Ақыл-ой әрекетінің әдістерін қолдану дағдылары мен дағдыларын қалыптастыру

2.3.1 Ақыл-ой әрекетінің әдістерін қолдану дағдылары мен дағдыларын қалыптастыру

1) ақыл-ой әрекетінің әртүрлі әдістерін меңгерген;

2) материалдың мазмұнына қарай осы нақты материалға қолайлы әдістерді таңдауды үйренді.

Бұл концепцияны жүзеге асыру мұғалімнің күш-жігерін оқушылардың дамуына, олардың ақыл-ой әрекетінің белгілі бір әдістерін меңгеруіне бағытталуына әкеледі. Бұл әдіс-тәсілдерді қолдана отырып, оқушылар белсенді түрде ойлайды, бұл оқылатын материалды терең түсінуге және оны есте сақтауға әкеледі. Материалдың мазмұнына қарай ақыл-ой әрекетінің сол немесе басқа әдісін қолдану ыңғайлы. Мысалдар қарастырыңыз.

Мұғалім түсіндіріп жатқан кезде кітаптағы мәлімдемені оқыған немесе сабақта тыңдаған кезде, оқушы жауап бергенде, оның шынымен растығын өзіңізге сұрақ қою арқылы тексеру пайдалы екенін үнемі еске салады: неге? Ненің негізінде? (Корреляцияны қабылдау). Оны көптеген мұғалімдер кеңінен қолданады. Анықтамаларға, теоремаларға, аксиомаларға сілтеме жасау – мұның бәрі оқытылатын материалды түсінуді тереңдетеді, демек, есте сақтауды жеңілдетеді. Дегенмен, барлық мұғалімдер корреляция әдісін жиі қолдана бермейді. Теореманың дәлелдеуін тыңдағаннан кейін мұғалімдер әрқашан түсінуді нақтылайтын сұрақтар қоя бермейді. Ал бұл оқу әдебиеттерін оқығанда, жаңа материалды сұрастыруда және түсіндіруде оқушылардың қарастырылған жаттау техникасын қолданбауына, ешқандай сұрақ туғызбауына әкеледі.

Студенттерге кітапта берілген түрлендірулерді мүмкіндігінше түрлендіре отырып, қайта шығару пайдалы екені айтылады (қайта жаңғырту және қайта құру әдістері). Қайта құру материалды зерттеуде де кеңінен қолданылады. Мысалы, теоремамен таныса отырып, біз оның дәлелдеуін нақтылаймыз және егжей-тегжейлі айтамыз, әсіресе анық деп берілген ережелерді, бірақ біз үшін олар анық емес. Көбінесе біз теореманың басқа дәлелін табуға тырысамыз, материалды өзімізше баяндаймыз, содан кейін табылған нұсқаны зерттелетін материалмен салыстырып, сол арқылы жақсырақ түсінуге қол жеткіземіз.

Оқытылатын материалды қайта құру және оның үстіне бұрмаламау үшін студент оны жақсы түсінуі керек. Және бұл үшін ол белсенді психикалық әрекетті орындауы керек. Демек, қайта құру әдісін қолдана отырып, оқушы оқытылатын материалды ойдағыдай игереді, ең бастысы, сөзбе-сөз жаттау, қысылып қалу тенденцияларынан арылады. Бұл тенденциядан толық арылу үшін мұғалімнің студенттердің оқытылған материалды өзгеріссіз қайталауы сияқты жағдайлардан арылғаны абзал. Теоремаларды дәлелдеу, формулалардың туындылары, әдетте, оқулықта немесе рефератта емес, өзгертілген сызбаға сәйкес және басқа әріптік белгілермен жазылуы керек. Студенттің материалдың ең болмағанда бір бөлігін өзінше ұсынуға деген кез келген әрекетін ынталандырған жөн. Егер студенттер анықтамаларды, теоремаларды, заңдарды және т.б. қайта шығарса, онда олардың тұжырымдарды өздерінің мысалдарымен және қарсы мысалдарымен сүйемелдеу қажет. Студенттердің анықтамаларды, аксиомаларды және т.б. өз сөздерімен тұжырымдау әрекеттерін ынталандыра отырып, сөздің бұрмалану жағдайларын мұқият талдау керек: қате тұжырымдарды қабылдамай, бүкіл сыныптың мәнін түсінуін қамтамасыз ету үшін қарсы мысалдарды қолданыңыз. жіберілген қате.

Студенттерге мүмкіндігінше оқытылатын материалды бұрынғы біліммен салыстыруға, ұқсастықтар мен айырмашылықтарды белгілеуге (салыстыру техникасы) үйретіледі. Мысалы, формулаларды жақсы есте сақтау үшін студенттерге келесі ұсыныстар беріледі:

1) оларды бір-бірлеп емес, олардың арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды атап, топпен жаттау дұрыс;

2) олардың туындысын және осы формуланың басқалармен байланысын қалпына келтіруге көмектесетін түрлендірулерді есте сақтаған жөн;

3) есептерді шығару барысында формулалардың ауызша тұжырымдарын қайталау тиімді.

Оқытылатын материалды жаңғырту кезінде мұғалім үнемі өз мысалдары мен қарсы мысалдар келтіруін талап етеді (конкреттеу техникасы).

Оқушылардың жоғарыда айтылған ұсыныстарды шынымен орындауы үшін, олардың ақыл-ой әрекетін мақсатты түрде басқару үшін дидактикалық ережені басшылыққа алған жөн: біріншіден, мұғалім оқушылардың күш-жігерін белгілі бір ойлау процестерін пайдалануға бағыттайтын нақты міндет қояды; содан кейін оқулықтың сол немесе басқа абзацтарын оқуды, түсіндірме тыңдауды ұсынады.

Ақыл-ой әрекетінің аталған әдістері қайталауда қолданылатын педагогикалық әдістермен сәйкес келеді, мысалы:

Алгоритм құрастыру

Есептерді шешу, әрекеттер мен амалдарды орындау әдістерін қайталау үшін алгоритмді құрастыру техникасын қолданған тиімді.

Алгоритм келесідей тұжырымдалған:

• 
  ауызша;
  
• 
  блок-схема;
  
• 
  иллюстрация;
  
• 
  ерітінді үлгісі.
  

Біріншіден, бұл үлгіні немесе алгоритмді мұғалім дайын нәрсе ретінде береді, содан кейін мұндай үлгі ретінде бұрын шешілген есеп, алгоритм немесе дидактикалық картада берілген ұқсас есептің шешімі және т.б. Негізінде мұндай әдістердің пайдалылығын жоққа шығармай-ақ, олар студентті биоробот жағдайына дейін төмендететінін мойындау керек. Оқушының ақыл-ой операциялары есептің жағдайын талдауға, таныс алгоритмдердің бірін таңдауға және белгіленген әрекеттер жиынтығын орындауға дейін қысқарады. Іс жүзінде адамды компьютерден ерекшелендіретін нәрсе: өз іс-әрекетінің жоспарын, алгоритмін, бағдарламасын өз бетінше құрастыру қабілеті.

Жоспарлау

Жоспар құру техникасын қолдану келесі қадамдарды қамтиды:

• 
  жағдайды талдау;
  
• 
  жоспарлау;
  
• 
  жоспарланған жоспарды орындау;
  
• 
  нәтижені түсіну, түзету немесе келесі қызмет кезеңіне өту, жаңа мақсаттар қою.
  

Құрылымдық жоспарлау әдістемесінің мәні :

• 
  көптеген есептерді шешуде қолданылатын қарапайым есептеу операцияларының таңбалар жүйесін әзірлеу;
  
• 
  оқушыны тапсырманы жеке құрылымдық элементтерге, элементарлық есептеу операцияларына бөлуге үйрету;
  
• 
  жоспарды осы белгілерден құрастырылған көрнекі сызба түрінде бейнелеуге үйрету.
  

Мұғалімнің түсіндірмесін тыңдай отырып, оқушылар жұмыс дәптерлеріне сызбаларды салады. Мұғалім сабақта және үйде өзіндік жұмыс кезінде есептің шешімін болжау қажет екендігіне назар аударады. Есептің шешімін тексеру студент ұсынған блок-схеманы және алынған жауаптың дәлелділігін талқылаудан тұруы мүмкін. Осыған ұқсас талқылауды студенттердің топтық немесе жұптық жұмысы барысында өткізуге болады.

Студенттің мәселе бойынша жұмысының мазмұнын айтарлықтай өзгертуге болады, тапсырманы шешуге емес, талдауға және шешу жоспарын құруға болады. Бұл есептеулер кезеңін алып тастайтындықтан, бір уақытта студент құрылымы бойынша әртүрлі тапсырмалардың көбірек санын өңдей алады. Әрине, есептеу кезеңінен толығымен бас тарту мүмкін емес, сондықтан тапсырманы келесідей тұжырымдауға болады: «Үш мәселені талдау және шешудің жоспарын жасаңыз, олардың біреуін шешіңіз».

Бұл әдіс үй тапсырмасын массивте орнату кезінде әсіресе ақталады. Пәнге қызығушылық танытатын күшті студенттер үшін олардың құрылымдық схемалары бойынша тапсырмаларды жіктеуге және салыстыруға, белгілі бір типтегі тапсырмаларды құрастыруға қосымша мүмкіндіктер бар.

Реферат жазу

Мазмұндама жазу – қайталау әдістерінің бірі. Оны ынталандырушы байланыстарды қабылдаумен біріктіру ең тиімді. Студенттерге конспектілеу кезінде жазбаларды ең ыңғайлы түрде орналастыру ұсынылады. Оларға белгілердің барлық түрлерін пайдалана отырып, әртүрлі тәсілдермен ноталарын құрастыруға шақырылады: көрсеткілер, астын сызулар, түсті бөлектеу.

Ынталандырулар болуы мүмкін:

1) материалмен танысу науқанын еске түсіру немесе анықтамалар, теоремалар, аксиомалар, заңдар, әртүрлі ережелер мәселесін шешу;

2) көрнекі үлгілерді (модельдер, сызбалар, графиктер, сызбалар), олармен кез келген іс-әрекетті көрсету;

3) белгілермен және белгілермен жұмыс істеу (көрсеткілер мен басқа белгілерді енгізу, жазбалардың астын сызу және т.б.);

4) осы процестер арасында себеп-салдар байланысын орнатуға көмектесетін немесе оларды сыртқы, жанама белгілер бойынша байланыстыратын кез келген пайымдаулар, әрекеттер.

Оқулықпен жұмыс

Оқушылардың өз бетімен жұмыс істеуінің ең көп тараған тәсілі – оқулықпен немесе кітаппен жұмыс:

1. 
   Бағдарламаның жеке мәселелері бойынша оқулық бойынша өздік жұмыс. Оқытушы оқу бағдарламасында қарастырылған барлық материалды студенттерге ұсына алмайды және түсіндіре алмайды. Студенттердің оқулықтағы кейбір сұрақтарды өздігінен меңгеруі мұғалімнің ауызша бергеніне қарағанда жақсы нәтиже береді. Барлығы материалдың сипатына және студенттердің өзіндік жұмысқа дайындығына байланысты болады.
   
2. 
   Мұғалімнің әртүрлі тапсырмаларын орындау: қарапайым және егжей-тегжейлі жоспарлар құру, мысалдарды, иллюстрацияларды, дәйексөздерді таңдау және жазу, зерттелетін құбылыстар мен оқиғалардың салыстырмалы сипаттамаларын құрастыру және т.б.
   
3. 
   Көркем және ғылыми-көпшілік әдебиеттерді, антологияларды, құжаттарды оқу және т.б.
   
4. 
   Сабақта және үйде зерттелетін тақырыптың жекелеген мәселелері бойынша хабарламалар, рефераттар және баяндамалар дайындау.
   

Студенттер де, мұғалім де бірдей операциялардың монотондылығына батып қалмас үшін қалай болуға болады? Біріншіден, жоғарыда аталған әдістердің көпшілігі орындалады. Иә, сонымен қатар аты аталмағандар, өйткені олар жақсы белгілі және жиі болғандықтан, біздің ойымызша, әлі де жеткіліксіз болса да, олар білім беруде қолданылады: кроссвордтар мен оқу материалы бойынша басқатырғыштар, әртүрлі танымдық ойындар (олар нұсқаулықтардағы айырмашылықтарда кеңінен ұсынылған).

Екіншіден, мұнда кейбір арнайы («саналы монотонды» әрекеттерді бұзу үшін) ұсыныстар бар:

1. 
   Материалдың елеусіз ерекшеліктерінің өзгеруі.
   
2. 
   Кейде студенттерді жаңа материалды түсіндіру кезінде мұғалім берген ережелерді, теорияларды, қорытындыларды теріске шығаруға шақыру пайдалы.
   
3. 
   Жарыс, жарыс. Шәкірттеріне «Кім жақсы жазады? Ал мен сенімен біргемін» байқауын ұсынған Л.Толстойды әрдайым еске аламыз.
   

Шындығында, педагогикалық тәжірибеде қалыптасқан жарыстың көптеген түрлері (әсіресе ойын түрінде) - білімдерді сараптаудан жарыстарға дейін: КВН, «Ғажайыптар өрістері», «Бақытты сәт», «Жұлдызды сағат», т.б. /21/

4. 
   Тапсырмаларды жекелендіру. Қайталау қызықтырақ, әр түрлі болады, егер әрқашан бәрі бірдей әрекет етпесе. Әртүрлі тапсырмалар берілсе, оны басқа жігіттер қызығушылықпен қабылдай алады. Кәдімгі көп күрделі тапсырмалар карталарынан бірдей күрделі ойынға дейін (бірақ жеке).
   
5. 
   Таңдау. Таңдау сабақтағы барлық оқушының бір ғана мәселені шешуінде, ал әр оқушының күрделілігіне немесе қызығушылығына қарай өз таңдауы бойынша мәселені шешуінде жатыр. Таңдау мұғалімге оқушыны тереңірек тануға мүмкіндік береді: жеке тұлға ретінде де, тақырыпты меңгеру тұрғысынан да.
   

Психологтар балаларда есте сақтаудың әртүрлі түрлері әртүрлі жылдамдықта дамитынын анықтады. Сонымен, ер балаларда мынадай реттілік бар: біріншіден, заттар үшін есте сақтау қабілеті жақсы дамыған, содан кейін көрнекі мазмұны бар сөздер үшін, есту мазмұны бар, одан кейін дыбыстар үшін, сандар мен абстрактілі ұғымдар үшін, ең соңында, тәжірибелі эмоциялар үшін соңғы есте сақтау. Қыздарда бұл біршама ерекшеленеді: біріншіден, визуалды мазмұны бар сөздерді есте сақтау, содан кейін заттарды, одан кейін дыбыстарды, сандарды және абстрактілі ұғымдарды, ал соңғы орында, ұлдар сияқты, эмоцияларды есте сақтау қабілеті күшті.