Дәріс 1 Қазақ тілін оқыту жүйесінің қайнар көздері мен негізгі бастаулары

Дәріс 15 
Тіл мәдениеті, оқушылардың сөйлеу мәдениетін қалыптастыру
және тіл дамыту жұмыстары 
Тіл, сөйлеу мэдениеті дегендер көп ұгымды қамтиды. Ең алдымен, 
бұл - адамдардың тілді дұрыс қолдануы деген сөз. Ашып айтсақ, бұған 
білдірмек ойға сездерді сай етіп дүрыс, дэл таңдай білу, ой мен сөздің қүр 
дэлдігін табу емес, сонымен қатар сездердің тыңдаушыға (оқушыга) 
әсер ететіндей орынды, көркем варианттарын тауып қолдану жатады. 
Сондай-ақ сөздерді бір-бірімен дұрыс байланыстыра білу, дүрыс 
орналастыра білу де, сөйлемдерді тым шұбалаңкы, түсінуге ауыр 
тиетін етіп те емес, тым қарапайым келте етіп те емес, дұрыс қүрастыра 
білу де - тіл, сөйлеу мэдениетіне қатысты жайттар. Ғасырлар бойы 
калыптаскан фразаларды (тұрақты сөз тіркестерін), мақал-мэтелдерді эрі 
орынды. әрі бұзбай, магыналарын дэл түсініп пайдалану да - тіл мэдениетін 
көтерудің бір шарты. [56.5]. 
Стшшстиканың лингвистикалық міндеті стильдік әсердің өзін емес, сол 
эсерді туғызатын тіддік тұлғаларды зерттеу болып табылады. 
Стилистиканы 
оқытуды 
жоспарлағанда 
мұғалім 
стилистикалық 
қателердің түрлерін, олардың көпшілікке ортақ топтарын айқындап алу, 
оқушыларға стилистикалық талдаулар жасату, сөйлемдер мен қысқа 
мәтіндер, стилистикалық диктанттар жазғызу т.б. жұмыстарды саралап 
алганы жөн. 
Стилистика қағидаларын меңгерткенде мұғалім жеке адамның өзіне тән 
лексикасы болатынын, кейбіреудің сөздік қоры бай, ал біреулердің сөздік 
қоры аз болатынын да айтып өткені дұрыс. Әр адамның сөйлеу мәнері, сөз 
екпін түсіріп айтудың өзіндік дағдысын қалыптастыратынын, көркем 
әдебиеттің эр жанрына тэн стильдік ерекшеліктердің болатынын назарда 
үстауы қажет. Оқушыларға стильдің түрлеріне байланысты эр түрлі 
жү_мыстар орындату керек. 
Тілдік суреттеме құралдарының /теңеу, эпитет, метафора. метонимия/ 
мэнісін мысалдарды саластыру арқылы білдіруге болады: 
ЖыІщыныц түлпары - талаптын тұлпары; Республика сарайы - өмір 
сарайы, ой сарайы; есіктіц кілті — дүниеніц кілті, жүректіц кілті: 
Тілдік көркемдегіш құралдарын /гипербола, литота, грация, перифраз, 
қайталау, инверция. антитеза т.б./ да салыстыра түсіндірген тиімді. 
Оқушыларға бірнеше тіркестер беріп, мысалы жылы жүрек, шыбын 
қүрлы кермеді т.б. жай сейлем, құ_рмалас сөйлем, мэтін қүратуға болады. 
Мұғалім сөйлеу мен жазудың түрлі стильдік ерекшеліктеріне тэн 
тілдік қолданыстар туралы .ұғымды тіл дамыту кезінде жүргізілетін 

тапсырмалар арқылы кеңейтіп отыруы қажет. Тілдік тәсілдердІ, стильдік 
құбылыстарды дұрыс, орынды қолдану арқылы сауатты сөйлеуге, ой 
дэлдігіне, сейлеу эдептілігіне үйретіп, дағдыландырады. Сөйлеу 
мәдениетін арттырады. 
Әр типтегі шығарма, мазмұлдама жазуга жаттықтыру арқылы жазбаша 
жұмыстың мазмұн, идеясымен катар ондағы тілдік фактілерге назар 
аудартады. Сөз тіркестерін көркем қиыстырып, сөйлемдерді стильдік жағынан 
мінсіз құра білуге үйретеді. Жазу жұмысында орфографиялык, 
пунктуациялық сауаттылықты арттырады. 
Тіл дамыту ең алдымен тіл ғылымы саласынан берілетін білімге тікелей 
байланысты жүруі керек. 
Мүзғалімдер тіл дамыту жолдарынан ізденгенде оқушының жеке бас 
ерекшелігін, ол жұмыстың киын да кұрделі мәселелерін есепке алады. Әсіресе, 
тіл дамытудьвд манызды бір бөлігі эдемі де сауатты жазу екеніне ерекше назар 
аударады. Сөйлеу мэдениетіне баулумен қатар, жазу мәдениеті. 
сауаттылыққабаулу іс-әрекеттері -тіл дамытудың ажырамас бірлігі. 
Ал сөйлеу мәдениеті орфоэпия заңдылықтарын толық меңгеруді талап етсе, 
жазу мэдениеті емле. тьшыс белгілерін толық меңгеруді керексінеді. Бүл жерде 
жазу мэдениетінің өзіндік ерекшелігін ажырата білу керек. Дұрыс сөйлеу, оны 
дұрыс жаза білудің өз әдістері, тэсілдері бар. Тіл дамыту ic-эрекетінде осы 
мэселелерді түйістіре білгенде, ортақ тиімді технологиясынан іздене білгенде 
ғана нақты нәтижеге жетуге болады. Шебер де жатық сөйлеу үшін эдеби тіл 
нормаларын, зандылықтарын білу керек, оны меңгеру керек. 
Қазіргі білім беру талаптары тіл дамыту жұмыстарына жаңа максат, жаңа 
міндет жүктейді, Оқытуды технологияландыру тіл дамыту жұмыстарын 
репродуктивті тәсіл емес, эвристикалық, Іиығармашылық, яғни продуктивті 
тәсілдермен жүргізілуі керек. Оқушылардың тілін дамытуға негізделген 
шығармашылық тапсырмалардың маңызын төмендегідей саралауға болады: 
a. 
шығармашылық бағыттағы тапсырмалар оқушының білім деңгейін 
окушылық деңгейден шығармашылық деңгейге дейін көтеруге жол ашады; 
b. 
шығармашылық тапсырмалар жүйесін оқушылардың өздері таңдап 
алады, қалауларына ерік беріледі; 
c. 
шығармашылық тапсырмалар оқушыларды ізденімпаздыққа, 
ситуацияны өз беттерімен шешуге, мақсаттан шыға білуге дағдыландырады, 
жеке тұлғалық қасиетін қалыптастырады; 
d. 
модель, жоба жасап, болжамдар ұсынып, оны қорғайды, 
дәлелдейді, білуге дағдыланады. 
Тіл дамыту жұмыстары бүгінгі таңдағы сабаққа қойылатын талап негізінде
жүргізілуі қажет. Тіл дамыту жұмыстарын әр сабақта өтіліп жатқан тақырыпқа 
сай жүргізіп отырған жөн.