Дәріс курсы қ останай, 2021 Пікір сарапшылар
жүктеу/скачать 0,77 Mb.
|
| 4-сұрақ Психикалық даму бұзылыстарының түрлері.
Ауытқулы дамудың алғашқы ғылыми технологияларының бірі ретінде Л.С. Выготский ұсынған классификацияны есептеуге болады. Ол негізгі үш кемістік: қабылдаушы мүшелердің жетілмеуі немесе зақымдануы (соқырлық, саңыраулық, соқыр–саңыраулық), жауап беруші аппараттың кемшілігі немесе зақымдануы (мүгедек) және орталық жүйке жүйесінің кемістігі немесе зақымдануы (кемақылдық). Қазіргі кездегі психикалық дизонтогенез түрлерінің кең таралған классификациясы В.В. Лебединский ұсынған классификация, ол психикалық дизонтогенезді классификациялауы келесі нұсқаларға ажыратылады: І топқа ретардация типіндегі ауытқулар мен жетілу дисфункциясы жатады: Жетілмей қалу – мидың ерте кезеңдегі органикалық зақымдануы нәтижесінде барлық функциялар дамуындағы жалпы жетіспеушілік (ең алдымен–үлкен жартышарлар қабығында). Зақымданудың тегі тұқым қуалау болуы мүмкін (эндогендік) немесе құрсақтағы кезеңде, туу кезінде, ерте жаста әсер ететін сыртқы (экзогендік) факторлар нәтижесінде болуы мүмкін. Жетілмей қалудың көрнекті мысалы ретінде кемақылдықтың кең таралған түрі–олигофренияны алуға болады. Тежелген даму – танымдық және эмоционалдық салалардың қалыптасу қарқынының баяулығы, ерте жас кезеңдеріндегі деңгейде уақытша тұрақтап қалуы. Тежелген психикалық даму генетикалық факторлардың, ұзақ уақыттық науқастардың, тәрбиедегі жағымсыз жағдайлардың салдарынан болуы мүмкін. Сонымен қатар, эмоционалдық саланың даму тежелуі инфантилизмның түрлі формаларында көрінеді. ІІ топқа зақымдану типіндегі ауытқулар жатады: Зақымданған даму – органикалық деменция – ерте сәбилік кезеңнің аяғында немесе 3–жастан кейін болған мидың аумақты жарақаттары, нейроинфекциялар, тұқым қуалайтын дегенеративтік науқастар салдарынан психикалық дамудағы зақымданулар түрінде кездеседі. Көптеген жағдайларда органикалық деменция прогрессивтік сипатқа ие. Дефицитарлық даму – жеке анализаторлар жүйесінің ауыр зақымдануларымен байланысты: көру, есту, сөйлеу, тірек-қимыл аппараты. Анализаторлардың бірінші кемістігі психикалық дамуды тұтас тежейтін функциялардың жетілмей қалуына әкеп соқтырады. Осылайша, көру қабілетінің зақымдануы сөйлеу мен әрекет арасындағы координацияның жетілмей қалуын туғызады. Баланың психикалық дамуын болжау белгілі бір функцияның зақымдану тереңдігіне байланысты. Бірақ шешуші маңызға интеллектуалдық саланың, басқа да сенсорлық және реттегіш жүйелердің сау сақталып қалуы ие. ІІІ топқа асинхрония типіндегі және эмоциональды – ерік-жігер бұзылулары ауытқулар жатады: Бұрмаланған даму–жалпы жетілмеу, тежеле, зақымдана және тез даму күйлерінің күрделі түрде қабаттасқан әр түрлі нұсқалары. Бұрмаланған дамудың себептері кейбір процессуальдық тұқым қуалаушылық аурулар, мысалы, шизофрения, туа біткен зат алмасу процесінің кемшілігі болып саналады. Оның анағұрлым көрнекті моделі – ерте жастағы балалар аутизмі. Дисгармониялық даму – эмоциональды-ерік саласының қалыптасуындағы зақымданулармен байланысты. Оған психопатиялар мен тәрбиедегі теріс, жағымсыз жағдайлар салдарынан пайда болатын жеке-тұлғалық даму патологиясы жатады. Күрделі кемістік дегеніміз - екі немесе одан да көп даму бұзылуы. Күрделі даму бұзылулары ағзаның әр түрлі жүйелерінің зақымдануымен байланысты. Бұл көру кемістігі мен БЦСА немесе көру және есту кемістігі, саңыраулық пен БЦСА, әйтпесе үш кемістік бірден қабаттасуы т.б. түрінде болуы мүмкін. Бірнеше функцияның бірден зақымдануы асқынған кемістік деп аталады. Күрделі кемістікті ерте диагностикадан өткізу өте маңызды болып саналады. Себебі күрделі кемістік дамуы тұқым қуалау арқылы немесе экзогендік факторлардың әсерінен болуы мүмкін. Күрделі кемістік этиологиясының бірнеше нұсқаларын қарастыруға болады [19, 123 б.]: 1. Бір кемістік - генетикалық, ал екіншісі - экзогендік факторлардың әсерінен болады. Мысалы, баланың көру нашарлығы шешесінен беріледі, ал қимыл-қозғалыс бұзылуы туу кезіндегі немесе одан кейін алған жарақаттардың әсері болуы мүмкін. 2. Екі кемістіктің де тегі генетикалық болып келеді. Бірақ олар өзара байланысты емес. Мысалы, баланың көру қабілетінің нашарлығы әкесінен беріледі, ал есту қабілетінің нашарлығы шешесінен беріледі. 3. Әр кемістік экзогендік факторлардың салдарынан пайда болады. Мысалы, скарлатина ауруынан кейін баланың есту қабілеті төмендейді, ал қимыл-қозғалыс қиындығы омыртқаның жарақаттану нәтижесінде болады. 4. Екі кемістік те тұқым қуалау синдромының көрінісі. 5. Екі кемістік те бір ғана экзогендік әсерлердің нәтижесінде пайда болған[20]. Күрделі кемістіктің соңғы екі нұсқасы (экзогендік немесе тұқымқуалау арқылы берілген) қазіргі кезде ең көп зерттеліп қарастырылғаны болып саналады. Бұлар күрделі кемістіктің, тіпті бірнеше кемістіктің түпкі себебі болуы ықтимал. Көп түрлі кемістіктер тобында балаларда туа біткен патологиялардың түрлері, яғни тегі генетикалық патологиялар басым болып келеді. Күрделі кемістіктер ретінде хромосомдық синдромдар сирек кездеседі. Тегі хромосомдық күрделі кемістікке айқын мысал - Даун синдромы. Бұл хромосомдық аурулар қатарына жатады. Мұндай науқасқа шалдыққан балалардың 70%-да кемақылдықтан басқа есту кемістігі, 40%-да көру кемістігі жиі кездеседі. Ал қалған 30%-да есту және көру кемістігі қабат, онымен бірге кемақылдық дәрежесі болады [21]. Күрделі сенсорлық кемістігі бар балалардың психикалық дамуы өзіндік ерекшеліктерімен көзге түседі. Жалпы психикалық даму олардың қалыпты сақталған интеллектуалдық және сенсорлық мүмкіндіктеріне сүйенеді (иіс сезу, вибрациялық және кинестетикалық сезім). Туа біткен соқыр-саңырау балалардың танымдық даму қабілетін бақылағанда олардың иіскеп сезу және сипап сезу мүмкіндіктерінің өте жоғары екендігі анықталған. Егер оларға дер уақытында және дұрыс көмек көрсетілсе, отыру, ұстау, жүру, кеңістікте қозғалу, тұрмыстық іс-әрекеттерге үйрену т.б. машықтанады. Олар бала кезінен–ақ ойыншықпен ойнауды, киінуді өздігінен орындай алады, бөлмеде еркін қозғалады. Күрделі кемістігі бар балалардың түйсігі мен қабылдау қабілеттері де өзіндік ерекшеліктермен дамитыны белгілі. жүктеу/скачать 0,77 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|