Дәріс №1 кіріспе. Табиғи жүйелер туралы жалпы түсінік табиғи жүйелер

Техниканың қоршаған ортамен өзара әрекеттесу ерекшеліктеріне сүйене 
отырып, өндіретін және қызмет көрсететін техникалық жүйелер бөлінеді 
(А.Ю.Ретейум және басқалар, 1972). 
1.Өндіріс жүйелері қоршаған ортадан зат пен энергияны алуға және 
оларды адам үшін қажетті өнімдерге өңдеуге қызмет етеді. 
2. Қызмет көрсету жүйелері физикалық-географиялық жағдайларды 
өзгертуге арналған белсенді және пассивті болып бөлінеді. Табиғатты 
пайдалану үшін белсенді жүйелер үлкен қызығушылық тудырады, өйткені 
олар, бір жағынан, табиғи ортада мақсатты өзгерістерді тудырады, ал екінші 
жағынан, өндіру және өңдеу техникасының әсеріне байланысты қолайсыз 
өзгерістерге жол бермейді. 
А.Г. Исаченко (2001) табиғи ортаға антропогендік әсердің екі негізгі түрін 
анықтады. 
Бірінші типке ол негізінен Ландшафттардың топырақ-биологиялық әлеуетін 
пайдалануға бағытталған экономикалық қызмет түрлерімен байланысты 
әсерлерді қамтиды. Ландшафттардың биологиялық әлеуетін пайдалану 
(биотаны алу) үлкен аудандарда, әсіресе оларды кең көлемде игерудің Тарихи 
бастапқы кезеңдерінде (жинау, аң аулау, жайылымдық мал шаруашылығы) 
жүргізілді. 
Ауыл 
шаруашылығының 
дамуымен 
шаруашылықтың 
қарқындылығы күшейіп, халықтың өсуіне және оның қажеттіліктеріне 
байланысты егістік жерлерді одан әрі кеңейту қажет болды. Топырақ пен 
биотикалық компоненттерді пайдаланудың басым "фондық" сипатында айқын 
көрінетін бірінші типтегі экономикалық әсерлер макроөңірлік, "фондық" 
деңгейге ие болды және аймақтық масштабтың кең кеңістігін қамтыды. Осы 
типтегі және оларға сәйкес келетін жерлерді (жерлерді) пайдалану түрлерінің 
әсерінің аумақтық таралуы географиялық заңдылықтарға бағынады. Ресей 
аумағы үшін аймақтық маңызы бар жерлердің (жерлердің) негізгі фондық 
түрлері ормандар (жалпы аумақтың 46%), бұғы жайылымдары (шамамен 19 
%) және ауылшаруашылық жерлері (13%), соның ішінде егістік (шамамен 8 
%). 
Табиғи ортаға антропогендік әсердің екінші түрі, А.Г. Исаченко (2001) 
бойынша, қайталама (қайта өңдеу) өндірістермен және урбанизациямен 
байланысты. Хронологиялық тұрғыдан адамзат тарихында экспозицияның бұл 
түрі (оны шартты түрде өнеркәсіптік немесе техногендік деп атауға болады) 
салыстырмалы түрде жақында пайда болды. Оның ландшафттардағы айқын 
іздері ХХ ғасырдың басында ғана пайда бола бастады. Жерді пайдаланудың 
нақты түрлері индустрия мен урбанизацияның дамуымен байланысты. Аумақ 
табиғи ландшафтта аналогы жоқ объектілерге — өнеркәсіптік кәсіпорындары 
мен тұрғын аудандары бар елді мекендерге, жолдарға, құбырларға және басқа 
да инженерлік құрылыстарға арналған. Осы типтегі жерлердің таралуы 
фокустық сипатқа ие және олар алып жатқан аумақ бойынша (елдің бүкіл 

аумағының 0,8%) жерді пайдаланудың фондық түрлерімен салыстыруға 
келмейді. Алайда, ландшафттарға және экологиялық жағдайға әсер ету 
қарқындылығы бойынша әсердің екінші түрі табиғи ортаға әсер етудің 
индустрияға дейінгі формаларынан едәуір асып түседі және сапалы түрде 
ерекшеленеді. 
Өнеркәсіп пен урбанизацияның табиғи ортаға әсер етуінің маңызды сапалық 
ерекшелігі-негізгі фактор өндірістік және коммуналдық-тұрмыстық 
қалдықтар, ал әсер етудің негізгі механизмі ландшафт — геохимиялық болып 
табылады. Бұл механизм ландшафттың барлық дерлік компоненттеріне әсер 
ететін химиялық элементтердің техногендік көші-қон жүйесін басқарады. 
Техногендік химиялық ағындар жүйесінде ластаушы заттардың алыс 
қашықтыққа және сайып келгенде бүкіл географиялық қабыққа (биосфераға) 
тасымалдануын қамтамасыз ететін ең жылжымалы орта — атмосфера ерекше 
рөл атқарады. Айта кету керек, қазіргі уақытта табиғатқа әсер етудің 
өнеркәсіптік әдістері экономикалық қызметтің дәстүрлі түрлеріне, соның 
ішінде ауыл шаруашылығы мен орман шаруашылығына қарқынды түрде еніп, 
белгілі бір дәрежеде әсердің екі негізгі түрі арасындағы қарама-
қайшылықтарды тегістейді. 
Осылайша, жалпы алғанда, табиғи жүйелерге антропогендік әсердің 
физикалық мәнін келесідей анықтауға болады: 
а) қоршаған ортадан зат пен энергияны алу; 
б)өндірістің әртүрлі қалдықтарын және басқа заттарды (мысалы, улы 
химикаттарды) табиғатқа енгізу; 
в) табиғи жүйелердегі компоненттер мен процестердің трансформациясы 
(және, сайып келгенде, жүйелер құрылымы); 
г) табиғатқа өзіне жат техникалық және техногендік объектілерді енгізу. 
Пайдалы қазбаларды өндіру және жер қазу кезінде литогендік материалдың 
(қатты және сұйық күйде) қозғалу процестері күрт белсендіріледі. 
Нәтижесінде мезорельефтің техногендік формалары пайда болады-
террикондар, бос жыныстардың үйінділері, қазбалар, карьерлер, олар өз 
кезегінде қайталама гравитациялық процестерді ынталандырады. 
Террикондар мен карьерлер қирандыларды, қирандыларды және көшкіндерді 
тудырады, эрозияға ұшырайды және жойылады. Жер асты қазбаларында пайда 
болған Бос орындар көбінесе ондаған метр тереңдікте шөгу мен шөгуді 
тудырады. 
Қатты материалдың гравитациялық қозғалысының одан да қарқынды 
процестері өсімдік жамылғысының бұзылуымен (әсіресе орман), жерді 
жыртумен, мал жаюмен байланысты. 
Сонымен бірге пайда болатын эрозия мен дефляция жыл сайын 
ландшафттардан миллиардтаған тонна топырақ гумус бөлшектерін алып 

кетеді, мезо - және микрорельефтің қайталама формаларының пайда болуына 
ықпал етеді — жыралар, барханалар, үрлеу бассейндері және т. б. 
Қалыптасқан жер бедерінің орнында жаңа табиғи кешендер пайда болады, 
олар өз дәрежесі бойынша трактаттармен, ал ірі тау-кен өндірістерінде — тіпті 
ландшафттармен салыстыруға болады. Сипатталған процестер, әдетте, 
қайтымсыз. 
Шаруашылық қызметтің жергілікті ылғал айналымына әсері, ең алдымен, жер 
үсті ағыны мен булану мөлшерінің өзгеруі арқылы жүзеге асырылады. 
Ағынды түрлендірудің екі жолы белгілі: 
1) су қоймаларын салу және олардың режимін реттеу арқылы өзен 
арналарына тікелей әсер ету; 
2)жер үсті ағынының қалыптасу процестеріне және су жинағыштардағы 
булануға әсері. Екінші жол Үлкен аумақтардағы геожүйелердің жұмысына 
әсер етеді. Мұндағы ағынды түрлендірудің тікелей факторлары-терең жырту, 
орман алқаптарын құру, қар ұстау, құрғату және суару, аумақты дамыту. 
Сонымен, орман жолақтарын құру жер үсті ағынын 1,5-2,5 есе азайтады, 
Топырақтағы ылғал қорын арттырады, физикалық булануды айтарлықтай 
азайтады. 
Даму, жасанды жабын, қалалық жаңбыр суы, керісінше, инфильтрацияны 
азайтады және жер үсті ағынын күрт арттырады. Өткізбейтін аумақтардың 
үлесі 35% болатын Мәскеу жағдайында жер үсті ағыны 93% - ға, ал жер асты 
ағыны 28% - ға азайды (м.и. Львович, 1986). 
Биоценоздардың антропогендік өзгерістері және табиғи қауымдастықтардың 
қолдан 
жасалғандармен 
алмастырылуы 
заттардың 
биологиялық 
айналымының бұзылуына әкелді. Ормандарды кесу және ауылшаруашылық 
жерлерінен фитомассаны алу нәтижесінде биологиялық айналымнан азот, 
кальций, фосфор және басқа элементтердің көп мөлшері алынады. 
Табиғи биоценоздарды жасанды биоценоздармен алмастыру жалпы 
биологиялық өнімділіктің төмендеуіне және сәйкесінше биологиялық циклдің 
қарқындылығына әкеледі. Осыған байланысты топырақтар таусылады 
(қоректік заттардың орташа мөлшері 15-150 жыл ішінде толығымен таусылуы 
мүмкін). 
Геохимиялық циклдің өзгеруі оған жаңа қосылыстардың қатысуымен 
байланысты, олардың көпшілігі табиғи жағдайда түзілмейді. Нәтижесінде 
биосфера өзіне тән емес заттармен байытылады, яғни химиялық элементтер 
мен қосылыстардың табиғи қатынасы бұзылады. 
Олардың кейбіреулері табиғатқа мақсатты түрде енеді (тыңайтқыштар, 
пестицидтер және т.б.), бірақ көпшілігі циклге байқаусызда енгізіледі — 
өндіріс қалдықтары, қалдықтар, пайдаланылған өнеркәсіптік өнімдер түрінде. 

жүктеу/скачать 236,58 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: