| Құссайрауық.Өткен ғасырдың соңында Түркістан қаласының ашылып қалған ежелгі қоныс орнынан кездейсоқ табылған бұл аспап көне түрік дәуіріне (ҮІІ-ҮІІІ ғғ.) жатады.
Аспап табиғи саз, майда құм секілді заттардың қосындысынан қатты, тығыз етіп жасалған. Аспаптың үрлеу қуысына жақын және екі бүйірінде дыбыс ойықтары бар. Үрлеу қуысының салыну әдісі бұған дейін анықталған ұлттық үрлемелі аспаптарда кездеспейді. Аспаптың сырты кедір-бұдырлы, боялмаған табиғи қалпында. Күйдірілмей табиғи түрде қатып, тасқа айналған бұл аспап көк саздан (мергель) жасалынған. Дыбысы көне дәуірге тән бес дыбыстық (пентатоникалық) жүйеге тән.
Аспаптың этнотегін анықтауда оның ел арасында «сазсайрауық» (С. Сақалұлы (ІҮ)), Фарабидің сазсырнайы (К.Қарабдалов (Ү), «сайрамақ» (Ә. Марғұлан) сияқты атаулары болған және онымен байланысты болып келетін «ұшатын ән-құс» (Ш. Уәлиханов) жайында аңыздар жинақталды. Аспап сайрайтын құстардың үнін бере алатындықтан, жиынтық түрде құссайрауық аталады.
Бұғышақ - көшпелі түркі-монғол тектес тайпаларға тән, үрлемелі аспап. Бұл аспап өте ерте дәуірден бері қарай келе жатқан құрал. Оның бір сыры – аңшылық құрал болуы. Бұғышақты көбінде «қуыс мүйізден» жасайды. Бұған бұғы, марал тағы басқа аңдар, кей жағдайда мал мүйізін пайдаланып келген. Мүйіздің ішін үңгіп, сүйір үрлейтін жағына дыбыс шығаратын «тілше» салады. Ұзындығы 28-30 см-ге жетеді. Бұғышақтан шыққан үн, дыбыс бұғы, маралдың үніне ұқсас. Бұғы, маралды шақыру яғни «шақырып ату» әдісіне пайдаланады. Алайда аңды алдап атудан «сескенетін» және ырымдайтын тайпалар тек бір-екі рет ғана қолданады. Бұл аспапты бұғы сыбызғы, бұғы шақырғыш деп те атайды. Алтайлықтар мен тува халқы абырғы десе, хақастар пырғы дейді. Бұғышақ монғол тектес тайпаларда да көп сақталып қалған. Абырға сөзі монғолша «сүйіктім» деген мағынаны білдіреді. Олай болса «бұғының сыңар сүйіктісінің» даусына салып шақыру бұғышақтың «абырға» атануы осымен байланысты болса керек.
Желқобыз -қазақтың көне музыкалық аспабы. Желқобыз туралы зерттеулер өте аз кездеседі. Желқобыз сөзі кейде желқабыз, жел-ғыбыз, желбуаз, желқобыз түрінде дыбысталады. Аспаптың желқобыз, желбуаз атауларына келетін болсақ, ол желғабыз – балықтың жүзуіне қажетті үрген қарын тәрізді зат, торсылдақ [ҚТС., 227 б.] деген мағынаны білдіреді де, түбірі ортақ қобыз (қоб – қаб) сөзінің бір варианты болып саналады, ал буаз сөзі аяғы ауыр әйелдің, не буаз малдың қарнына балаудан туындаған бейнелі атау. Н.Тілендиев «Отырар сазы» оркестріне қосып дыбыстандырған бұл аспап желбуаз деп аталған екен. Кейіннен бұл атау желқобыз вариантына ауысқан.
Достарыңызбен бөлісу: |
