Дәріс тақырыбы және тезистер Сағат көлемі
Ойлау мен сөйлеудің дамуы
жүктеу/скачать 1,56 Mb.
|
| Ойлау мен сөйлеудің дамуы
Ойлау мен сөйлеу дамуының зерттеу пәні, әсіресе, балалық шакта ойлаудың жоғарғы формаларының дамуы күрделі де қиын проблема. Сондықтан көлемді проблеманы белгілі нақты фактілердіі_ карапайымдауынан бастаған жөн. Бала бастапқыда тұтастай байланыстық кесек, үйінді түрінде ойлайды. Бүл кезеңді синкретизм немесе бүтіндік деп атайды. Синкретизм - бір затты баскасынан бөлмей, түтастай кесек түрінде ойлауға мүмкіндік беретін бала ойлауының ерекшелігі. Бала ойлауынын бүтіндік сипаты, яғни, бүтіндей жағдаятты ойлаудың күштілігі сонша, ол мектепке дейінгі балалар ойлауында қалыптасушы формада және мектеп жасындағы оқушыда сөздік саласы болып табылады. Дәл осы жеке затты бөле алмау біз Пиажеден кіргізген екі мысалда ашык айтылады. Баладан «Неге күн ысиды» - деп сүрайды. Ол «себебі, ол сары. биікте». - деп жауап береді. Мүндай бала үшін «түсіндіру» - бірнеше басқа фактілер мен қасиеттерді, әсерлер мен бақылауларды келтіруді білдіреді. Күннін жоғарыда түратындығы, қүламайтындығы, оның сарылығы, ыстыктығь оның жанында бүлт болатындығын бала көріп, басқалардан бөлмеуімен байланысты. Жасы үлкенірек балада синкретизм біріктіруді, қосылуды білдіреді. яғни сыртқы әсерлермен бірігу. Бүл мектеп жасындағы баланын сөйлеушде қалып қояды. П.П. Блонский мүны ойлаудың байланыссыз каспеті байланыстық қасиеті деп дүрыс атайды. «Байланыссыздық» - бүл түсінікті. яғни бала күннің ыстық болғандығынан деп ойлайды. Мүнда көп нәрсе байланыссыз болып көрінеді. «Байланыстық» - бүл да дүрыс, себебі бала. біз ересектер, міндетті түрде бөлетінімізді байланыстырады. Ол үшін біз белетін күннің сарылығы, қүламайтындығы, бір әсерге біріккендігі дәлел. Сонымен, синкретизм ойлаудың байланыссыз, байланыстылығымезз қорытындыланады, яғни субъективті байланыстарды меңгеруде, тікелей әсерлердің пайда болуы. Осында объективті байланыссыздык пегі субъективті жалпы байланыс болады. Ойлаудың дамуын өткен заманның психолог - субъективисттері калай елестетті? Олар жаңа туылған баланың жағдайын түйсіктердщ ретсіздігі. байланыссыз заттардың ретсіздігі деп көрсетті, себебі тәжірибе жок жерде байланыс болмайды. Қарапайым бақылау жасасақ ойлаудың дамуын түсіндіретін жаңа жол табамыз. Егер біз білетін баланың ойлауы жөніндегілер картина бойьшіш әңгімеге қарама - кайшы болса, баланың сөйлеуі жөнінде білетініміз мүны куаттайды. Бала алдымен жеке сөздерді фразаларды айтады, сонан кейін бала сөздер мен сөйлемдердің арасындағы байланысты бекітеді, ал сегіз жаста күрделі сөйлемдерді айта бастайды. Картинадағы әнгімені суреттеудегі ойлау дамуыньщ генетикалык дүрыстығына күдік біраз уақыт бүрын пайда болды. Штерн егер бала үшін ойлау тапсырмасы киын болса, оның төменгі деңгейге түсетініне назар аударды. Егер бала күрделі картинаны көрсе 12 жастағы бала 7 жастағы баланың әңгімесін, ал 7 жастағы 3 жастағы баланың әңгімесін айтады. Мұны дәлелдеу үшін Штерн көз алдында түрған картина жөнінде әңгіме жазуды сүрады. Жазбаша сөйлеу әнгімесін қолдану үшін барлык балалар тағы да бір саты төмен түсуге мәжбүр болды. Тәжірибе көрсеткендей тапсырманы оырндауда қиындык туғанд* әңгіменің сапасы бірден төмендеп кетеді. Демек ойлау процесіндегі сыртқы әсер бойынша алдымен ойлауда жеке заттар үшін орын болды, кейіннен осы заттардың әрекеті жөнінде, сонан кейін белгілері жөнінде және соңында заттардың байланыстары жөнінде ойлау орын алады деп есептеуге болады. Мүнда тағы да Штерн қүрғандарды ысыратын бір топ тәжірибелер келеді. Бірінші тәжірибе былай қорытындыланады. Егер балаларды түрлі әлеуметтік ортадан алсақ, шаруа және қалалық мәдени балалар. дамуы тежелген және қалыпты дамыған. Онда балалар басқаларымен салыстырғанда картина бойынша әңгімелеуде кезеңнен кезеңге өтуде даму жағынан кешігеді. Штерн білімді және білімді емес ортаның балаларының ойлауын салыстырғанда, білімді ортадан, білімсіз ортаның балаларының күнделікті ойлауы қалыспайтындығына көз жеткізді. Керісінше түрлі әлеуметтік деңгейдегі балалардың сөйлеуін зерттеуде де толық сәйкестік байкалды. Мысалы, шаруа балалары картинаны өмірде болғандай етіі, суреттеп береді. Психологтар картина бойынша әңгіме жалпы өмірде қалай сөйлейтінін емес, эксперимент шарттарын ғана орындайды деп есептейді. П.П. Блонский назар аударған екінші тәжірибе де картина бойынша әңгімелеу тәжірибесін қайта қарауға әкеледі. Егер біз балаға әнгімені ауызша емес, жазбаша түрде баяндауын сүрасақ, онда бірден 12 жастағы бала 3 жастағы баланың ауызша әңгімесін жазбаша түрде баяндайды. Негізінде әңгімелеу баланың сөйлеу формасының қандай кезеңде түрғанын көрсетеді. Балалар психологиясындағы шатасу психологтардың сөйлеудін дамуын ойлаудың дамуынан ажырата алмауынан пайда болды. Бүл мәселені теориялық қарастыру бастау алатын маңызды қорытьшды. Негізінен, картинадағы тәжірибені талдау балада сөйлеу мен ойлаудың дамуын бөлуге ммүкіндік беріп, ойлау мен сөйлеу дамуы сәйкес келмейтінін, түрлі жолдармен жүретінін көрсетеді. Мүнда алынған мәліметтерді нақтылауда пайда болатынтүсінбестіктерді түзетуге тырысамыз. Бірінші түсінбестік мынадай сипатта болады. 3 жастағы бала картинаны айтуына қарай суреттейді, бірақ оны басқалай ойлап, қабылдайды. Демек ойлау мен сейлеудің дамуын кисык бейнелегіміз келсе, онда бүл жекелеген қисык нүктелер сай келмеген болар еді. Бүл түсінбестікті нактылау қажет. Біз баланың ойлауы мен сәйлеуі сәйкес келмесе де, олардың бір - бірімен тығыз байланыста дамитъғнын көрсетуіміз тиіс. Бүл білімнің міндеті - баланың сөйлеуінің дамуы ойлауға осер ететінін көрсету. Баланын ойлауы басқа функциялар сиякты сойлеуте дейш даадиды. Екінші міндеттен бастасақ, баланың ойлауы өмірінің алғашкы жылында сөйлеудің дамуымен белгілі бір дәрежеде сәйкес келеді. Бала дамуы саласында басқа авторлардың да зерттеулері бар, мысалы Гудор - Гарт және Г. Гетцердің 6 айлық балаға жасаған тәжірибелері. Бүл авторлар баланың заттарға назар аударуын, нақты ситуацияда заттарды күра ~ ретінде пайдаланып, әрекет жасауынан ойлаудың пайда болуын бакылады. Ойлаудың пайда болуы баланың Юайлығында білінеді. Бала 9 - 12 айлығында инстинктивті, туа берілетін реакциялар, шартты рефлекстермен қатар дағдыларға ие болады. Ол жаңа ситуацияға бейімделудің күрделі аппараттарын меңгереді. Мысалы, бала қүралды пайдалануда заттардың арасындағы негізгі қатынастарды белгілейді. 12 айлық балада ойлау сөйлеудің қалыптасуына алға шығып толықтай көріне бастайды. Демек, бүл бала ақыл - ойының сөйлеуге дейінгі түп - тамыры. Кіші жастағы бала тапсырманы үлкен қиындықпен шешш, өте қызықты мінез - қүлық білдіреді. Әдетте бала толғанғанда не абыржығанда эгоцентрикалык сөйлеу болады, яғни, ол тек токтамастан сөйлейді. Сөйлеуде ол екі функцияны атқарады: біріншіден, ол касындағыларға әсер етеді, екіншіден, ең маңыздысы бала сөзде жекелеген операцияларды жаспарлайды. Мүнда мына жағдай қызықты: Бала тордағы төсектен көз алдындагы жемісті таяқтың көмегімен алуы тиіс. Мүндағы міндет жемісті өзіне жакындату. Бала қолымен жемісті алуға үмтылғанда торға тақалып қалады. Егер таяк тіптен жоқ болса, онда бала жемісті қолымен алуға тырысады, төсектщ \ стіые ары -бері жүріп жан - жағына қарайды, аяқ асты оның назары таякка ауганда ба.іа өзінің не істеу керек екенін білгендей бірден ситуацияны өзгертеді және тапсырма жылдам шешіледі. Ал, ересек жастағы балада бүл операция басқаша болады. Алдымен бала жемісті аздап жақындату үшін үлкендерге таякты беруін өтінеді: бала қиын жағдайдан шығу үшін үлкендердің көмегі арқылы ойлаудын кұралы ретінде сөзге араласады. Содан кейін бала өзі талқылайды, мүндай ойлану жана формада, яғни, бала не істеу керек екенін айтып, кейіннен істейді. Тәжірибеде ең қызықтысы еліктеумен болады. Бресек бала тапсырманы шешіп болғанша, кішісі қарап түрады. Ересек бала тапсырмаш. шешіп болғанда, кішісі шешуге кіріседі және мүнда біз кіші баланьщ каншалықты еліктей алғанын және дайын шешімді кайта жащ-ыртканыы байқаймыз. Егер операция күрделі болса, ситуация ауысады: мүнда еліктеу процесі бір бала әрекет еткенде, екіншісі операцияны сөзбен айтьш түрады. Мысалы: ересек жастағы бала қарапайым жағдайда тапсырманы шешуден бүрын тор аркылы созылып жемісті колымен алуға тырысады. Жасы кіші бала барлық ситуацияны бақылап, ересектің істегеніне еліктеп. соньт кайталап шығады. Баланың ойлауының екі формасын бакылауда - көрнекі сіптаішяньщ және сөздің көмегімен сөйлеудің дамуында байқаған кезеілдердш ■іүрі.н өзгерту болғанын білеміз. Алдымен бала әреект етеді, сонан кепііі еоплсйги және оньщ сөзі тапсырманы шешудің практикалық нәтижесі болады. Біртіндеп, шамамен 4-3 жаста бала ойлау мен сөйлеудің бір уакытта әрекет етуіне көшеді: бала реттейтін операция уақытпен созылып, бірнеше кезеңдерге бөлінеді, сөйлеу эгоцентрикалық сөйлеу түрінде көрініп, әрекетте ойлау пайда болады, кейіннен олардың тұтастай бірігуі байқалады. Сонында шамамен мектеп жасында бала қажет әрекетті алдын - ала жоспарлап, ізімен операцияны орындайды. Әдетте кішкене бала алдымен сурет салады, сонан кейін барып айтады; келесі кезеңде бала не салатынының бөліктерін айтады: ең соңында ақырғы кезең қалыптасады: бала не салатынын айтып, сонаь кейін салады. Баланың ойлауы дамуында оның сөйлеуінің әсерінен болған маңызды өзгеріс қалай қорытындыланады? Жеке заттарды, бүтін байланыстарды бөліп, әлемді, дүниені талдайды және сөз - талдаудың алғашқы күралы. Ал бала үшін затты сөзбен айту - заттардың ішінен біреуін бөлуді білдіреді. Балада алғашкы түсінік қалай көрінетінін білеміз. Біз балаға «Міне қоян» деп айтамыз. Бала бүрылып, затты көреді. Баланың ойлауы дамуында бүл калай көрінетіні сүралады. Мүнда бала эндетикалыктан, синкретикалықтан, көрнекілік, бейнеден, белгілі бір ситуациядан үғымды, түсінікті табуға өтеді. Балада үғымдардың дамуы сөздің әсерімен болады. Бірақ мүны жалғыз жол деп есептеу қате. Үғымдардың қалыптасуының екі даму жолы бар және сөздік үғымдар деп аталатын табиғи функциялар саласы мінез - қүлықтың мәдени күрдеі функциясына келеді. Сонымен, қорыта айтқанда, олйаудың табиғи формасында үғым жиі кайталанатын жеке бөліктердің жай ғана араласуынан пайда болмайды, керісінше үғым бейненің қозғалыс уақытына айналуда болатын күрделі түр өзгерту арқылы, яғни бірнеше маңызды бөліктерді таңдауда калыптасады. жүктеу/скачать 1,56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|