Дархан қыдырәлі ұлы дала тарихы
жүктеу/скачать 13,38 Mb. Pdf көрінісі
|
| ҰЛЫ ДАЛА тарихы
77
5. Түрк халықтарының көпшілігінде Ұмайды «Май», «Майене» деп те атайды, бұл Ұмай сөзінің қысқарған түрі ( Май-ене/ Май-ана – телеуттерде, Май – качиндерде, Май-іче – шорларда, Пай-ене – кумандындарда, Пай-ана − телеуттерде) 123 . Бәлкім, Ұмайдың басындағы бас киім ұштарының (қырларының) санындағы жұмбақ астарды үш санының символикалық мағынасынан іздеу керек болар. Көне түрктерде және қазіргі түрк халықтарында да «үш» этносимволикалық мәнді қасиетті сан. 6. Ұмай бейнесінің үш шошақты тәждің символикасы Тәңірлердің немесе діни сипаттағы тұлғалардың бастарының айналасындағы нұр-сәулелермен байланысты болуы мүмкін деген пікірі. Бұл нұр-сәулелер күнді немесе отты білдіреді деп қарастырады 124
. Осылайша, үш шошақты бас киім Ұмайдың бейнелі символы болмақ. Бұл бас киімнің қатұнның басында бейнеленуі Көктүрк қағандығында қатұнды әйел рух-иесі Ұмайға ұқсастырудан туындаған болса керек. Ал «Үш шошақты бас киім қай кезеңнен бастап кездесе бастайды?» деген сауалға келер болсақ, бұл бас киім түрктерден басқа көптеген халықтарда да өте ерте кезеңдерден бері белгілі. Мысалы, Қара теңіздің солтүстік жағалауында орналасқан Босфор корольдігіне тән мүсіндерде, қаңлы кезеңінің хорезмдік діни заттарында, исламнан бұрынғы Соғды (Нахшаб/Қаршы) керамика мүсіндерінде үш шошақты бас киімді кездестіруге болады (V сурет, 1-2). 125 Сондай-ақ Тәжікстанның Қара Пичак және Қорған-тепе секілді Хисар аймағына жақын жерлерден III-IV ғасырларда жасалған үш тісті тәж киген саз мүсіндер табылған (V сурет, 3). 126
Негізінде бұл аймақтарда жүргізілген археологиялық қазбаларда табылған заттардағы суреттердің көне түрктердегі Ұмайға қатысты бас киіммен қандай да бір тарихи байланысы бар. Əсіресе, Батыс Түрк қағандығының
кездесетін үш шошақты бас киімнің көне түрк мәдениетімен байланысты екендігі күмән тудырмайды. Өйткені жоғарыда айтылған аймақтарда табылған мүсіндердің бас киімінің әрбір ұшы дөңгелек (доғал, сопақ) болып келеді, ал көне түрктер мекен еткен аймақтардан табылған түрктік сипаттағы тасмүсіндерде, жартас суреттерінде және күміс заттарда да Батыс Түрк қағандығының теңге ақшаларында бейнеленген үш шошақты тәж үнемі үшбұрыш пішіндегі сүйір ұштардан құралған. Əсіресе, Алтайдағы Күдірге (Кудерге) қорғандарының бірінде (Алтай аумағында) табылған жалпақ тас қапталда бейнеленген сурет пен Тәңір (Тянь- Шань) тауларында түрк дәуірінің «Суттуу-Булак» жерлеу орнында (Қырғызстан) табылған сүйектен жасалған заттағы еркек бейнесімен қатар кездесетін 123
Потапов, 1973, C. 274-277 124
Çoruhlu, 2001, S. 101 125
Толстов, 1948. – C. 197–201; Isamiddinov, 1991, P. 174–176; Сулейманов, 2000, C. 198, рис. 168, 1–2. 126
Древности Таджикистана,, 1985, C. 134, рис. 358–360 |