқан дәстүр бойынша өлеңді алдымен, жігіттер жағы бастайтын да қыздар жағы іліп алып жар-жар айтысы басталып кететін. Жоғарыда аталған өлең бойынша, бұл реттілік бұзылуы керек те, өлеңді қыздар тобы бастауы керек. Мұ- ның өзі аса жарасымды да емес сияқты. Бұл өлең бұрынғы жар-жарларда кездесетін ата-анаңның орнын қа- йын атаң, қайын енең басады деген ретпен құрылған. Мұнда тұрмысқа шығып ұзатылатын қыз ата-анасына, туған жеріне, еліне енді қайтып оралмастай, налып қоштасады. жүктеу/скачать 3,03 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|