Дәріс№1№2 Ежелгі адамдар және көшпелі өркениеттің қалыптасуы
Моңғол уақытында үйсіндер
жүктеу/скачать 338,05 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Үйсіндер көшпелі малшаруашылығын
- Пайдаланған әдебиеттер
| Моңғол уақытында үйсіндер Дешті-Қыпшақтың, одан соң Ақ орданың құрамына кірді. Тайпалардың құрылтайы кезінде үйсін басшылары қоңыраттар мен наймандардан оң қанатында құрметті орында отыратын. Үйсіндер тайпасынан атақты билер Майқы (Байку) мен Бургул шыққан. Майқы Жошы ханның, одан соң Батудың әскерінің оң қанатын басқарған.
Қазақтың халық аңыздарынан белгілі болуынша Майқы би әдет құқығын алғашқы жүргізушілердің бірі, жайлау, қыстау, тайпалардың аумақтық құқықтары туралы және т.б. құқықтық нормаларды жасаушы болған. «Түгел создің түбі бір, түп атасы Майқы би» деген мәтелдің сөздері оның үздік тарихи рөлін көрсетеді. Үйсіндер көшпелі малшаруашылығын отырықшы егіншілікпен ұштастырған, Қытаймен көлемді сауда байланыстары болған. Жылқылары мен мал өнімдеріне айырбасқа жібек, көркемдік бұйымдарын, күріш және т.б. алатын болған. Жетісуда қала үлгісіндегі қоныстар меп шағын елді мекендер көп болған. Археологтар Іле Алатауының баурайында, Талғарда, Ақсайда, Қарғалыда, Каменкада, Ыстықкөл жағасында үйсін қала жұрттарын, Чигу, Канграс (қытайша транскрипциясы Хынлос қалаларының орындарын тапқан. Қала жұрттарынан құмырашылык, ұсталық және зергерлік өнердің небір бұйымдары табылған. Алтыннан жасалып түрлі түсті тастармен әшекейленген, әдемілігі көздің жауын алатын әшекейлер сол замандардың өзінде қырлау және көркемдік құйма өнерінің асқан шеберлері болғанын айғақтайды. Үйсін шеберлері шыңдау, шекіме, қалыптау, металға нақыш салу, тас пен ағашқа ою түсіру әдіс-амалдарына жетік болған. Үйсін шеберлері темірден шаруашылыққа, құрылыс ісіне, егіншілікке қажетті құралдар, аңшылық және соғыс қару-жарақтарын жасады. Қындар, суық қаруларының тұтқа, саптары, қорамсақтар, ертоқым, жүген жабдықтары жозылау, ою-өрнек салу, аң-қүс бейнесін салу арқылы сәнделді. Ежелгі үйсіндер отқа, аспанға, күн мен айға табынды. Олардың көптеген ғұрыптары осындай сенімге байланысты. Қарғалыда обаны қазған кезде аңдар бейнеленген алтын тілікше табылды. Осындай табылымдардың және дереккөз-дердегі мағлұматтардың негізінде ғалымдар 12 жылдық аң бейнелік календарьдың жасалуына үйсіндердін қатысы болған деген қорытынды жасады. Ежелгі авторлар үйсіндердің бір ерекшелігі ретінде олардың әйелдерді айрықша қастерлейтінін атап көрсеткен. Үйсін сөзі Ұлы жүз дегеннің синонимі болып табылады. Ұлы жүздің ру-тайпалық құрамы: дулат, албан, суан, сары үйсін, сіргелі, ысты, ошақты, шапырашты, шанышқылы, қаңлы, жалайыр. Ру-тайпалардың біртұтас этностық қауым болып бірігуінің этностық және саяси проблемаларының тоқайласуы Оңтүстік Қазақстанда үйсіндер мен каңлылар арасында бастау алды, осының нәтижесінде біртіндеп саяси қаңқа негіз құрылып, мұның төңірегіне ру-тайпалар шоғырлана бастады. Пайдаланған әдебиеттер: 1. Қазақстан тарихы (көне дәуірден бүгінге шейін). – Алматы, 1996. Т.1. 2. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан: летопись трех тысячелетий. – Алматы, 1992. 3. Қазақстан тарихы (көне дәуірден біздің заманымызға дейін). Астана, 1999. 4. Древне - тюркская цивилизация: памятники письменности. Материалы Международной научно-теоретической конференции, посвященной 10-летию независимости Республики Казахстан. – Алматы, 2001. 5. Аджи М. Тюрки и мир: сокровенная история. – М., 2004. 6. Аджи М. Европа, тюрки, Великая Степь – М., 2004. 7. Бартольд В.В. Тюрки: Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии. – Алматы, 1993. 8. Гумилев Л.Н. Ежелгі түріктер. – А., 1992. 9. Гумилев Л.Н. Древняя Русь и Великая степь. – М., 1992. 10. Жумаганбетов Т.С. Проблемы формирования и развития древнетюркской системы государственности и права. VI-XII вв. – Алматы. 2003. 11. Оразбаев Х.К. Курс лекций по истории Казахстана. История Казахстана. – Караганда, 2005., 12. Нурпеис К.Н. Алаш һәм Алаш-Орда. – Алматы., 2004. 13. Алма-Ата. 1986. Декабрь. Книга - хроника. – Алматы, 1991. 14. Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы, 1995. 15. Назарбаев Н.А. Без правых и левых. – Алматы, 1992. 16. Назарбаев Н.А. Идейная консолидация общества - как условие прогресса Казахстана. – Алматы, 1993. 17. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. – Алматы, 1999. Қазақстан тарихы. Очерк. 149-174-бб. Қазақстан тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2 тараулар. Рысбайұлы К. Қазақстан Республикасының тарихы, 4-бөлім 21. Абусейтова М.Х. Казахское ханство во второй половине XVI-века. А., 1985 жүктеу/скачать 338,05 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|