Кесте1.Түркістан өңіріндегі үлбірі қымбат, терісі бағалы аңдардың түрлік құрамы

Кесте 2. Терілерді акауына қарай бөлу. Тері шикізаттарының ақауын топтау кестесі

Ауыл шаруашылық малдарына қарағанда, аңдардың өсіп-жетілуі белгілі бір биологиялық мезгілді циклдермен өтеді де, олардың шектелген уақыттың ішінде түлеуі туып, мезгілдік жыныстық жетілуі келіп, организмдегі зат алмасу процесстері өзгеріске ұшырайды (жазғы мезгілдерде зат алмасу процесстері қарқынды жүріп, күзде төмендейді, ал қысқа қарай елеулі азайып, көктемде қайта көтеріледі).

Аңшаруашылықты дамыту моральды комплексті түрде жүзеге асырылады. Қазақстанның оңтүстік өңірінде оның ішінде тура аймағында үлбірі қымбат бағалы терісі бар аңдарды қорғау, көбейту мәселелері жетерліктей деңгейге қойылмаған. Сондықтан бағалы аңдардың өнімдерін өңдеу, олардың тұтынушыларға тигізетін пайдасы маңызды мәселе болып саналады.

Жеңіл өнеркәсіп шикізаттарының және шет елдерге шығарылатын шикізаттардың басты көздерінің бірі-аңдардың бағалы терілері.

Сондықтан бізде терісі бағалы аңдарды көбейту және олардың қорын тиімді пайдалану мәселесіне үлкен мән беріледі.

Біздің аңшылық шаруашылығымызда да өте бағалы және тиімді товардың бірі аң терісі болып есептеледі. Бұлғын,сусар,ақтиін,ондатор, күзен, қызыл түлкі сияқты терісі аса бағалы аңдардың елтірісі жоғары бағаланады. Жабайы тұяқты жануарлардың дәмді еті мен пантысы да экепортқа шығарылады.

Қазіргі кезде Қазақстанның табиғат байлығының бұл түрі-терісі бағалы аңдары өте нашар пайдаланылып келеді. Қазақ ССР Ғылым академиясына қарасты Зоология ғылыми-зерттеу институтының жанындағы сүт қоректілерді зерттейтін лабораторияның ғылыми қызметкерлерінің мәліметтеріне қарағанда, республикамызда таралған терісі үшін ауланатын аңдардың қоры мол екендігі анықталып отыр. Дегенмен халық шаруашылығына, әсіресе жеңіл өнеркәсіпке қажетті тиімді пайдалану, көбейту және өте сирек кездесетін хайуанаттарды қорғау аңшылық шаруашылықтары мен табиғатты қорғау қоғамдарының және аңшылар мен балықшылар одағының негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.

Республикамызда аң терілерін мол өндірудің тағы бір тиімді жолы-терісі құнды кейбір аң түрлерін арнаулы фермаларда өсіру. Сонымен бірге үя қояны сияқты өте сезімтал аңды өсіру көп пайда келтіреді.

Көне тарихы бар Қазақстан жері сонау ертеден-ақ табиғи байлықтары мол өлке. Ұзақ жылдар бойы аң терілерін дайындап, мемлекетке өткізудеҚазақстан екінші орын алып келген. Бұрынғы Одақ бойынша ауланатын 60 түрлі терісі бағалы аңдардың 52-сі Қазақстаңда кездеседі. Халықтың аң терілерінен істелген жылы киімдерге, тауарларға деген талап-тілегі өскен сайын, болашақта бұл аңдардың санын көбейту және оны тиімді пайдалану ісі түбегейлі проблема болып отыр. Жасыратыны жоқ, терісі бағалы аңдардың саны жыл сайын азайып келеді. Олардың құрып кету қаупі бар. Солардың ішіңде тауда — барыс, қызыл қасқыр, ақ тырнақты аю, құдыр, мензбир суыры, арқар, ормандарда — орман сусары, бұлан, шөл және шөлейт аймақтарда қарақұйрық, үстірт арқары, қарақөл, гепард, су жағасында — камшат, қара күзен, құндыз, жұпар тышқан сияқты хайуанаттар мекендейді. Қазіргі таңда бұл аңдар сирек кездеседі. Шетелдік тәжірибеге көз жіберетін болсақ, қорықтарға Германияда барлық жер көлемінің 2,4%, Англияда 4%, Жапонияда 4,22%, Оңтүстік Америкада 2,5%, Жаңа Зелаңдияда 5,93%-і жер бөлінген. Ал Болгарияда 100 мың шаршы километр жерге 27, Польшада 11 қорық пен табиғи бақ орналасқан.Қазақстандағы бар болғаны 7 қорықтың жер көлемі республикамыздағы барлық жердің 0,15%-не ғана тең.

1. 
   Ембаев Ә. Мал және аң терілерін толық өңдеу технологиясы. Алматы: 2007.
   
2. 
   Ковшарь А.Ф., Ковшарь В.А. Қазақстандағы жануарлар әлемі. Алматы: 2005.
   
3. 
   Қыдырбаев Х. Терісі бағалы аңдар оларды пайдалану және қорғау. Аламаты: «Қайнар», 2008.
   
4. 
   Мәдиев Ө.Қ., Айтөленова Қ.Т. Былғары және мех химиясы мен технологиясы. Алматы: Білім, 2011.
   
5. 
   Кенжеева Г. К. Биология. Алматы: 2001.
   
6. 
   Нога Г.С. Зоологиядан жүргізілетін бақылаулар мен тәжірибелер. Алматы: 2009.
   
7. 
   Жүнісов Қ. Зоология сабақтары. Алматы: 1986.
   
8. 
   Қазақстан Ұлттық энциклопедия. Алматы,2006
   
9. 
   Қазақстан қорықтары. І, ІІ том. С.Абдраймұлы. Алматы: «Санат» 2008.
   
10. 
    Смағұлов М.Қ. Оқушы анықтамасы. Алматы: «Арман-ПВ», 2005.
    
11. 
    Сыбанбеков Қ. Биология ғажаптары. Алматы: 1993.
    
12. 
    Жолымбетов Ө.Ш., Құлназаров А.К., Спорт терминдерінің түсіндірме сөздігі. – Алматы, Қазақша-орысша
    
13. 
    Қазақ Энциклопедиясы, 1 том
    
14. 
    Каймулдинова, С. Әбілмәжінова, т.б. — Жануарлар әлемі. Алматы: Мектеп, 2013. — 304 б. ISBN 978-601-293-170-9
    
15. 
    Бейсенова К. Биология. Алматы: Атамұра, 2007. ISBN 9965-34-607-0
    
16. 
    Қазақстандағы жануарлар әлемі. 2013
    
17. 
    Р.А. Алимбаев. Жыртқыш құстар.  Алматы: Атамұра, 2010
    
18. 
    А. Отарбаев. Қолда мал өсірі. Павлодар. 2012
    
19. 
    Хозяев М.П. Технология переработки продукции охотничьих хозяйств. Москва, 2002
    
20. 
    Кулмаганбетов Ш.Қ. Товароведение итехнология переработки сырья животного происхождения. Алматы, 1999.
    
21. 
    Шауенов С.К., Койшыбаев С.А. Лекарственно-техническое сырье животного происхождения. Алматы, 2005.
    
22. 
    Кирилюк Б.И. Мясо и мясные продукты. 4.1. 4.2. Москва, 1980.
    
23. 
    Елемесов К.Е., Закиров М.Д. Қарақөл елтірісі аң терісі және тоңдық қой терісі шикізаттарының тауартануы 1-2 бөлімі, Алматы, 2006
    
24. 
    Жангисин Д. Мал терісінің сапасын жақсарту жолдары- Алматы, 2004
    
25. 
    Ақжігітов М. Мал шаруашылығынан алынатын шикізаттың сапасын арттыру – Алматы, Қайнар, 2008
    
26. 
    Көшербаев Ч.К., Садуов М., Кенжебау М.Ш. Бағалы аң терісін тауарлау- Алматы, 2012
    
27. 
    Житенко П.В. Прошводство, переработка и оценка животноводческого сырья. Москва, 1990
    
28. 
    Байтулин И.О. Анализ состояния биологического разнообразия Казахстана. –Алматы, 2011
    
29. 
    Байтулин И.О.О системном подходе к сохренению и сблансированному использованию биоразнообразия. Гидрометеорология и экология. -2008. -№2.
    
30. 
    Байдавлетов Р.Ж. Методы учета архаров и их экологического обоснования // В. Кн. Методы учеты основных охотничьх промысловых и редких видов животных Казахстана. – Алматы, 2003.
    
31. 
    Березовников Н.Н. Балобан // В кн. Методы учета основных охотничье-промысловых и редких видов животных Казахстана. –Алматы, 2010.
    
32. 
    Бекенов А., Есжанов Б., Махмутов С. Қазақстан сүтқоректілері. –Алматы:Ғылым, 2012
    
33. 
    Бекенов А.Б. Животные ресурсы: устойчивое использование, охрана, перспективы дальнейшего изучения // Изв.АН и ВО РК, НАН.РК. –Сер.биол. и мед. -2009. -№1
    
34. 
    Бәйімбетов Ә.А., Темірхан С.Р. Қазақстанның балықтәрізділері мен қазақша-орысша анықтаушы. – Алматы: Қазақ университеті, 2009 – 347б.
    
35. 
    .Беловский Е.Н.. Модели вымирания и продолжительность существования популяции млекопитающик. // В.кн.: Жизнеспособность популяции. Природоохранные аспекты. –Москва: Мир, 2007. –С.53-81.
    
36. 
    Яблоков А.В. В предисловии к книге. Жизнеспособность популяций. Природоохранные аспекты / под ред М.Сулея.-Москва: Мир, 1989.
    
37. 
    Досжанов Т.К., Казенас В.Л. Сохранение биоразнообразия животного мира-приоритетная задача современной зоологической науки РК // изв.НАН РК. Сер.биол и мед.-2011.-№5.
    
38. 
    Илина Е.Д., Соболев А.Д. Аң шаруашылыгы. М., Афопромиздат, 2009
    
39. 
    Бекенов А. т.б. Казақстан сүтқоректілері. Алматы: Ғылым, 2011
    
40. 
    Әкімбсков Б.Р., Омарқожаұлы Н. Қолда мал өсіру. Алматы: Қайнар, 2009
    
41. 
    Омаркожаев Н. Дербес шаруашылык малын азықтандыру. Алматы: Қайнар, 2011.