Дәріс №1 Ғылым және оның қазіргі қоғамдағы рөлі
Ғылыми зерттеудің арнайы әдістері
жүктеу/скачать 181,89 Kb.
|
| Ғылыми зерттеудің арнайы әдістері
Әлеуметтік-экономикалық ғылымдарда жалпы ғылыми әдістерден басқа құбылыстар мен олардың даму заңдылықтарын зерттеудің арнайы әдістері қолданылады. Арнайы зерттеу әдістері ғылыми білімнің кейбір салаларында ғана қолданылады немесе оларды қолдану білімнің бірнеше арнайы салаларымен шектеледі. Мысалы, арнайы әдістерге нақты социологиялық әдістер жатады. Нақты социологиялық әдістер әлеуметтік құбылыстарды зерттеу үшін нақты әлеуметтану әдістерін қолдануға негізделген. Нақты әлеуметтанулық зерттеулер-бұл қоғам өмірінің әртүрлі салаларына қатысты әлеуметтік фактілерді, құбылыстар мен процестерді ғылыми зерттеу, талдау және жүйелеу. Әлеуметтік-экономикалық ғылымдарда қолданылатын нақты әлеуметтік зерттеу әдістеріне құжаттарды зерттеу( құжаттық әдіс), сауалнама және сұхбат түріндегі сауалнамалар, сараптамалық бағалау әдісі және т. б. жатады. Әлеуметтік құбылыстар туралы ақпарат алу әдістері ғана емес, оларды жинау, өңдеу және бағалау әдістері де маңызды. Осыған байланысты әлеуметтануда әдістер төмендегіше ерекшеленеді: 1)бірлі-жарым оқиғаларды тіркеу (байқау, сауал қою, құжаттарды зерделеу және т. б.); 2) деректерді жинау (жаппай, іріктемелі немесе монографиялық зерттеу); 3) деректерді өңдеу және талдау (сипаттау және жіктеу, типологияландыру, жүйелік талдау, статистикалық талдау және т.б.). Құжаттарды зерттеу (құжаттық әдіс). Құжат-кез-келген материалдық ортадағы (қағаз, магниттік таспа, дискета және т.б.) кез-келген белгі жүйесі арқылы ақпаратты қамтитын зерттеу нысаны. Құжаттардың әртүрлі жіктелуі бар. Жалпы маңыздылығы бойынша құжаттарды ресми және бейресми деп бөлуге болады. Ресми құжаттар" ресми " сипатқа ие, өйткені оларды мемлекеттік және муниципалды органдар мен мекемелер, коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдар жасайды. Бейресми құжаттарға негізінен адамның немесе адамдар тобының өміріне және қызметіне қатысты жеке құжаттар кіреді (хаттар, өмірбаяндар, естеліктер, сөйлеу, күнделіктер және т.б.). Құжаттар, олар бір қарағанда қаншалықты сенімді көрінсе де, сын көзқарасты талап етеді, өйткені олардағы ақпарат дұрыс емес, толық емес болуы мүмкін. Сондықтан құжат келесі сұрақтарға жауап беру арқылы талдануы керек: а) түрі мен формасы бойынша ол нені білдіреді; б) мәтіннің түпнұсқалығы қандай; в) оның авторы кім; г) құжаттың пайда болу уақыты, орны және мән-жайы; д)ондағы мәліметтердің шынайылығы қандай; е) құжатта бекітілген ақпарат қаншалықты толық; ж) құжатты құрудың мақсаттары қандай. Сандық талдау үшін жауаптары құжаттардан алынуы мүмкін белгілі бір тақырыптағы сұрақтар жиынтығын қамтитын сауалнама жасалады. Сауалнама әдісі кореспонденттің сөздерінен бастапқы ақпаратты жинауда үлкен маңызға ие. Сауалнама әдісі сауалнамаларды тарату, жинау және өңдеу жолымен сырттай не сұрау салынатын адаммен әңгімелесу нысанында көзбе-көз жүргізілуі мүмкін. Бұл әдістер, мысалы, тауар нарығының жағдайын келесі параметрлер бойынша зерттеуде кеңінен қолданылады: тауарлардың саны мен сапасы, тауарлардың бәсекеге қабілеттілігі, сауда кәсіпорнындағы өнімдердің ассортименті. Сауалнаманың бірінші әдісі сауалнаманы әзірлеуді талап етеді. Әдетте ол келесі бөліктерден тұрады: 1) сауалнаманы кім жүргізетіні, қандай мақсатпен жүргізетіні көрсетілетін кіріспе (кіріспе бөлім), сауалнаманы толтыру және оны қайтару бойынша нұсқаулық, анонимдік кепілдігі беріледі және жауаптары үшін алғыс айтылады; 2) кореспонденттердің әлеуметтік-демографиялық сипаттамасы бойынша мәселелері бар паспорттар (демографиялық бөлік). Кейде бұл сұрақтар сауалнаманың соңында қойылады; 3) кореспондентті қызықтыруға және оны зерделенетін проблемаға енгізуге мүмкіндік беретін байланыс сұрақтарын қамтиды; 4) зерттеу жүргізілетін ақпарат жиналатын негізгі мәселелер; 5) сұралушыға зерттеу тақырыбы бойынша еркін сөйлеуге мүмкіндік беретін қорытынды мәселелерді қамтуға тиіс. Сауалнамада көрсетілгендерден басқа, бақылау сұрақтары мен сүзгі сұрақтары енгізілуі мүмкін. Біріншісі жауаптардың дұрыстығын тексеру үшін, сондай-ақ негізгі сұрақтарға жауаптардан алынған ақпаратты нақтылау және толықтыру үшін қолданылады. Соңғысы кореспонденттің сауалнамаға жататын адамдар тобына жататындығын, оның құзыретті екенін тексеруге арналған. Сұрақтардың орналасу тәртібі маңызды. Олар логикалық ретпен орналасуы керек. Әлеуметтанушылар сауалнаманың басында қарапайым сұрақтар қоюды ұсынады, ортасында-күрделі, қиын, жеңіл. Содан кейін сұрақтардың күрделілігі төмендейді. Сауалнамада қажетсіз немесе жетекші сұрақтар болмауы керек. Сұрақтардың мазмұнын, формасын және тәртібін ғана емес, сонымен қатар оларға жауаптарды да қарастырған жөн. Жауаптардың формасына байланысты жабық, ашық және жартылай жабық сұрақтар ажыратылады. Жабық сұрақтар: а) "иә - жоқ" сияқты балама жауаптармен (кейде "білмеймін"деген қосымшамен); б) масштабты жауаптармен, мысалы, кез-келген құбылыстың қарқындылығын бағалау үшін; в)жауаптармен-тізімнен бір немесе бірнеше жауапты таңдауға болатын мәзір. Ашық сұрақтардың жауаптары жоқ және кореспондент қалағанын бере алады. Жартылай жабық сұрақтардың жауаптарының толық емес тізбесі болады және жауап алынатын адам оларға "басқа (өзге)"жолында жауап бере алады. Сауалнаманың дұрыс жасалуын тексеру үшін сынамалық (пилотаждық) сауалнама жүргізіледі. Бұл сауалнама аз мөлшерде көбейтіліп, арнайы таңдалған, типтік кореспонденттер арасында таралатындығында. Егер, мысалы, көптеген адамдар сауалнаманың сұрақтарына жауап беруден бас тартса немесе сұралғандардың арасында "білмеймін (жауап беруге қиналамын)" деп жауап бергендердің үлкен пайызы болса немесе сұрақтарға жауаптар болмаса, онда сіз осы сұрақтар мен жауаптардың тұжырымдарын қайта қарауыңыз керек немесе оларды алып тастауыңыз керек. Пилотаждан кейін жаппай сауалнаманы бастауға болады. Сауалнамалар пошта арқылы жіберілуі мүмкін (қайтарылған сауалнамалардың саны шамамен 30%) немесе кореспонденттерге тікелей таратылуы мүмкін (шамамен 90% қайтарылады). Сауалнама үздіксіз немесе таңдамалы болуы мүмкін. Іріктеме әдісі зерттелетін контингент 500 адамнан асқан кезде қолданылады. Оның мәні жалпы популяция деп аталатын адамдардың жалпы массасының орнына оның белгілі бір ережелерге сәйкес таңдалған бөлігі іріктеліп алынады. Алынған нәтижелер бас жиынтыққа таратылады. Механикалық іріктеу-бұл жиынтықтың барлық элементтері бірыңғай тізімге келтіріледі, оның ішінен кореспонденттердің қажетті санына тең аралықта таңдалады. Сериялық іріктеу кезінде жалпы жиынтық белгілі бір белгі бойынша біртекті бөліктерге (серияларға) бөлінеді. Әр сериядан элементтердің саны ондағы элементтердің жалпы санына пропорционалды түрде таңдалады. Таңдап алу үлгісінің ерекшелігі - сауалнамаға қатысушылардың топтары таңдалады, содан кейін олар үздіксіз сауалнама жүргізеді. Мақсатты іріктеу кезінде ықтималдық теориясының ережелері қолданылмайды. Оның келесі түрлері бар: стихиялық (мысалы, пошталық сауалнама), негізгі массив (бас жиынтықтың 60-70% - ы сұралады), квота (квота ретінде бас жиынтық элементтерінің белгілері туралы мәліметтер болуы мүмкін, мысалы, білім, жас). Іріктеме жиынтығы зерттелетін құбылыстың мазмұны мен заңдылықтарын дұрыс көрсете отырып, популяцияның сипаттамаларын қайталауы керек. Жалпы және таңдамалы популяция деректері арасындағы айырмашылық іріктеу қатесі деп аталады. Әлеуметтанушылардың пікірінше, зерттеудің сенімділігінің жоғарылауы іріктеу қателігін 3% - ға дейін, қарапайым - 3 - тен 10% - ға дейін, шамамен-10-нан 20% - ға дейін, болжалды-20-дан 40% - ға дейін жібереді. Сұхбат-бұл зерттеушінің кореспондентпен белгілі бір жоспар бойынша сөйлесуі. Сұхбатты зерттеушінің өзі немесе оның көмекшілері жүргізе алады. Зерттеуші сауалнаманы, жоспарды, бланкіні немесе карточканы қолдана отырып, сұрақтар қояды, әңгіме жібереді, сұралғандардың жауаптарын жазады. Сұхбат стандартталған немесе еркін болуы мүмкін. Стандартталған сұхбат жабық сұрақтар бойынша жүзеге асырылады және зерттеушіге жауапты астын сызумен, крестпен белгілеу немесе оны баллдық жүйеге жазу ғана қалады (1, 2, 3 және т.б.). Еркін сұхбат-бұл кореспондентпен белгілі бір сұрақтар шеңбері бойынша сөйлесу, оған жауап беру еркіндігі беріледі. Өткізу рәсіміне сәйкес сұхбаттар ажыратылады: - панельдік, яғни белгілі бір уақыт аралығында бірдей мәселелер бойынша бірдей тұлғалармен бірнеше рет; - клиникалық, яғни ұзақ, терең; - фокусталған, яғни қандай да бір нақты мәселе бойынша қысқа мерзімді. Сараптамалық бағалау әдісі-белгілі бір салада терең білімі мен практикалық тәжірибесі бар мамандардың пікірін зерттеу. Сарапшылар ретінде ғылыми және практикалық қызметкерлер таңдалады (20-30 адамнан аспайды). Олардың құзыреттілігін анықтау үшін келесі әдістер қолданылады: 1) эвристикалық (сарапшылардың өздері бір - біріне берген интуитивті бағалары); 2) статистикалық (зерттелетін мәселе бойынша сарапшылардың пайымдауларын талдау арқылы алынған бағалар); 3)тестілік (сарапшылардың тестілік сынақтары арқылы алынған бағалар); 4)деректі (сарапшыларды сипаттайтын материалдарды зерделеу жолымен алынған бағалар); 5) біріктірілген (аталған әдістердің бірнешеуін пайдалана отырып алынған бағалар). Сарапшылардың сауалнамасы жеке немесе топтық, күндізгі немесе сырттай болуы мүмкін. Жеке сауалнама немесе сұхбат арқылы жүзеге асырылады. Топтық сауалнама "дөңгелек үстел" түрінде мүмкін, оның барысында мамандар арасында пікір алмасу жүреді. Экономикалық ғылымдарда бұл әдіс кәсіпорын қызметінің болжамдарын әзірлеу мен іске асыруда, кәсіпорынның ішкі жағдайын, оның күшті және әлсіз жақтарын бағалауда, мүмкіндіктерді барынша пайдалануға, жағымсыз жағдайлардан, болашақта мүмкін болатын қауіптерден аулақ болуға мүмкіндік беретін тенденцияларды анықтауда қолданылады. Мемлекеттік-құқықтық құбылыстарға нақты социологиялық зерттеулер жүргізу кезінде басқа әдістер қолданылады: социометрия, тесттер, өмірбаяндық, психологиялық және логикалық-математикалық. Қарастырылған әдістермен жиналған эмпирикалық материалды жалпылау және талдау қажет. Ол үшін жинақтау, топтау және статистикалық талдау әдістері қолданылады. Статистикалық қорытынды сауалнамаларда, карточкаларда және басқа материалдарда қамтылған мәліметтер жүйеленеді, статистикалық жиынтықтарға жинақталады және жалпылама көрсеткіштермен (абсолютті сандар, пайыздар және т.б.) белгіленеді. Топтастыру статистикалық көрсеткіштерді маңызды белгілері бойынша сапалы біртекті топтарға бөлуден тұрады. Мақсаттарға байланысты келесі топтар бөлінеді: 1) типологиялық (мысалы, өнеркәсіптік кәсіпорындарды олардың ұйымдық-құқықтық нысаны, сипаты және қоғамдық маңыздылық дәрежесі бойынша бөлу); 2)құрылымдық (мысалы, 5 жыл ішінде пайдалы өнеркәсіптік кәсіпорындардың үлесін динамикалық топтастыру); 3) аналитикалық (мысалы, өндірістің рентабельділік деңгейінің көптеген факторларға, соның ішінде сатылған өнімнің көлемі мен құрылымына, оны сату бағасы мен өзіндік құнына және т.б. тәуелділігін көрсететін деректерді топтастыру). Зерттелетін құбылыстың белгілері арасындағы статистикалық байланыстарды өлшеу үшін корреляциялық талдау қолданылады. Корреляциялық байланыс себеп-салдарлық байланыстың түрі деп аталады, онда себеп бір мәнді емес, тек белгілі бір ықтималдық үлесімен нәтиже береді. Корреляциялық байланыстар: қарапайым және көпше (байланыс белгілерінің саны бойынша), оң және теріс (бағыты бойынша), түзу және қисық сызықты (аналитикалық өрнек бойынша) деп бөлінеді. Қарапайым корреляция екі белгі арасындағы байланысты көрсетеді (мысалы, студенттердің сабаққа қатысуы және олардың үлгерімі). Бірнеше корреляцияда экономикалық құбылыс көптеген факторлардың әсерінің жиынтығы ретінде қарастырылады (өнімнің өзіндік құны және оны анықтайтын факторлар). Оң корреляция белгілердің тікелей пропорционалдылықтағы өзгеруін көрсетеді. Мысалы, еңбек өнімділігінің өсуімен өндіріс көлемі артады. Бір белгінің ұлғаюы (азаюы) басқа белгінің төмендеуімен (ұлғаюымен) жүрсе, корреляция теріс деп аталады. Мысалы, өндіріс бірлігін өндіруге кететін уақыт неғұрлым аз болса, Еңбек өнімділігі соғұрлым жоғары болады. Түзу сызық түзу теңдеуімен өрнектелетін байланыс деп аталады. Қисық сызық теңдеуімен көрсетілген байланыстың қисық сызықты түрі үшін бір белгінің ұлғаюымен екіншісінің алдымен ұлғаюы, содан кейін белгілі бір даму деңгейіне жеткеннен кейін азаюы тән. Құбылыстарды, процестерді терең зерттеу сандық және сапалық көрсеткіштер арасындағы байланыстың тығыздығын білдіруге мүмкіндік беретін корреляциялық талдау әдістерін қолдануды және оларды индикаторлардың әртүрлі факторларға тәуелділігінің теориялық модельдерін құру үшін қолдануды талап етеді. жүктеу/скачать 181,89 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|