Дәрістік кешен Алматы, 021 ж. Дәріс – Микробиология пәні мен міндеттері. Микроағзалар әлемі. Микробиологияның даму тарихы

Балдырлардың көбеюінің үш тәсілі белгілі: вегетативті, жыныссыз және жынысты. 
Балдырлар табиғатта кең таралған. Оларды өзендерде, теңіздерде, мұхиттарда, батпақтарда, 
топырақтарда және басқа субстраттарда кездестіруге болады. Жер үстіндегі балдырлар 
топырақтың беткі қабатында, сондай - ақ топырақтың терең қабаттарында, ағаштардың 
қабығында, тастарда және т.с.с жерлерде мекен етеді. Кейбір балдырлар (жасыл немесе көк 
– жасыл балдырлар) саңырауқұлақтармен (аскомицеттермен) селбесіп, температура мен 
ылғалдылықтың жағымсыз жағдайларында дамуға қабілетті екі компонентті ассоциация – 
қыналарды түзе отырып тіршілік етеді.
Қарапайымдылар – топырақта кеңінен таралған, саны жағынан өте көп біржасушалы 
микроскоптық ағзалар тобы. Олардың мөлшері 5-20 мкм, жасушалары шар, сопақша, 
қысыңқы немесе бұтақталған пішінді болып келеді. Қарапайымдылар негізінен қозғалғыш 
және икемді, яғни, пішінін оңай өзгерте алады. Қарапайымдылар көбінесе паразиттер мен 
жыртқыштар болып келеді, алайда сапрофагтары да кездеседі. Олар жоғары сатыдағы 
өсімдіктердің өсуі мен дамуын ынталандырады. Қарапайымдылар өсімдіктерге тікелей 
жағымды әсерін тигізеді, мысалы, ризосфераны азотты қосылыстармен байытатын зат 
алмасу өнімдерін бөледі; күрделі органикалық қосылыстарды өсімдіктерге қол жетімді 
қарапайым түрге айналдыра отырып ыдыратады. Қарапайымдылар топырақта мекендейтін 
микробтардың тіршілік әрекетін, түрлік құрамын және санын өзгерте отырып, өсімдіктерге 
жанама әсерін де тигізуі мүмкін 
3. Вирустар – ультрамикроскопиялық қатаң жасушаішілік паразиттер тобы, тек тірі 
ағзалардың (бір жасушалы және көп жасушалы) жасушаларында ғана көбеюге қабілетті. 
Олар адам, жануар, өсімдіктер, бунақденелілер, қарапайымдылар мен микроағзалардың 
ауруларының қоздырғыштары болып табылады. Вирустарды 1892 ж. Д.И. Ивановский 
темекінің теңбіл ауруынан жойылу себебін зерттеу барысында өсімдік жапырақтарында 
дақтардың пайда болатынын байқаған.
Д.И. Ивановский ауру өсімдіктің бактериологиялық сүзгіден өткен шырыны арқылы 
сау өсімдікке ауру жұқтыруға болатының анықтады. Осылай ауру тудырушы ағзаның 
бактериологиялық сүзгіден өтіп кететінін көрсетті, бұл ағзалар «сүзілетін вирустар», сонан 
соң «вирустар» деген атқа ие болды.
Вирустардың басқа микроағзалардан ерекшеленетін мынадай қасиеттері бар: 
бактериологиялық сүзгіден өтіп кетуі; жасуша құрылысының болмауы; өсуге немесе 
бинарлы бөлінуге қабілетсіздігі; метаболиттік жүйелерінің болмауы, нуклеин 
қышқылының бір типінен – ДНҚ немесе РНҚ тұруы. Сонымен қатар, олардың көбеюі үшін 
тек нуклеин қышқылы ғана қажет; өзінің ақуыздарын синтездеу үшін қожайын – 
жасушаның рибосомасын қолданады; вирустар қоректік орталарда көбеймейді және 
қожайын ағзасында ғана өмір сүре алады.
Вирустар белгілі бір өсімдікте, жануарлар немесе микроағзалар – қожайындарында 
паразиттік әрекет етеді. Сондықтан вирустарды қожайын типінің негізінде топтарға 
жіктейді (соңғы кезде вирустардың құрылысы, олардың сыртқы орта факторларының 
әсеріне сезімталдығы және т.б. назарға алады). Вирустар топырақта көбеймейді, онда тек 
ұзақ уақыт сақталады (бидайдың, сұлы мен темекінің теңбіл ауруының вирусы, сақиналы 
дақ ауруының вирусы және т.б.) адамның және жануарлардың кейбір вирустары топыраққа 
түсіп, бірнеше ай бойы инфекциялық қабілетін сақтайды.
Фагтар – қатаң паразитті микроағзалар 1915 жылы Ф. Туорт және 1917 жылы Ф.Д. 
Эррель бір – бірінен тәуелсіз ашқан. Фагтар негізінен көп бұрышты призма тәрізді басынан 
және өсінділерінен тұрады. Басының ұзындығы 60-100 нм, өсіндісі 100-200 нм жетеді. 
Призма тәрізді басы тәртіппен орналасқан капсомерлерден тұратын қабықпен қапталған. 
Басының ішінде бір немесе екі тізбекті ДНҚ болады, өсіндісі жиырылуға қабілетті 
ширатылып орналасқан капсомерлермен қапталған ақуызды қармауыш түрінде болады. 
Өсіндінің негізінен 5-6 базалды пластинкалы аяқшалары болады. Осы пластинкалардан 
жұқа жіпшелер сорғыш мүшелер тарайды. Өсінді арқылы ДНҚ фагтің басынан шығып 
зақымдалған микроағзаның жасушасына өтеді. Қазіргі кезде бактериофагтардың 

бактерияларға ену механизмі жақсы зерттелген. Фаг негізінен өзіне сезімтал бактерия 
жасушасына енеді. Сонан соң басындағы ДНҚ бактерияға өтеді де, фагтің қабығы жасуша 
сыртында қалып қояды. Фагтің ДНҚ-сы бактерияға өткен соң, бактерия бөлінуге 
қабілеттілігін жоғалтады, қозғалуын тоқтатады. Бактерияның метаболизмі фагтың ДНҚ–сы 
әсерінен қайта құрылады, яғни, бактерия өз жасушасының заттарын емес 
бактериофагтардың заттарын синтездейді, сөйтіп жасушада бактериофагтардың 
бөлшектері қарқынды түзіле бастайды. Соңынан бактерияның жасуша қабығы еріп, одан 
жетілген бактериофагтар шығады. Бактерияның бір жасушасы жүздеген, тіпті мыңдаған 
бактериофагтарды пайда ететін көздерге айналады.
Бактерияны ерітуге (лизиске ұшыратуға) тек вирулентті фагтар ғана қабілетті болып 
келеді, бірақ сирек жағдайда бактерия жасушасы белсенді емес фагпен жұқтырылады, 
демек фаг бактерия жасушасын лизиске ұшыратпайды, бірақ сонда тіршілік етеді. 
Инфекцияланған бактерия жасушасы бөлінген кезде түзілетін жас жасушалар инфекцияны 
тасымалдаушы болып қала береді. Мұндай бактериофагтарды - шамаланған деп, ал 
фагтарды тасымалдаушы бактерияларды – лизогенді деп атайды. Белгілі бір жағдайда 
бактериялардың лизогенді культуралары ішіндегі фагтардың көмегімен лизиске ұшырауы 
мүмкін. Мұнда фагтардың арнайы әрекетін атап өтуі қажет. Әрбір фаг микроағзалардың бір 
түрін немесе бір-біріне жақын түрлердің топтарын зақымдауға қабілетті. Pseudomonas 
бактериялардың 
Bacillus, 
Rhizobium, 
Streptococcus, 
Staphylococus 
туысы, 
актиномицеттердің Strepzomyces туысы, микобактериялардың Mycobacterium туысын және 
т.б. лизиске ұшырататын фагтар белгілі.
Фагтар суда, топырақта және басқа да табиғи орталарда кездеседі. Кейбір фагтар 
медицинада аурулардың алдын - алуда қолданылады.

жүктеу/скачать 0,85 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: