Дархан қыдырәлі ұлы дала тарихы
жүктеу/скачать 13,38 Mb. Pdf көрінісі
|
| ҰЛЫ ДАЛА тарихы
197
Білге мен Күлтегін билік еткен жылдары аз да болса түрк халқының мамыражай, бейбіт заман кешкенін жоғарыдағы жыр жолдарынан көреміз. Елдікті, түрк халқын сақтау жолында қытай-табғаштармен бірнеше рет ірі шайқастар жасап, соғысып, кей уақыттарда бейбіт, туыстық шарттар да жасасып, сауда-саттық қарым-қатынастарын тұрақты жолға қойған кездері де болды. Бұл кезеңдегі халықтың әл-ауқаты едәуір жоғарылап, мемлекеттің экономикасы да ілгері басқанын археологиялық қазбалар дәлелдеп отыр. Б.з. 682-744 жылдары билік құрған «екінші шығыс» Түрк қағандығына тиесілі қазіргі Моңғолия даласындағы археологиялық қазбалардан алтын, күміс, керамикалық ыдыстар, белдіктер, алуан түрлі асыл тасты әшекей бұйымдар, жібек маталар табылған. Бұл сол кездерде түрк мәдениетінің өркендеуін және қағандықтың әл-қуатын заттық айғақтар тұрғысынан айқын көрсетеді. VIII ғасырдың орта кезеңінен бастап Түрк империясының ішкі-сыртқы саяси себептеріне байланысты империя құлдырауға бейім тұрған еді. Осы кездерде Тоғыз-оғыздар, қарлұқ, басмыл секілді тайпалық одақтар қағандықтың билік тізгінін қолға алды. Сөйтіп, 744-745 жылдары Тоғыз-оғыз (ұйғыр), қарлұқ, басмылдардың әскери одағына төтеп бере алмаған Ашина әулетінің Құтлық Йабғұы қайтыс болады. Құдіретті де қуатты болған саяси биліктің тұтқасын «ұйғыр» этносаяси бірлестіктерінің қағандары жалғастырады. Ғалымдар «ұйғыр» этнополитонимнің семантикасын көне түрк тіліндегі «uyu-, uyï- ұйысқан, ұйымдасқан» деген мағынада деп түсіндіреді. Тоғыз-оғыздардың yaγlaqar>йағлақар тайпасының өкілі «Пейло» өзін Құтлұқ Білге Күл қаған (744-747жж.) деп жариялап, Ұйғыр қағандығын (этносаяси бірлестігін) құрады. Құтлұқ Білге Күл қағанның ұлы Баянчұр («Мойынчұр») немесе Ел Eтміш Білге қаған
саяси іс-қимылдарын одан ары дамытып, 750-751 жылдары қырғыз, чектер мен қидандарды бағындырады. Бұл кезде Ұйғыр қағандығының жер аумағының шығысы Шивэй мемлекеті, батысы Алтай тауы, оңтүстігі Ғоби шөлі, солтүстігі қырғыздарға дейін жетіп, ірі аумақты қамтып жатты. Бұл бұрынғы Ғұн, Түрк империясының ордалық жер аумағымен шамалас келеді деген сөз. Мұны тарихи зерттеулерде «Ұйғыр қағандығы» деп атайды. Қаған әулетін Тоғыз-оғыздардың «йағлақар» әулеті басқарды. «Ұйғыр қағандығы» этносаяси бірлестіктер негізінде жаңа сипаттағы 383
Түрк қағандығы (745-840 жж.) бой көтерді, мемлекеттік құрылымы жаңадан жасақталып құрылды. «Екінші шығыс» Түрк қағандығының құрамындағы тайпалардың көпшілігі жаңадан құрылған қағандықтың құрамында қала берді. 383 Тарихи әдебиеттерде «ұйғыр» атауы орнына «біріккен» деп қате қолданып келеді. Қағандық та өздерінің билік жүйесін "ұйғыр қағандық" деп ресми түрде атаған еді. |