Дәріс тұЛҒаның мотивациялық сферасы

ДӘРІС-2. ТҰЛҒАНЫҢ МОТИВАЦИЯЛЫҚ СФЕРАСЫ 
Мотив (латын тілінде movēre - қозғаушы, итермелеуші) - адамды белгілі бір іс-әрекетке 
бастайтын ішкі субъективті себеп, оның қажеттіліктері мен мүдделерін білдіруге бағытталған 
саналы, мақсатқа сәйкес әрекет. Пиғыл, ынта, мақсат ұғымдарымен үндес. Мотивті жүзеге асыру 
тұлғалық әрекетке бағыт береді. Табиғи және қоғамдық ортаның талаптары адамның мотивтерін 
жүзеге асыру кезінде ерік-жігер жұмылдыруды қажет етеді.
Қазiргi кезде қажеттiлiктiң материалдық (тамақ, киiм, тұрғын үй, жылылық т.б.) және рухани 
(қоғамдық өмiрге, еңбекке, қарым-қатынасқа,бiлiм алуға, творчество т.б.) түрлерiн бөлiп шығарады. 
Мұндағы қажеттiлiктердiң кез-келген жiктелуi де шартты болады. Қажеттiлiктер-адамның барлық 
психологиялық iс-әрекетi, оның ақыл-ойы, сезiмi еркi құрылатын ең басты негiз болып табылады. 
Адам қажеттiлiктерiнiң негiзi оның күшi, пайда болу кезеңдерi мен қанағаттандырылу тәсiлдерiмен 
сипатталынады. 
Қажеттiлiк мотивация құрылымында ерекше орын алады. Қажеттiлiк кез-келген iс-әрекет 
белсендiлiгiнiң бастау көзi болып табылады. Iс-әрекет сәйкес қажеттiлiктi қанағаттандыру құралы 
болып табылады. Осылайша, қажеттiлiк iс-әрекет субъектiсiнiң белсендiлiгiнiң жалпы 
бағыттылығын көрсетедi.
Қажеттiлiктiң заттану процесi дегенiмiздiң өзi оның мотивке көшуi (трансформациясы). 
Субъект белсендiлiгiнiң бағыттылығы нәтижеге жетуi және жекелеген әрекеттiң қасиетi, оның 
алдында тұрған мақсатқа қалай тәуелдiгiне байланысты, мотив iс-әрекеттi толық себептендiредi.
Мотивтер қажеттiлiктермен затталына отырып, бұл қажеттiлiктер мотивтiң бағыттылығын 
анықтайды. Бiр адамның бойында сансыз көп қажеттiлiктердiң болуы мүмкiн емес, бiрақ 
мотивациялық сфераның байлығы олардың әртүрлiлiгi және өзара толықтырулардан байқалып 
отырады. Мотив сферасындағы қажеттiлiктердiң өзара әрекеттесуi бiр-бiрiн күшейтедi немесе 
әлсiретедi, ал олардың өзара қарама-қайшылыққа түсуiнiң нәтижесi-аморальдық жүрiс-тұрысқа 
әкеп соғауы мүмкiн. 
Жеке адамның мотивациясының анықтайтын шешушi фактор-ол өмiрлiк мақсатқа, мағынасына 
байланысты танымдық белсендiлiгi. Мақсат, саналы түрде анықталады, яғни, болашақ нәтиженi сөз 
арқылы алдын-ала мақтау, әрекеттiң бейнеленуi, оның мүмкiн болар салдарының, жалғасуының, 
бейнесi, аралық және соңғы нәтижелер бейнесi. Мақсат мотивацияның детерминалы ретiнде 
шығады, адамның тiкелей сыртқы әсерден қатысты түрде тәуелсiз бола алу қабiлеттiлiгiн көсетедi.
Мотив-бұл адамның белгiлi бiр әрекет үшiн саналы меңгерiлген талаптануы. Ол адамның өзiнiң 
қоршаған жағдайын және алдына қойған мақсатын бағалау, ақылға салу, есептеу деңгейiне 
байланысты мазмұны анықталып қалыптасады.
Мотивация ұғымы-адамның нақты бiр мақсатқа жетуге бағытталған талаптану жүйесiмен 
түсiндiрiледi. Мотивациялық жүрiс-тұрыс “Адам ненi қалайды?» «Ол неге ұмтылады?” сұрақтарына 
жауап бередi. Адамның талабы әрқашан басым қажеттiлiктердiң жүзеге асуымен байланысты 
болады. Адамдар жүрiс-тұрысының негiзiнде белгiлi бiр қажеттiлiктер болады. Қажеттiлiк бұл адам 
бастан кешiретiн мұқтаждық қанағаттануы, адам тiршiлiгi, оның жеке адамдық тұтастығын сақтау
үшiн өмiрлiк маңызды болып табылады. Адам өзiнiң тiршiлiк етуi, дамуы және жетiлдiруi үшiн 
өзiнiң қажеттiлiктерiн қанағаттандыруы үшiн құралдар мен белсендiлiктердi қажет етедi. Адам 
қажеттiлiктерi әртүрлi боладыМотивация механизмiнiң дамуын талдағанда адам мотивациясының 
ерекшелiктерiн алдын-ала анықтау мәселесiнiң маңызы зор. Адам мотивациясының төмендегiдей 
бiрнеше ерекшелiктерi бар: 

адам мотивациясының шығу тегi әлеуметтiк сипатта болады.Оның қажеттiлiктерiнiң 
заттылығы қоғамдық өндiрiстiң нәтижесi болып табылады. (А.Н.Леонтьев, Мильман); 

адам мотивациясының биологиялық мотивациядан айырмашылығы-қоғам қажетiне жауап 
бередi.

адам мотивациясына онтогенез барысында арнаулы бағытталған негiзгi мазмұнын тәрбие 
процесi белгiлейтiн қалыптастырушы ықпалдың әсерi зор.(Иванчук, Симонов); 

адам мотивациясы-интеллект, сөйлеу, санамен тiкелей байланысты. (Ковалев, Хекхаузен); 

адам мотивациясы ерiк процестерi көмегiмен жүзеге асырылады.


адам мотивациясының тұрақтылығы, ситуациялылығы, функционалдық дербестiгi организм 
қалпына байланысты болады. 

адам мотивациясының өмiрлiк алыс мақсаттарға бағытталынуы. (Баранидзе, Обуховский); 

iс-әрекеттiң полимотивациялық сипаты мотивтердiң қажеттiлiктерге поливеленттi қатынасы 
(Додонов, Имедадзе );

икемдiлiгi, өзара ауыспалылығы (Дилитекский)
Осы айтылған негiзгi белгiлердiң арасында маңызды сипатқа ие жеке адамның мотивациялық 
сферасында маңызды орын алатын, оның жүрiс-тұрысының полимотивациялық феномендiлiгi 
болып есептеледi.