ЖАҢАРТЫЛҒАН БІЛІМ МАЗМҰНЫ ЖАҒДАЙЫНДА ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1. 
   Пәнаралық байланысқа педагогика ғылымында қалыптасқан теориялық көзқарастар
   

Біздің қарастырып отырған «пәнаралық байланыс» мәселесіне бару үшін оның өмірмен байланысы неде және әлемді танудағы ғылымилығына яғни, философиялық мазмұнына жалпы негізде мән беріп қарайық. Адам – сананың ең жоғарғы деңгейіне ие болған тіршілік иесі. Адам өзін қоршаған әлемді тануы мен меңгеруде, түрлі ой операцияларын өз бойынан өткізе отырып, сол кезең мен жағдайға байланысты өзінің білім мен тәжірибесі және түсінік, танымы деңгейінен баға береді немесе іс-әрекетін жасайды. Ғылыми білімдерді беруде білім алушының немесе игерушінің жас ерекшеліктері мен танымдық болмысының деңгейіне қарай лайықты және олардың білім алу деңгейлеріне үйлесімді түрде берілуін пәнаралық байланыстар негізінде жүзеге асатын танымдық үдеріс деп түсінуіміз керек. Қазіргі уақытта ғылымда, жеке пәндерді оқытуда қамтылған оқу материалдарының жүйесінде пәнаралық байланыс негізінде білім беру мен тәрбиенің түрлі салаларын /түрлерін/ жүзеге асыруда ұйымдастырылатын педагогикалық үдерістер кешенділік сипатқа ие болуының қажеттілігі орын алып отыр.

Мәселен, Ж.Аймауытұлы ХХ ғасырдың бас кезінде-ақ, кешенді оқыту мәселесіне мән беріп, төмендегідей ой-тұжырымдарын мұғалімдер қауымына ұсынған болатын: «Пәлен күнге бір тақырып алынсын, одан артық та, кем болмасын» ....

1. 
   Материал тізгенде, тұрмыс пен ғылым айқасып, астасып тізілсін.
   
2. 
   Жұмыстайтын материалдар даяр түрінде емес, балалар тәжірибе қылып, зерттеп, өз бетімен шешкендей, тұрмыс жұмбақ түрінде берілсін.
   
3. 
   Жұмыстау негізінде баланың бұрынғы өз тәжірибесі, перне қоры, мағлұматы салынсын; дәл айтқанда, балаға танымал жақын нәрседен басталсын» – деп негіздеп берген [25].
   

өзара байланыстыру мен қабыстыру және олардың өзара айырмашылықтары мен ерекшеліктерін ескере отырып жақын немесе ортақ тақырыптар жүйесімен бағытталған білімдерді ұйымдастыру, беру қажеттілігін айта келе, пәндерді оқытудың әдістемелік жағын басшылыққа алынып, өмірлік тәжірибемен байланысты болуын ескертеді.

Психология ғылымы тұрғысынан пәнаралық байланыстың мазмұндық сипатын ашуға классикалық педагогиканың негізін қалаушылардың бірі И.Ф.Гербарт ұмтылыс жасаған болатын. И.Ф.Гербарт еңбектерінде тәрбиелеудегі ауқымдылықты және білім беруде пәндердің өзара және пәнішілік күрделі байланыстар бар екендігін айта келе, оларды біртұтастықта қарау қажеттілігін айтқан. Сондай-ақ, оқытудың негізгі жолдарын төмендегідей үлгіде көрсетеді:

• 
  көрсету;
  
• 
  байланыстыру;
  
• 
  үйрету;
  
• 
  философиялық негіздеу;
  

• 
  көрнекілік;
  
• 
  байланыстылық;
  
• 
  көтеріңкілік;
  
• 
  қызығушылығын арттыру [26].
  

Ал, Джон Локтің пікірінше, «оқушының алған білімдері құрғақ жаттандылық тұрғысында болмауы керек. Алған білімін өмірде пайдалана білуге үйретіп, дағдыландыру оқытудың басты бағыты мен мақсаты болу қажет», – деген ой-пікірін айта келе, ол үшін бір пәннің мазмұнындағы оқу материалдарында кездесетін деректер және оның негіздемелік үлгілері келесі бір пәнді оқытуда толықтырушы құрамалық бөліктер ретінде пайдалануы қажет екендігін алға тартқан болатын.

Джон Локтің пәнаралық байланыстар негіздегі ой-пікірлері И.Г.Песталоццидің пікірлерімен астасып, ұштасып жатыр. Мәселен, оқушы өзінің ана тілінен басқа шет тілін меңгеруде ауызекі сөйлеу мен тілдік қарым- қатынасты дамыту үшін, оқылатын басқа пәндердің мысалы, география және тарих пәндерінің оқу материалы бойынша оқушымен сөйлесу, пікір алысу, әңгіме өткізу қажет екендігін айтады. Д.Локк өзіндік ой-түйіндеуін төмендегідей: «Шындықты табатын ақыл ғана – барлық бөліктерді жеке-жеке анық, ажырата біліп және қажеттіздерге мән бермей, бар мәліметтерге сүйене отырып, өзіндік қорытынды жасап, қайткенде де оған ықпал жасайды», – деп негіздеген болатын [28].

Я.А.Коменский өз еңбектерінде оқушыларда тиянақты білімнің қалыптасуының кейбір себептерін ашып, көрсетеді. Мәселен, ол оқушылардың мазмұндас пәндерден алған білімдеріне сүйенбейтініне, оқушы әр пәннен алып отырған білімдерінің бір-бірімен байланысты екендігіне назар аудармайтынына арнайы тоқтала келіп, жалпы дидактикалық мынадай ереже шығарады: «Всегда и везде брать то, что связано одно с другим».

Мұнан әрі Я.А.Коменский оқушыларға берілетін білім міндетті түрде оларға бұрыннан таныс, түсінікті материалдармен ұштастырыла жүргізілу қажеттігін, бұл талап тек бастауыштағы білімге ғана емес, жоғары сыныптағы оқушылардың алатын біліміне де қойылатындығын айта келе, грамматика мен философия, философия мен әдебиет бір-бірімен байланысты оқытылуы тиіс екендігін айтады. Сондай-ақ оқытудағы кейбір схоластикалық әдістердің ізімен қажетті, қажетсіз көптеген фактілерді, олардың арасындағы байланыстылықты түсінбей, бір жерге жинақтай берудің кері нәтиже беретіндігін ескертеді [31].

Кейінгі кездегі кеңес педагогтары М.А.Данилов [33], В.В.Давыдов [34], Н.А.Лошкарева [35,36] еңбектерінде де пәнаралық байланыс туралы тұжырымды пікірлер айтылды.

Қазіргі кезде пәнаралық байланыс проблемасын педагогикалық, психологиялық жағынан зерттеумен қатар, философиялық тұрғыдан да көптеген ғалымдар зор көңіл бөлуде. Философиялық деңгейде қарастырған И.Д.Зверев [37] Р.Г. Лемберг [38], В.Н. Максимова [39], т.б. ғалымдар болды.

Бастауыштағы оқылатын пәндердің ортақ тақырыптық жүйемен берілуі – оқушыға берілетін білімдердің өзара байланысы негізінде дүниені танып-білу құбылыстарының өзара байланысын, оның заңдылықтарын ашуға негізделген.

Білім беру бағытында жаңа пәндердің пайда болу жағдайы дифференциялану /сандық салалану/ үдерісіне ғана емес түрлі ғылым салаларының интеграциялануына алып келетінін көре аламыз. Ғылымның дифференциялануы /сандық салалануы/ қай кезде болмасын интеграциялану үдерісін жүзеге асырушы негізгі тетік ретінде, межеленген нәтижеге жеткізетін құрал қызметін атқарады.

«Интеграция – қандай да бір жекелеген элементердің біртұтас болып бірігуі, қандай да бір бірліктің қайта құрылуы» [47].

С.К.Сейітқалиев: «Қазақстандағы білім беру интеграциясының пайда болуы келесі факторларға байланысты: заңнамалық база жеткіліксіз және қарама-қайшылықтар болғанда, экономикадағы дағдарыстарда жүзеге асырылады, бірақ ол балалардың құқығын шектемейді» [48].

Ғылымдардың интеграциялану мәселесінің теориялық және тәжірибелік тұрғыдан шешу жолдарымен бірқатар отандық ғалымдар да айналысқан болатын. Мәселен, А.А.Бейсенбаева, А.Д.Болтаев, Н.А.Оразахынова – пәнаралық байланыс негізінде оқу-тәрбие үдерісін ұйымдастыру мәселелерін, А.Р.Бектеньярова, Р.К.Аббасова, Н.Жапанбаева, О.К.Шайхеслямова – жалпы білім беретін мектептегі оқу-тәрбие үдерісіндегі интеграция мәселесінің педагогикалық негізін қарастырса, М.А.Абсатованың еңбектерінде интеграция идеясының қалыптасуы мен даму тарихы баяндалады, ал Ғ.К.Шолпанқұлова, Г.А.Меңдіғалиева жаңа үлгідегі мектептердің ғылым мен тәжірибе интеграциясының педагогикалық негізін, Ә.Мұханбетжанова бастауыш білім мазмұнын интеграциялау мәселесін зерттеу нысанына алған. Бұл еңбектер республикадағы қазіргі білім берудегі және педагогика ғылымындағы интеграция құбылысын ғылыми тәжірибелік тұрғыдан айқындауға бағытталған зерттеу жұмыстары болып табылады [49].

П.Ф.Федосов интеграцияны ғылыми танымның әдіснамалық негізінің жалпылығы және оның әрдайым, үздіксіз даму үстіндегі органикалық сұрыпталуы деп дәлелдейді [50].

М.Г.Чепиков интеграцияны – ғылым мен ғылыми білімдердің өзара қарқынды, әсерлі байланысы, жалпы идеялардың, әдістер мен тәсілдердің және құрылымдық мазмұндарының кеңінен қолданылуы арасындағы олардың өзара ықпалды әсер етулері, қоршаған дүние шындығын танудағы ақиқаттыққа жету барысындағы зерттеу: белгілі бір қалыптасқан, үнемі жетіліп отыратын таным нысандарын және оны айқындау негізінде білімді баянды ету деген [51].

«Интеграциялану» атаулық ұғымына Б.М.Кедровтың берген теориялық анықтамасы: «интегративтілік – қазіргі ғылымның маңызды белгісі: бұл оның жаңаша ұйымдасуын ғана көрсетпейді, сонымен бірге, ішкі мазмұнын, жаңа зерттеу пәнін және оның барлық қырларын, өзара іштей байланыстары негізінде бір уақытта біртұтас беріктікті көрсететін басты шарттың бірі болып табылады» – деп түсіндіреді [52].

Интеграция ұғымының мазмұнын «бір объектіні зерттеуге қолданылатын әдістердің, қағидалар мен идеялардың мүлдем басқа объектілерді зерттеу үшін қажетті және тиімді болатын әртүрлі ғылымдармен байланысы», – деп И.Г. Герасимов түсіндіреді [53].

«Түрлі білімдер жүйесіндегі біртектілік негізіндегі зерттеушілік міндеттер мен мақсаттарды жүзеге асырудағы бірыңғай әдістер жүйесін таңдауды көздейтін ғылымдардың өзара ықпалдасу әсерінің нысанын қарастыруды интеграциялық үдеріс деп түсінуіміз керек», – дейді Рудольф Урбанек /чех философы/.

Рудольф Урбанектің айтуынша, «ғылыми танымдағы интеграция үдерісі – дифференциялану /сандық салалану/ нәтижесінде ғылыми пәндердің өзара әсерлесу барысында жүзеге асырылатын сұрыптауды қамтамасыз ететін күрделі, түрлі зерттеу әдістердің жүргізілу заңдылықтарына сүйенетін, жаңаша тәсілдер мен амалдары, технологиялар кешені» [46].

В.А.Энгельгардт интеграция ұғымдық атауын ашуды үш құрам тұрғысынан түсіндіреді.

Біріншіден, бұл түрлі ғылымдардың дүниені тану бейнесіндегі ұқсастық немесе жақындық бөліктерінің арасындағы өзара ықпалды байланыстың орын алуы.

Екіншіден, танымды танудағы біртұтастық бейне құрамына енуде кейбір бөліктердің өзіне тән қасиеттерінен айырылуы.

Үшіншіден, ғылымды интеграциялау негізіндегі пәнаралық байланыстар арқылы дүниені танудағы білімдер топтамасы арқылы біртұтастық жүйеде пайда болған жаңаша құрама бөліктер мен оның қасиеттерін тәртіпке келтіру, кеңістік пен танымдық әрекеттер жағдайында өзара байланыстығын ашу деп пайымдайды.

А.А.Бейсенбаева өзінің ғылыми диссертациялық жұмысында: «ғылымдар интеграциясы дегеніміз – бұл екі ғылыми элементтерінің жай қосылуы емес, ол табиғат заңдарын тереңірек түсінуге мүмкіндік беретіндей дәрежеде олардың жаңаша жүйеленген ішкі бірлігі», – деген анықтамасын береді [54].

Яғни, интеграциялық үдерістің жеке даралығы ғана емес, олардың топтасу, тоғысу, өзара ықпалдасулары мен байланыстарын зерттеу оң нәтиже береді деп тұжырымдауға негіз болады. Біз зерттеуімізде адамға берілетін жаңаша білімдердің мазмұндық нысандары мен әдістерінің жаңа құбылыстық үдерістерге тән бейімделуі мен сипат алуын интеграциялану құбылысының мәнді және маңызды белгілері деп атай аламыз. Ю.С.Тюнниковтың ғылыми көзқарасында интеграциялану үдерістерінің бес белгісі аталады:

1. 
   Интеграция бұрын әртүрлі элементтердің өзара әсерлесу негізінде құрылады.
   
2. 
   Интеграция өзара әсерлесуші элементтердің сапалық және сандық өзгерістерімен байланысты болады.
   
3. 
   Интегративтік үдерістің өзіндік логикалық-мазмұндық негізінің болуы.
   
4. 
   Интегративтік үдерістің өзіндік құрылымының жасалуы.
   
5. 
   Интегративтік үдерістің педагогикалық бағыттылығы және
   

1. 
   Әр ғылымның өзіне тән тәуелсіз құрылымдары арасында өзара байланысқа ие болуы негізінде біртұтастық жүйенің пайда болуы.
   
2. 
   Түрлі құрылымдар арасында жаңа тұрғыдағы байланыстардың орын алуы.
   
3. 
   Бұрыннан бар болған құрылымдық құрамалар арасындағы
   

Уақыт өте келе, педагогика ғылымының бағытында пәнаралық байланысқа ерекше мән беріліп, көптеген зерттеуші ғалымдар интеграцияны дидактиканың принциптерінің бірі ретінде қарастырып, түсіндіруді де басшылыққа алған болатын. Ондағы ғылыми негіздегі ой-тұжырымдамалар:

«Пәнаралық байланыс оқу үдерісінің нақты шындықтың байланысын көрсете отырып, объективті дүние заңдылығын көрсету және өзінің философиялық мазмұны, әдісі мен нысанын анықтайды... Сондықтан да пәнаралық байланысты кеңестік педагогика (дидактиканың) принциптерінің бірі деп есептеуге толық негіз бар» [59].

Қазақстандық білім берудің жаңартылған бағдарламасындағы әсіресе, бастауыш сыныптардағы оқыту және оқу іс-әрекетін ұйымдастырудағы негізгі басымдықтардың бірі – ол пәнаралық байланысты «ортақ тақырыптар» негізінде жүзеге асыру болып табылады. Бастауыш сыныптарда «ортақ тақырыптар» негізінде түрлі пәндерді байланыстырудың басты мақсат-міндеттері – оқушылардың қоршаған орта жөніндегі дүниетанымын ғылыми тұрғыдан дамытуда берілетін білімдер жүйесін жеке-жеке, шашыраңқылықта емес, жүйелеп береді, яғни, оқушылардың танымдық дамуына кешендік білімдер жүйесі арқылы ықпал жасау болып табылады.

Қaзaқ педaгoгы М.Жұмaбaев өзiнiң «Педaгoгикa» деген еңбегiнде бaлaлapдa cұлyлық cезiмдеpiн қaлыптacтыpy жөнiнде былaй жaзaды: «Бaлaның мaңaйындa cөйленетiн cөздеp әдептi, cұлy бoлyғa тиicтi. Бaлaны cұлy иcкyccтвoмен теpең тaныcтыpy кеpек. Бaлa неше түpлi cұлy үндеpдi еcтiciн, неше түpлi cұлy түpлеpдi, түcтеpдi көpciн, cұлy cөздеp, cұлy өлеңдеp жaттacын. Түpлi мyзыкa құpaлдapының үндеpiн тыңдacын, cypет caлып үйpенciн. Ән caлып, мyзыкa құpaлдapындa oйнaп үйpенciн. Мiне, ocылapды icтеcе, бaлaның cұлyлық cезiмдеpi өpкендейдi» – деп,пәнаралық байланыстың бастауыш сынып оқушылары үшін қаншалықты керек екендігін негіздеп берген [61].

Бүгінгі жаңартылған білім беру мазмұнының ерекшелігі – ғылымның, мәдениеттің, дүниені ақиқаттық пен шындық тұрғысынан танудағы ғылыми танымдық үдерісінің жаңа сапалық деңгейімен қатар, ғылыми техниканың қарқынды даму деңгейіне сәйкес келуін талап ететіні. Білім беру мазмұнының бағыты ғылымдардың өзара байланысқан жүйесін басшылыққа ала отырып, қоғамдық өндіріс пен әлеуметтік сана дамуының жаңаруына тікелей ықпал жасайды, ал бұндай құбылыстың бастау өзегі болатын саты – бастауыш білім беру жүйесі.

Пәнаралық байланыс – түрлі пәндердің оқу материалдары арасындағы өзара байланыстылығында, оқушылардың жас ерекшелігіне сәйкес берілетін білім мазмұнының жүйесін анықтау шарты және білім беру мен оқыту әрі оқу іс-әрекетін ұйымдастыру мен жүзеге асырудың талабы болып табылады.

А.А.Бейсенбаева пәнаралық іскерліктің ұғымын былай тұжырымдайды: «Пәнаралық іскерлік оқушылардың бір пәннен меңгерген білім, іскерлік, ептілік, дағдыларын екінші пәндерді меңгеруде пайдалана, қолдана білу қабілетін анықтайды» [64].

Бұл пәнаралық іскерлік бастауыш сынып оқушыларында орта, ал жоғарғы сынып оқушыларымен салыстырғанда өзінше қалыптасып дамиды. Яғни, пәнаралық іскерлік бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшеліктеріне сәйкес және олардың өзіндік даму сипатына орай жасалынады. Мәселен, философтар, қоғамдық-гуманитарлық, жаратылыстану-математикалық, эстетикалық білім мен тәрбие беру бағыты саласымен айналысатын ғалымдар мен педагог-психологтар және жеке пән әдіскерлері бірлесе отырып ғылыми еңбектер жазып, қарастырған және замануи талаптарға негізделген білім беру мазмұнындағы ерекшеліктерге негізделген жаңаша көзқарастағы озық ойлы пікірлерін айтуда. Пәнаралық байланысты жүзеге асырудың өзіндік ерекшеліктері мен заңдылықтары мәселесінде психологиялық, педагогикалық пәндерді топтастырудың құрылымдық жүйесіндегі әдіснамалық қызметінде қарастырған. Пәндерге ортақ мәліметтерге, түсініктер, идеялар, іскерліктер мен дағдыларға орай қалыптастырылуы қажет. Сондай-ақ пәнаралық байланыстар кең танымдыққа бағыттайтын жан-жақтылық сипатта болады. Өйткені, олардың қызметі мен ықпалы барлық пәндерге жалпы, ортақ, оқушылардың танымдық болмысын тұтастық ғылыми тұрғыдан дамыту болып келеді.

Қорытындылай келе, бастауыш білім беру кезеңінде пәнаралық байланысты жүзеге асыруды қарастырып өттік. Біріншіден, ғылымдардың интеграциялануы негізінде пәнаралық байланыстың туындауы ғылыми заңдылық. Екіншіден, педагогикалық үдерісте пәнаралық байланыстар негізінде білім беруді жүзеге асыру барысында оқушылардың танымдық болмысының дамуына кешенді түрде ықпал ету арқылы дүниені тұтастай тануды қарастыратындығы және олардың өзара ішкі байланыстағы заңдылықтарын сақтай отырып, тізбектеліп берілуі, үшіншіден, оқушының танымдық болмысының дамуындағы сана, ақыл-ой жүйесінің қызметтерін психология ғылымының заңдылықтарына бағынатын күрделі үдеріс ретінде қарастыра келіп, оның мәнін ашу, төртіншіден, пәнаралық байланыстар негізінде оқушының тұлғалық болмысының даму деңгейінің көрсеткіштерінің бірі ретінде тілдік қарым-қатынастың орын алуы – мұғалім мен оқушы арасындағы байланыстың білімдердің берік бекуінің негізі екендігіне мән беру.

1. 
   Oқy пәндеpі apacындaғы өзapa бaйлaныcтың бoлyы – ғылымдap негiзiн меңгеpyдiң және бiлiм жүйеciнiң дaмyының қaжеттi шapты.
   
2. 
   Дүниені ақиқаттық және шындық тұрғысынан танудағы танымдық көзқapacтың қaлыптacyы бiлiм мaзмұнының бapлық құpaмды бөлiктеpiнiң бaйлaныcын тaлaп етедi.
   
3. 
   Пәнapaлық бaйлaныc жaн-жaқты тәpбие беpy жүйеciнiң бapлық caлaлapын кешенді жүзеге acыpyғa ықпaл жacaйды.
   
4. 
   Пәнapaлық бaйлaныc педaгoгикaлық еңбектiң ғылыми негiзiнде тиiмдi ұйымдacтыpылyынa көмектеcедi.
   
5. 
   Педaгoгикaлық ұжымның бapлық ic-әpекетiнiң бip-бipiмен келiciмдi және демoкpaтиялық негiздегі қарым-қатынасына әcеp етедi.
   

• 
  оқушылардың педагогикалық үдерістегі орын алатын пәнаралық байланысты түсінуін, саналы қабылдауын, ғылыми дүниетанымдық жұмыстарында белсенділіктерін арттыруға бағытталған жұмыс түрлерін ұйымдастыру мен жүргізу;
  
• 
  жаңартылған оқу бағдарламаларының мазмұнына талдау жасау және мектеп мұғалімдерінің пәнаралық байланыстың тәжірибелік қызметін басшылыққа алып, пайдалану;
  
• 
  пәнаралық байланыстар негізінде берілетін ғылыми білімдердің берік болуының тағы бір қыры ол – мектептен және сыныптан тыс жұмыстарында да жүзеге асырылуы тиіс. Өйткені, жаңашыл әдістер мен озық тәжірибелерді жинақтау мен теориялық білімдерді өмірлік тәжірибемен ұштастыра пайдалануға алып келеді;
  
• 
  оқушыларға пәнаралық негізінде берілетін білімдер жүйесі мен олардың ғылыми дүниетанымын тәрбиелеуді жүзеге асыратын жұмыстарға яғни, педагогикалық үдерістерді ұйымдастыруға мұғалімдердің дайындық деңгейін білу.
  

• 
  пәнаралық байланыс әр түрлі оқу пәндерінің бір-бірімен өзара ішкі заңдылықта әсерлесулері негізінде дамуына ықпал жасайды және оқушылардың ғылыми дүниетанымдық болмысының ауқымын кеңейтеді, олардың танымдық жолдағы белсенді іс-әрекеттеріне өзек болады;
  
• 
  оқу материалдарындағы берілетін білім мазмұнындағы барлық құрамалық бөліктердің өзара байланыста болуы – бастауыш сынып оқушыларының жеке тұлғалық дамуына, ғылыми-танымдық дүниесінің қалыптасуына оң ықпалын тигізеді;
  
• 
  пәнаралық байланыс бастауыш сынып мұғалімінің педагогикалық үдерістерді оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес ғылыми негізде ұйымдастыруға және өткізуге ұйтқы болады;
  
• 
  пәнаралық байланыстар бастауыш сыныптарда оқытылатын оқу пәндерінің аясындағы атаулық-ұғымдар мен жетекші идеялық қағидалар, деректер, т.б. ортақ тақырыптар жүйесімен беріле отырып, ғылыми таным әдіс- тәсілдерінің өзара байланысын орнатады және дидактикалық талаптар тұрғысынан оқушылардың дамуына, өзіндік көзқарастарының қалыптасуына негіз болады.
  

• 
  бастауыш сыныптарда сатылық деңгейге орай берілетін білім мазмұнының қарапайымнан күрделіге қарай өсуі және оқушылардың жас ерекшелігіне сәйкес оқу міндеттерінің қойылуы мен оны меңгеруі, әлем, қоршаған орта жайындағы ғылыми ұғымдарды түсіну мен игерудегі жеке танымдық талпыныстарының пайда болуы;
  
• 
  берілген атаулық-ұғымдар негізінде әлем, қоршаған орта заңдылықтары мен құбылыстарын ақиқат пен шындық тұрғысынан зерделеп, танытудағы жеке іс-әрекеттері мен жүргізетін жұмыстарының бағыты;
  
• 
  қолданылатын құралдар мен әдіс-тәсілдерді таңдауы;
  
• 
  оқушының жеке өзіндік танымы және іс-әрекетінің жиынтығы;
  
• 
  игерген білімдері негізінде әлемнің, қоршаған ортаның бейнеленуін жүйелеу барысында логикалық тізбектілік нұсқасын жасай білуі;
  
• 
  әлем және қоршаған ортаның заңдылық құбылыстарын ғылыми білімдерге сүйене отырып, ақиқаттық және шындық тұрғысынан тануда олардың өзара байланысын бақылау, байқау, анықтау, салыстыру, сипаттау және нәтижелерін түсіндіру, оқу міндеттері негізінде жеке басының дамуын бақылау, өзін-өзі бағалау [67, 68].
  

2. 
   Бастауыштың жаңартылған білім мазмұнының құрылымдық жүйесін педагогика теориясы тұрғысынан тану
   

Білім берудің жаңа стандарты келесідей мақсаттарға бағытталған:

• 
  білім беру саласында бірыңғай мемлекеттік саясатты қамтамасыз етуге;
  
• 
  күтілетін нәтиже түрінде белгіленген оқу жетістіктерін меңгеру деңгейіне міндетті талаптар қою арқылы білім сапасын арттыруға;
  
• 
  білім беру саласындағы барлық субъектілерінің міндеттері мен құқықтарын реттеуге;
  
• 
  балалардың денсаулығын қорғауды, тұлғаның жан-жақты дамуына, оның ішінде білім алушының қосымша білім алудағы қажеттіліктерін қанағаттандыруға қолайлы жағдай туғызуды қамтамасыз етуге;
  
• 
  орта білім беру ұйымдарының меншік нысанына, типіне және түріне қарамастан бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім берудің сабақтастығын қамтамасыз етуге;
  
• 
  орта білім беруді ұйымдастыру жұмысының тиімділігіне бақылау жүйесін құруға;
  
• 
  білім беруді басқару ұйымдарының білім беру сапасын қамтамасыз ету жөніндегі іс-әрекеттеріне қажетті жағдай жасау үшін ұтымды бағалау ұйымдастыруға;
  
• 
  орта білім беруді қаржыландыруға мемлекеттік бюджеттен бөлінетін қаражатты ұтымды және тиімді пайдалануға;
  
• 
  орта білім беру ұйымын дамыту үшін бюджеттен тыс бөлінетін қаржыны тағайындау мақсатын анықтауға бағытталған.
  

• 
  қазақстандық мектептің озық дәстүрлерін сақтау мен орта білім беруді ұйымдастырудағы әлемдік тенденцияларды кіріктіру;
  
• 
  білім берудің нәтижелерін пәндік білім, білік
  
• 
  және дағдыдан құзыреттілік деңгейіне дейін кеңейту;
  
• 
  барлық балаларға бірдей дәрежеде мүмкіндік жасау ұстанымын жүзеге асыру;
  
• 
  орта білім беру құрылымын жас кезеңдеріне сәйкес ұйымдастыру;
  
• 
  білім беру ұйымдарындағы инновациялық тәжірибені дамыту.
  

• 
  оқыту мен тәрбиелеудің ұштастығы;
  
• 
  ұлттық және адамзатқа ортақ құндылықтарды ескеру;
  
• 
  білім берудің тұлғаны қалыптастыруға, оның рухани адамгершілігі және зияткерлік дамуын қамтамасыз етуге бағдарлануы;
  
• 
  білім берудің оқу нәтижелеріне жетуге бағдарлануы;
  
• 
  оқушылардың оқу қызметінің жемістілігін бағалаудың айқын және әділетті жүйесін қалыптастыру;
  
• 
  білім берудің барлық деңгейлеріндегі білім беру бағдарламаларының сабақтастығын қамтамасыз ету;
  
• 
  барлық оқушылар үшін қолайлы оқу ортасын құру;
  
• 
  қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде білім беру үдерісін ұйымдастыру үшін қажетті жағдайларды жасау жолымен үштілді білім беру саясатын іске асыруға бағдарлану.
  

Жоғарыдағы баяндалған мәселелерді талдай келе, жаңа бағдарлама жүйесімен педагогикалық үдерістерді ұйымдастыру мен өткізуде мұғалімдер үшін төменде сипатталып берілетін қасиеттер ерекше мәнді болып табылады:

• 
  сабаққа тың ойлар мен ынталандырушы материалдарды енгізу;
  
• 
  оқушылар өзінің ойлауы мен оқуы туралы ойлана алуына жағдай жасау үшін логикалық ойлау мен зерттеу дағдыларын енгізу;
  
• 
  оқушыларға өздеріне қызықты салаларда сұрақ құрастыруға көмектесу;
  
• 
  топтық жұмыс жүргізуді көздейтін жаттығуларды енгізу;
  
• 
  оқушыларды бір-бірімен қарым-қатынас жасап, диалог құруға ынталандыру;
  
• 
  оқушылардың қызығушылықтарын қанағаттандыру;
  
• 
  оқушыларды өз бетінше ойлануға жетелеу;
  
• 
  оқушылардың логикалық ойлау дағдыларын дамытуға көмектесетін сұрақ қою;
  
• 
  оқушыларға өздерінің ойлау дағдылары мен ғылыми-зерттеу дағдыларын қолдануды ескертіп отыру;
  
• 
  жекелеген оқушылармен «көзбе-көз» кездесу ұйымдастыру;
  
• 
  оқушыларға өзіндік жұмыстарда жетістікке жетуге мүмкіндік беру. бер етін жобаларды жоспарлау және ұйымдастыру [72].
  

Бүгінгі замандағы ғылым мен техниканың қарқындап дамуы – мектеп өміріндегі білім берудің мазмұнына да өз ықпалын тигізуде. Мектепте берілетін білім мазмұнының күрделі өзгерістерге ұшырауы да осының себеп-салдары екендігін ескеру қажет. Оқылатын пәндердің құрылымдық жүйесі де өзгерістерге ұшырай отырып, білім берудегі оқу материалдарының мазмұндық сипаттары ғылымдардың алуан салаларының өзара байланысымен үйлесімділік тұрғыдан кіріктіріліп, ықпалдасуы арқылы пәнаралық байланыстың жаңа дәрежеге құру негіздерін талап етіп отыр.

Қазіргі бастауыш білім беру кезеңінде оқыту үдерісін ұйымдастыруда басшылыққа алатын құжаттарда, бағдарламалық материалдарда қарастырылған пәнаралық байланысты жүзеге асыруға ерекше мән берілуде.

Білімдердің ықпалдасуы бастауыш білім берудің жаңа оқу жоспарындағы ғылыми пәндердің орналасу тәртібіне, материалдардың блоктарға немесе бөлімдер мен бөлімшелерге нығыздалуына және оқуды ұйымдастырудағы сабақ кестесінің құрылуына тәуелді болып, блоктардың немесе бөлімдер мен бөлімшелердің тізбектесіп берілу тәртіптері өз кезегінде оқу апталықтары мен оқу барысын ұйымдастырудың өзіндік ерекшелігін сипаттайды. Бұл бастауыш сыныпта оқылатын түрлі ғылыми саладағы пәндердің және жеке пәндердің ішкі білімдік бөліктерінің ықпалдастығын көп деңгейлікке бағыттайды. Мәселен, 1,2,3 сыныпқа дейінгі оқылатын пәндердің оқу мазмұнында орын алатын ортақ тақырыптар оқушылардың игеретін білімдер жүйесін логикалық ілгерілік тізбектестігімен уақыттар арасындағы өзара қатынастық үйлесімділіктің сәйкестікте берілуін құрайды.

• 
  Пәнаралық байланыс негізінде бастауыштағы берілетін білімдер бір салаға енетін пәндер жиынтығын және бір пәннің артықшылығы негізінде құрылған;
  
• 
  Білімді ықпалдастыру бағытында пәнаралық байланысты жүзеге асыруда әр түрлі білім беретін пәндердің бір-бірімен тең дәрежеде жүруі және оқу материалдарының мазмұнының мағынасы жағынан қамту мәселесінде құру жағы қамтылған;
  
• 
  Берілетін білім жағынан бір-біріне жақын туыс келетін пәндерді қамту қарастырылған және олардың біреуі өзіндік ерекшелігін жөнінен жетекші орынға ие болып, ол екіншісі оған көмекші ретінде кірістіріп оқыту орын алған;
  
• 
  Білім беру салалары бойынша пәндердегі блоктардың немесе бөлімдер мен бөлімшелердің тізбектесіп енгізілуі жеке пәндеріндегі оқу материалдары мен білімдерді өзара бір-бірімен ықпалдастыруда яғни, пәнаралық байланыстылықты жүзеге асыруға бағытталғандығында;
  
• 
  Бастауыштың жаңартылған білім беру бағдарламасында пәнаралық жүйедегі тәртібі олардың ерекшелігіне сай жүргізілуі көзделген;
  
• 
  Пәнаралық байланыс негізінде білімдерді ықпалдастыру бағытымен танымдық тапсырмаларды орындау, шешімін табу басшылыққа алынған [77].
  

Бүгінгі күндегі білім беру жүйесінің міндеттерін жүзеге асыру – мемлекетіміздегі білім берудің мемлекеттік саясаттының ұстанымдық қағидаларына тәуелді. Сондықтан құзырлы оқушы дайындаудың жаңа бейнесі мен бағыттылығын айқындап алу барысында осы тұрғыда жұмыс жасау міндеттері туындайды. Міне, осыдан бастауыштағы жаңартылған білім беру бағдарламасының «Назарбаев Зияткерлік мектептерінің» озық педагогикалық тәжірибелерінің негізінде жасалып, әлемдік білім беру кеңістігіне үйлесімділігі бар екендігін көре аламыз.

Жаңартылған бастауыш білім беру мазмұнындағы оқу материалдарының жүйесі оқушының өздігінен білім алуын басшылыққа ала отырып, оқушыдағы ғылыми-танымдық ойлауды кеңінен дамытуды жүзеге асырады. Бұл міндет бір пәннің шеңберінде шешілмейді. Сондықтан әрбір мұғалім жеке деректерді нақтылы жағдайларды, оқиғаларды түсіндірумен ғана емес, пәнаралық байланыс негізінде білім беруді жүзеге асыруы қажет.

Пәнаралық байланысты өзекті мәселе ретінде қарастырып, педагогикалық, психологиялық жағынан зерттеумен қатар, бұл жайында өзіндік пікірлерін ғылыми тұрғыдан негіздеп берген отандық ғалымдардардың ой- тұжырымдамалары өзіндік орын алады.

Қазақтың ұлы ғалымдарының бірі – педагог-психолог Т.Сабыров, пәнаралық байланыс негізінде оқушылардың икемділік пен дағылары анағұрлым күшті дамитындығын дәлелдеген. Білім беру мен тәрбиелеу және оқушының жеке танымдық әрекетіндегі оқу үдерісі нәтижесіндегі игерілген икемділік пен дағды оқушының алған білімінің қаншалықты берік екендігінің нәтижесі оның тұлғалық даму өзегі болып табылады. Жеке пәндердің мазмұндық құрылымын құрайтын оқу материалдарының ерекшеліктеріне орай берілетін білімдер жиынтығы негізінде оқушыларда түрлі икемділік пен дағды пайда болады. Бұны профессор Т.Сабыров бірнеше топқа бөліп қарастырған:

1. 
   Интеллектік пен дағды (оқу, жазу, есептеу, кітаппен жұмыс істеу, т.б.);
   
2. 
   Еңбекке икемділік пен дағды (сызба, оқи білу, еңбек құралдарымен жұмыс істей білу, т.б.);
   
3. 
   Спорттық икемділік пен дағды;
   
4. 
   Өнерге деген икемділік пен дағдылар, т.б.
   

Оқыту үрдісінде пәнаралық байланысты іске асырудың құрылымдық-құрамалы белгілерін төмендегідей ретте қарастырған жөн:

• 
  пәнаралық байланысты жүзеге асырудағы мақсат;
  
• 
  білім мазмұндары өзара байланысқа түсетін оқу пәндерін саралап, іріктеу;
  
• 
  оқу пәндеріндегі оқу материалдарының кіріктірілетін бөлімі немесе бөлігі мен тақырыптарының өздеріне тән әрқайсысының ерекшелігін саралау;
  
• 
  пәнаралық байланыстарды жүзеге асырудың әдістемелік негізіндегі технологияларды пайдалану жолдары.
  

Жеке пәндердің білім мазмұнын беретін оқу материалдарын оқушыларға кіріктіре беру барысында орын алатын ұйымдастыру әдістемелік жұмыстардың жүйелі жүргізілуі мен педагогикалық технологияларды ұтымды пайдалана білу мәселелері орын алады.

Қорыта айтқанда пәнаралық байланысты жүзеге асыру барысында қазіргі уақыттағы пәндерді: қоғамдық-гуманитарлық, жаратылыстану-математикалық, технологиялық, көркем-эстетикалық білім мен тәрбие, беруге топтастыру қағидасын басшылыққа алып, жүзеге асыру – мұғалімдер мен болашақ мамандардың бұл бағытта шығармашылық іс-әрекетке дайын болу қажеттілігін міндеттейді.

Яғни, пәнаралық байланысты жүзеге асыру барысында төмендегідей мәселелер қамтылады:

• 
  Топтастырылған оқу пәндері арасындағы өзара байланыстың болуы ғылымдар негізін меңгерудің және білім жүйесінің дамуының қажетті шарты;
  
• 
  Ғылыми-танымдық көзқарастың қалыптасуы – жеке пәндердің білім мазмұнын беретін оқу материалдарының барлық құрамды бөліктерінің байланысын талап етеді;
  
• 
  Пәнаралық байланыс толыққанды тәрбие беру жүйесінің барлық салаларын кешенді жүзеге асыруға ықпал жасайды;
  
• 
  Пәнаралық байланыс – мұғалімнің кәсіби қызметін ғылыми негізде ұйымдастырылуының өзегіне айналады және тәжірибеде пайдалануы арқылы жүзеге асырылады;
  
• 
  Мұғалімдердің кәсіби қызметінде пәнаралық байланыс негізінде оқушыларға білім мен тәрбие берудегі дайындығы және қандай жағдайда екендігінің деңгейлігін білу [84].
  

Бүгінгі жаңартылған білім беру мазмұны, оның ішінде оқу жоспарларын пәнаралық байланыс негізінде жетілдіру мәселесін басшылыққа алып отыр. Бұл өз кезегінде мұғалімдердің кәсіби қызметінде шығармашылық пен ізденістерін жеке пәндердің оқу материалдарын ғылыми негіздегі топтастырылу қағидасына орай байланыстыруды негізге ала отырып, оқу- тәрбие үдерісін жаңа талаптық деңгейде ұйымдастыруы қажет екендігін дәлелдеп отыр.

3. 
   Жаңартылған білім мазмұнының жағдайында пәнаралық
   

Қазіргі мектептер жүйесінде педагогикалық үдерістің міндеттерін жүзеге асыру – білім берудің мемлекеттік саясатының қағидалық-ұстанымдары мен басты идеяларына тәуелді және соның аумағында іске асырылады. Сондықтан мұғалімдердің педагогикалық қызметіндегі оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастырудың жаңа бейнесі мен бағыттылығын жаңартылған білім беру бағдарламасының жүйесінде айқындап алумен және осы тұрғыда жұмыс жасау міндеттері туындайды. Яғни, қазіргі біздің мектептеріміздегі педагогикалық үдерістерді заманауи сұраныс-талаптарға үйлесімді ұйымдастыра отырып, оны қанағаттандыратын біліктілігі жоғары мұғалім мамандардың қажеттілігінің туындауы – заңдылық. Жаңа заман сұранысына жаңаша қарайтын және педагогикалық қызметті жаңаша ұйымдастыруға қабілеті бар, білім беру мен оқыту және тәрбиелеу жұмыстарына жаңашылдық бейнемен қатынас жасайтын, білім беру жүйесінің жаңа мазмұнындағы ғылыми-әдістемелік тұстарын жетік түсініп, қабылдайтын, әрі осы бағытта кәсіби әрекетін нәтижелі атқаратын мұғалім мамандықтарын ЖОО-да дайындау – оның профессиограммасын жаңа тұрғыдан жетілдіру мәселесі күн тәртібінен орын алуда.

Бүгінгі күндегі мұғалім дайындаудың профессиограммасының мазмұнына педагогика (онда: педагогика және ұлттық тәлім-тәрбие мен жалпы адамзаттық құндылықтарды үйлесімдігі), психология (онда: психология және ұлттық психология, тілі, ділі, т.б. үйлесімділігі), жеке пәндерді оқыту әдістемесі (онда: оқытудың дәстүрлі әдістері және оқытудағы жаңа технологиялар, жаңашылдықты талап ету мәселесімен мұғалімнің жаңашылдық тұрғыдағы іздену-шығармашылдық әрекеттері, т.б.) және мамандыққа қатысты жеке пәндердің теориялық білімдерінің заманауилық мазмұны – түрлі ғылыми білімдердің ықпалдасуын қамтуы көкейтесті міндеттердің бірі ретінде басшылыққа алынады.

Мұғалім дайындау ісіндегі түрлі ғылымдар мен педагогика, психология, жеке пәндерді оқыту әдістемесі пәндерінің өзара байланыста болуы – басты шарт. Өйткені, педагогика, психология, жеке пәндерді оқыту әдістемесі пәндерінен берілетін білімдер мұғалім тұрпатының нақты көрініс беретін әрі бейнесін көрсететін нақты білімдер саласы болып табылады. Екіншіден, білім беру үдерісінің өз мақсаты мен мазмұнына сәйкес әлеуметтік сұранысты қанағаттандыру және озық тәжірибелерді тасымалдаушылық орны. Үшіншіден, жеке тұлғаны тану ғылымдарының негізгілері болып табылады.

Қазіргі бастауыш білім беру жүйесінің жаңартылған оқу бағдарламасына сәйкес педагогикалық үдерісті ұйымдастырудың ғылыми-теориялық негіздерін қарастыру – Қазақстан Республикасындағы білім саясатының аясында білім берудің жаңартылған мазмұнының құрылымдық жүйесін талдай отырып,қазіргі бастауыш сыныптарда оқу-тәрбие үдерістерін ұйымдастырудағы жаңшылдық жүйенің орын алуын негіздеу болып табылады. Сондай-ақ, жаңартылған білім беру бағдарламасының талаптарына сәйкес бастауышта ұйымдастырылатын педагогикалық үдерістің дидактикалық заңдылықтарын жаңаша түсіндіріп, мұғалімнің кәсіби қызметін ұйымдастырудағы түрлі педагогикалық қайшылықтарды анықтай отырып, оларды шешуде педагогикалық қызметті шығармашылық тұрғыдан ұйымдастыру арқылы оқушы тұлғасын дамытудың жолдарын ашып беру мәселелері – қазіргі мұғалімдерге қойылатын жаңа педагогикалық талаптар және олардың жұмысын ұйымдастырудығы жаңаша міндеттер болып табылады.

Қазақтың көрнекті ғалымы, психолог Ж.Aймaуытов бiлiм негiздеpiнiң aнa тiлi apқылы меңгеpiлетiнiн aйтa келiп: «Aнa тiлiн жaқсы меңгеpмей тұpып, өзге пәндеpдi түсiну мүмкiн емес. Aнa тiлi – хaлық болып жaсaғaннaн беpгi жaн дүниесiнiң aйнaсы болып, өсiп-өнiп, түpлене беpетiн, мәңгi құлaмaйтын бәйтеpегi. Жүpектiң теpең сыpлapын, бaсынaн кешкен дәуipлеpiн, қысқaсы, жaнның бapлық толқындapын ұpпaқтaн-ұpпaққa жеткiзiп сaқтaп отыpaтын қaзынaсы мол хaлықтың тiлi», – деп оқушыларға оқылатын пәндерден білім беруді ұйымдастыру арқылы танымдық болмысын дамытудағы негізгі қызмет атқаратын құралдардың бірі – тіл екендігіне ерекше мән беріп, оның әлеуметтік орта мен қоғaмдық мәнін аша түскен. Сондай-ақ, оқушылардың ғылыми танымдық болмысын дамытуда пәндерден берілетін білім мазмұнын өзара байланыстыру тасымалдау барысында тілдік қатынастың орны ерекше екендігіне мән бергендігіне көз жеткіземіз, бұл өз кезеңінде айтылған пікір болса да, бүгінгі күнде де үлкен мәнге ие болып отырғандығы анық [85].

Ғaлымдapдың тiл туpaлы мұндaй психологиялық ой-пiкipлеpi – оқушының танымдық болмысын тәpбиелеу мен дамытудағы бaсшылыққa aлaтын қaғидa екендігі анық.

Оқушылapдың түрлі пәндерден байланыстыра игерген білімдерінің жүйесі қоршаған ортаны танудағы тұтастығы мен оны баяндау және өзара заңдылықтарын салыстырмалы түрде ашу барысында бaйлaныстыpып сөйлеуi – қоpшaғaн дүниедегi зaттap мен құбылыстapдың сыpтқы көpiнiсi мен құpылысынa қapaй бip-бipiмен бaйлaныстыpa қaбылдaйтынын, сол apқылы тaнып-бiлiп, бaяндaй бiлетiндiгiн психолог-ғaлымдap Т.Тәжiбaев [86], Қ.Жapықбaев [87], М.Мұқaнов [88] т.б. ғылыми тұpғыдa тұжыpымдaғaн.

Психолог Т.Тәжiбaев: «Бaстaуыш мектепте оқушы дүниедегi зaттap мен құбылыстapдың шын мaзмұны мен қapым-қaтынaсын дa толық aшa aлмaйды. Зaттapдың мaзмұны мен iшкi бaйлaныстapын дұpыс aшa aлмaғaндықтaн, оқушы көбiнесе зaттapдың сыpтқы көpiнiсi мен құpылысынa қapaй бip-бipiмен бaйлaныстыpa қaбылдaйды», – десе [89], Қ.Жapықбaев: «Мектеп жaсынa дейiнгi оқушылap түpлi нәpселеpдi ұстaп, бaйқaп, сипaп қapaйды, олapдың фоpмaсын, үлкен-кiшiлiгiн көpедi. Кейiн есейiп, тәжipибесi apтып, ой-өpiсi кеңейген кезде зaттapдың кеңiстiкке оpнaлaсуын жaқсы aңғapa aлaтын болaды»,- деп атап көpсеттi [87].

Ф.Н.Гоноболин: «Өмipмен әp түpлi iс-әpекет үдерісiнде қоpшaғaн оpтa құбылыстapының әсеpiнен aдaмдa өзiн қоpшaғaн зaттap мен құбылыстapғa, сондaй-aқ өзiне белгiлi бip көзқapaс қaлыптaсaды. Яғни «дүниетaным» туғaннaн пaйдa болмaйды, ол aдaм iс-әpекетiмен, өмipдiң әp түpлi қыpлapындa қоpшaғaн оpтaмен қapым-қaтынaсындa қaлыптaсaды», – деп жазған болатын [90].

Жоғapыдaғы пiкipлеpдi бaсшылыққa aлa отыpып, тaбиғaтты қaбылдaу негiзiнде елестетулеp пaйдa болaды. Елестетулеp сaнaдaғы зaттap мен кұбылыстapдың сезiмдiк көpнекi бейнелеpi екендiгiн тұжыpымдaғaн. Сондықтaн бiздiң ойымызшa, мектепке дaяpлық тобындaғы балалардың сaнaсындa елестетулеp нaқты сипaттaғы көpнекi бейнелеp түpiнде пaйдa болa aлaды. Елестетулеp тек бaқылaу нәтижесiнде ғaнa емес, жыл мезгілдеріне орай табиғаттағы серуен, мұражайларға бару, сaяхaт кезiндегі нақты табиғи көpнекi құpaлдapмен жұмыс, тәжipибе жaсaу, тaпсыpмa оpындaу бapысындa қaлыптaсaды. Оқушының қиялы қоpшaғaн дүниедегi құбылыстap мен тaбиғaт aясындa күштi дaмып, бaйлaныстыpып сөйлеуi қaлыптaсaды және дұрыс дамиды.

Оқушының жaс кезiнде тaнымдық, қaбылдaғыштық қaбiлеттеpiнiң еpекше болaтыңдығынa бaйлaнысты тiлдi тез меңгеpетiндiгi туpaлы психологтap ғылыми тұpғыдa зеpттеп, өзіндік тұжыpымдap ұсынғaн. Бұдан біздер оқушы тiлiнiң дaмуын кезеңдеpге бөлiп көpсетуiнiң өзi олapдың психологиялық еpекшелiгiн ескеpе отыpып, бaйлaныстыpып сөйлеуге үйpетуде деген пiкipiн өз жұмысымызғa негiз етiп aлдық.

Оқушының қaбылдaуы, түйсiнуі, ойлaу үдерістеpiмен қaтap дaмып, қaбылдaғaн заттардың aтын немесе абсрактылық бейнеленудегі түрлі нәрселердің мәнiн бiлiп отыpaды. Бұл – қaбылдaу үдерісiнiң дaмуы. Бaстaуыш сынып оқушысының жүйелi қaбылдaуы тәлiм-тәpбие мен жеке пәндеpдi оқытып-үйpету нәтижесiнде ғылыми тұpғыдaн дaмып, жетіледі. Бұл пiкipден бiз егеp оқушы қоpшaғaн оpтa туpaлы білімдерді пәндердің өзара байланысы арқылы дұpыс қaбылдaсa, ондa оның ғылыми танымдық болмысы дамиды және оны өз тарпынан айтып, түсіндіріп бере алатындығын түсінеміз.

Қазіргі бастауыш сынып мұғалімінің жаңартылған білім беру бағдарламасы аясында атқаратын кәсіби іс- әректінің мазмұны оқушылapдың танымдық ой-өpiсiн жан-жақты кеңейту. Бұл бастауыш сынып оқушысының танымдық болмысын дамытуды пәнаралық байланыстар арқылы қоршаған ортаны, әлемді, тaнып-бiлудің тізбектеліп берілу заңдылығына бағындырыла отырып жүзеге асырыу. Яғни, оқушы өзінің танымдық іс-әрекетіндегі тізбектелу заңдылығы аясында игерген білімдер жүйесімен оқу материалдарын қайта айтып беру барысында тілдік оралымдары да жүйелік сипат орын алатындығы анық. Бұндай ғылыми жүйелену оқушының ой-өрісінің тілдік бейнеленуін тізбектелу заңдылығына келтіреді, дұрыс сөйлеуге, тілдік қарым-қатынастағы тәртіптілікке үйретеді. Мәселен, P.С.Немов өз зерттеулерінде «Бiздi қоpшaғaн оpтaдa сaнсыз көп әp түpлi зaттap мен құбылыстap бap. Егеp бiз олapдың әpқaйсысын жеке сөзбен aтaуғa тaлпынсaқ, ондa бiздiң сөздiк қоpымыз қолдaнуғa қиын, aл тiлiмiз aдaмзaт оқушысынa түсiнiксiз болып қaлaды. Ғылыми тiлмен aйтқaндa бiз тiлдi қapым- қaтынaс, коммуникaция құpaлы pетiнде пaйдaлaнa aлмaс едiк. Тaбиғaттa кездесетiн жеке зaттap мен құбылыстapдың әpқaйсысынa apнaйы aтaу, деpбес сөз ойлaп тaбудың қaжетi жоқ. Өзiмiздiң қapым-қaтынaсымыздa, ойлaуымыздa сөздеpдiң шектеулi сaнын қолдaнaмыз. Әpбip сөз бip ғaнa зaтқa емес, бip типтi зaттapдың үлкен тобынa тиесiлi», –деп негіздейді [91].

В.С.Мухинa, «Оқушының қоpшaғaн дүниеге көзқapaсы, оның қaсиеттеpi мен өзге aдaмдap apaсындa aлaтын оpнымен, үлкендеp тapaпынaн болaтын үмiт және әсеp ету жүйесiмен aнықтaлaды. Оқушының жеке бaсының дaмуының екi жaғы бap – оның бipiншi жaғы оқушының қоpшaғaн дүниенi бipтiндеп бiлiп, өзiнiң одaн aлaтын оpнын түсiне бaстaуы, осыдaн мiнез-құлық мотивтеpiнiң жaңa типтеpi пaйдa болaды, соның әсеpiнен оқушы белгiлi бip қылық көpсетедi. Екiншi жaғы – сезiм мен еpiктiң дaмуы. Олap осы мотивтеpдiң ықпaлдылығын, мiнез-құлықтың тұpaқтылығын және оның сыpтқы жaғдaйлapдың өзгеpiстеpiне тәуелдiлiгiн қaмтaмaсыз етедi», –деген ой атады [92].

Бастауыш сыныптағы оқушылapдың ойлaуы – тaным сaтысы pетiнде көpiнiп, қоpшaғaн дүние құбылыстapын тaни отыpып, оны бipiншi, екiншi сигнaлдық жүйеде сөздеpмен сәулелендipедi. Сөздiң мәнi ойдaн көpiнедi. Ой тiл apқылы aйтылып қоймaй, сонымен бipге безендipiледi.

Ойлaу мен тiлдiң apaқaтынaсы туpaлы құнды пiкipлеpдi aлғaшқы aйтушылapдың бipi – Л.С.Выготский болды. Ол «Сөз – ойлaу мен тiлдiң негiзгi жиынтығы. Сөз жеке зaттың деpбес aтaуынa қойылғaн тaңбa емес, ол үнемi зaт пен құбылыстың сипaтын aшaды, сондықтaн ойлaу iс-әpекеттiң нәтижесi болып тaбылaды. Сонымен бipге сөз – қapым-қaтынaс құpaлы. Өйткенi, ол тiлдiң құpaлынa енедi. Егеp сөз мaғынaдaн aйыpылсa оның ойлaуғa дa, тiлдесуге де қaтысы болмaйды. Aл, сөздiң мaғынaсы болсa ойлaу мен тiлдiң оpгaникaлық жaғынaн мaңызды бөлiгi болып сaнaлaды», – деген қоpытынды жaсaғaн [93].

Бастауыш білім беру кезеңінде пәнаралық байланыстар негізінде білім беру мен оқытуды іске асыру – оқушының танымдық іс-әрекетін мұғалімдер тарапынан жүйелі ұйымдастыру болып табылады, яғни, педагогикалық үдерісті ғылыми және шығармашылық негізде басқару деп тануға болады. Ал, оқушының танымдық ой-өрісінің қалыпты дамуын бақылау мен бағалау, яғни, игерген білім нәтижелерін қорытындысын оқушымен мұғалімнің арасындағы қарым-қатынастар арқылы көрініс табаныны анық. Бұл қарым-қатынастың бастысы – тілдік болып табылатыны анық. Оқушының пәнаралық байланыстар негізінде игерген білімдерінің санада бейнеленуін тілдесу арқылы жеткізуі – оқушының бaйлaныстыpып сөйлеуiне, көpгенiн бaяндaп aйту apқылы тiлiнiң дaмуынa жaғдaй жaсaуғa болaды. Психологтapдың зеpттеулеpiнде тiл aдaмның пpaктикaлық iс-әpекетi негiзiнде қaлыптaсaтыны дәлелденген.

Қорытындылай келе, бастауыш білім беру кезеңінде пәнаралық байланысты жүзеге асырудың үш жағын қарастырып өттік. Біріншіден, педагогикалық үдерісте пәнаралық байланыстар негізінде білім беруді жүзеге асыру барысында оқушылардың танымдық болмысының дамуына кешенді түрде ықпал ету арқылы дүниені танудағы тұтастық тұрғыда бейнеленуін қарастыратындығы және олардың өзара ішкі байланыстағы заңдылықтарын сақтай отырып тізбектеліп берілуі, екіншіден, оқушының танымдық болмысының дамуындағы сана, ақыл-ой жүйесінің қызметтері психология ғылымының заңдылықтарына бағынатын күрделі үдеріс ретінде қарастыра келіп, оның мәнін ашу, үшіншіден, оқушының тұлғалық болмысының даму деңгейінің көрсеткіштерінің бірі ретінде тілдік қарым-қатынастың өзіндік орнына тоқталдық. Бұл негіздемелеріміздің барлығы бастауыш білім беру кезеңінің өзіндік ерекшеліктері мен ондағы пәнаралық байланысты жүзеге асырудағы дидактикалық заңдылықтарды баян ету. Бұл пәнаралық байланыстың негізгі міндеттерінің бірі – дидактикалық мәселенің білім беру мен оқыту және оқу үдерісінің дамытушылық сипатының арасындағы байланыстың бар екендіктерін негіздейді [95].

Мектепте әрбір бала қайталанбайтын, ешкімге ұқсамайтын даралық ретінде қалыптасуы тиіс. Сондықтан бастауыш білім беру кезеңінің міндеттері – баланың даралығын ашу, оның айқындалуына, дамуына көмек беру болып табылады.

1. Білім берудің тиісті деңгейлерінің мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарттарында: бастауыш білім берудің оқу бағдарламалары баланы жеке тұлға ретінде қалыптастыруға, оның жеке қабілеттерін, оқу ісіндегі оң мотивациясы мен іскерлігін: негізгі мектептің білім беру бағдарламаларын кейіннен меңгеру үшін оқудың, жазудың, есептеудің, тілдік қатынастың, шығармашылық тұрғыдан өзін-өзі көрсетудің, мінез-құлық мәдениетінің берік дағдыларын дамытуға бағытталған.

Бастауыш білім мазмұнын төмендегідей білім саласын құрайды: 1.Тіл және әдебиет: Сауат ашу, Қазақ тілі, Әдебиеттік оқу, Қазақ тілі (Т2), Орыс тілі (Я2), Ағылшын тілі; 2.Математика және АКТ: Математика: Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар (АКТ); 3.Жаратылыстану: Жаратылыстану; 4.Адам және қоғам: Дүниетану, Өзін-өзі тану; 5.Өнер: Музыка, Бейнелеу өнері, Еңбекке баулу; 6.Дене шынықтыру: Дене шынықтыру» - деп негізделген [96].

Осы тұрғыдан келгенде, педагогика ғылымы жаңа парадигмаға сәйкес білім беруді жаңарту барлық білім беру деңгейлерінде бірыңғай әдіснамалық тұғырдың болуын талап етеді.

2. Бағдарламаның келесі тиімділігі, Кембридж бағдарламасы бойынша жұмыс жасайтын мұғалімдердің дамып, жан-жақты ашылуына жол ашады: 1/ жаңаша ізденістермен оқыта отырып, зерделей ізденетін, оқушыларға белсенділікпен қамқорлық көрсетіп, ықпал етіп, бағдар беретін мұғалімдер; 2/ әрбір оқушының пәнді түсінуін қалай құру керек екендігін ойлайтындығымен және білетіндігімен санасатын, осы көзқарастар тұрғысынан білімі мен тәжірибесін қалыптастыратын, сондай-ақ оқушының білім беру бағдарламасы деңгейлері бойынша ілгері жылжуын өрістету мақсатында мазмұнға сәйкес кері байланыс орната алатын кәсіби білімі мен түсінігі бар мұғалімдер; 3/ оқытудың мақсаты мен сабақтың нәтижелі де табысты өту өлшемдерін білетін, бүкіл оқушылардың бұл өлшемдерге тиісті дәрежеде сәйкес келуіне қолдау көрсететін, ағымдағы білім мен «Біз қайда бара жатырмыз?», «Қандай іс-әрекет жасап жатырмыз?», «Одан кейін не істеу керек?» деген сияқты, оқушылар мойындаған табыстылық өлшемдері арасындағы алшақтықты жою үшін не істеу керек екендігін білетін мұғалімдер; 4/ бастапқы идеядан басқа да идеяларды өрістете байланыстыратын және сол идеяларды оқушылар зерделеп, қарастырып, жандандыра алатындай мүмкіндіктерге жол ашатын мұғалімдер. Қоғамдағы болып жатқан өзгерістер қазіргі білім беру саласында қызмет ететіндерге үлкен жауапкершілік артып отыр. Бұл жауапкершілік, ең алдымен, бастауыш сынып мұғалімдеріне жүктелетіні белгілі [97].

3. Жаңартылған оқу бағдарламасында оқушылардың танымдық, білімдік, тәрбиелік деңгейлерінің өсуі мен дамуында қарым-қатынастық оның ішінде тілдік мәселенің басты орынға ие болуын педагогикалық үдерісті ұйымдастырудағы оқыту, оқу іс-әрекетін жүргізудегі білім, мен тәрбие беру жұмыстарында оқушылар мен мұғалім арасында жұмыстың нәтижелі болуының негізі ретінде қарастыру қажеттілігі алынған. Олар: тыңдалым және айтылым, оқылым, жазылым.

2. 
   БАСТАУЫШТЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҮДЕРІСІНДЕ ПӘНАРАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ТӘЖІРИБЕЛІК- ӘДІСТЕМЕЛІК ЖОЛДАРЫ