Дәріс Мәдениет морфологиясы
жүктеу/скачать 311,18 Kb.
|
МӘДЕНИЕТТАНУ ДӘРІСТЕР
- Бұл бет үшін навигация:
- Тіл және жазба
| Қазақтың ауыз әдебиеті
Қазақ халқының ауыз әдебиеті XV-XVII ғасырлардан кеңінен дамыды. Өлең, жырлар, тапқыр шешендік сөздер, халықтың қоғамдық және рухани өмірінде көрнекті орын алды. Ауыз әдебиеті дегеніміз – қоғам өмірінің айнасы. Патриархалдық – феодалдық уклад, халықтың көшпелі тұрмысы қазақ халық ауыз әдебиетінің идеялық – көркемдік мазмұнына өшпес із қалдырды. Өлең жырлар халықтың қоғамдық тұрмысына салт-дәстүріне байланысты туып отырды. Қазақ халқының арасында әдеп – ғұрыптарға байланысты өлең жырларда көп болған. Мысалы: Тойбастар, Әужар, Жар-жар, Сыңсу, Қоштасу, Беташар секілді салт дәстүр жылары қыздың үйінде және қайын жұртында айтлды. “Жар-жар”, “Сыңсу”, “Қоштасу” жырлары қыздың бөтен ауылға баруы және оның бауырлары мен туып – өскен елімен, жерімен қоштасуына байланысты шыққан. “Беташарды” күйеудің үйіне келгенде жас келінге арнап айтады. Тойды бастаушы адамның рұқсатымен жыршы жігіт жаңа түскен жас келінге “Беташар” өлеңі арқылы оның міндеттері туралы жарасымды әзіл мен аңғартады. Күйеудің ата-анасымен, туыстарымен, ел жақсыларымен таныстырып шығады. Өлімге байланысты “Қоштасу”, “Естірту”, “Жоқтау” сияқты қайғылы, зарлы өлеңдер айтылған. Ауру адам өлімнің болмай қоймайтынын байқап сезген соң жақын туыстарымен, ел жақсыларымен, қатар-құрбыларымен, үлкен-кішімен, жер-сумен соңғы қоштасу сөзін айтып, кешірім-ризалығын өтінген. “Естірту”-қайғылы қасіретке байланысты айтылатын болғандықтан, бұған өте ептілік, тапқырлық, шешендік керек болған, айтқыш ақын жыраулар арқылы астарлы сөздермен ептеп жеткізген. Осыдан кейін “Көңіл айту”, “Жұбату” жыры айтылады. “Жоқтау”-өлген кісіге арналады. Ол жыл бойы айтылып, ас берілгеннен кейін тоқталады. “Жоқтауды” өлген кісінің жақын туыстары анасы, әйелі, қарындасы, апалары айтатын болған. Жоқтау күніне екі рет күн шығарда және күн батарда айтылған. Салт-дәстүр,әдет-ғұрып жырлары қоғам өміріндегі болып жатқан оқиғаларға сәйкес түрлі кезеңдерде түрліше әлеуметтік топтардың таптық мүддесіне де бейімделіп отырған Тіл және жазба. Қазақ тілі Қазақстан территориясында ертеден тұратын тегі жағынан бір-біріне жақын қаңлы, үйсін,қыпшақ, найман, арғын және бақа тайпалардың тілдері негізінде қалыптасқан. Қазақ халқының қалыптасуына байланысты қазақ тілінің құрылуы процесі біртіндеп дамып отыр. Тіл қазақтың қоғамдық экономикалық өміріне қарай жаңа сөздердің есебінен байи береді. Мұны мен бірге тілдің грамматикалық тұрпаты да жетіле түсті. XV ғасырда қазақ тілі өзіне тән ерекше белгілері мен дербес тілге айналды. Қазақтар ислам діні мен бірге келген араб әліппесін пайдаланды. Ауқатты адамдардың балалары Бұқар, Самарқан мен Орта Азия қалаларына барып оқып онда араб тілін, араб философиясын, шариғатты, парсы және өзбек тілінде жазылған трактаттарды оқып үйренді. XV-XVII ғасырларда қазақ тілінде тарихи шығармалар пайда болды. Солардың арасындағы шежірілердің бір сыпырасы біздің заманымызға келіп жетті. Мысалы, Жәңгір ханның кітапханасында сақталған шежіре бұл күнде Ленинград университетінің кітапханасында сақталған. Осындай маңызды жазба әдебиет мұрасы “Жамиғ ат-тауарих” (шежірелер жинағы). Бұл кітаптың автгоры “Жалайыр руынан шыққан би”, Тәуекел ханның жиені Қазақ сұлтаны Ораз мұхаммедтің тәрбиешісі, ақылшысы болған. Автор өз кітабін “Жалайыр” деген атпен 1578 жылы Борис Годуновқа достықтың белгісі ретінде сыйға тартқан. Кітапта автор әліппесімен жазылған Араб әріптерімен жазылған түркі тілдес шығармалар “Түкі” деп аталған. Оған “Шыңғыс-нама”, “Бабыр-нама”, “Темір-нама” секілді туындылар жатады. Парсы тілінде жазылған “Тарих-и-Рашиди” дейтін шығарма қазақ халқының тарихына тікелей қатысы бар құнды кітап болды. Кітаптің авторы дулат руынан шыққан Мұхаммед Хайдар еді. Оның ана тілінде жазылған шығармаларыбіздің заманымызға келіп жетті. “Тарих-и-Рашидиде” Мұхаммед Хайдар Моғолстан мен Қашқария тарихын жазды. Керей мен Жәнібек сұлтандардың қазақ халықтарын құрғандығы олардың арасындағы өзара байланысы қазақтар мен өзбектердің қарым-қатынасы туралы жағдай сипатталады. XVI ғасырдың 40-шы жылдарында Усман Кухистани “Тарих-и-Әбілхайыр хани” деген кітап жазды. Шах Махмұд “Тарих-и-шах Махмұд Бен мырза Фазил Чорас” деген кітап жазды. Онда қазақ хандары – Қасым мен Тәуекел туралы тарихи деректер бар. жүктеу/скачать 311,18 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|