Диссертация Аннотация Бейсембаева Гүлшат Зейнелхабиденова

6D020500 – Филологиямамандығыбойынша 

Философия докторы (Ph.D.) ғылыми дәрежесін алуға бағытталған диссертация 

Аннотация 

 

Бейсембаева Гүлшат Зейнелхабиденова 

 

Техникалық терминологияның көпсалалық түрленуі:  жүйелі-динамикалық талдау және 

тіларалық корреляция (әртүрлі жүйелі тілдер негізінде) 

 

      Осы жұмыс неміс, француз және орыс тілдері материалы негізінде жасалған электротехника 

терминологиясын  қалыптастыру,  дамыту  және  қазіргі  жағдайы  туралы  кешенді  сипаттамасына 

арналады.  Зерттеу  білімді  танымдық-дискурстық  парадигманың  шеңберінде  қарастырып, 

лингвотанымдық    (лингвистикалық  ресурстар  жинағының  комегімен  ақпараттың  белгілі  бір 

мӛлшерін таратушы) құбылыс ретінде жүзеге асырылған. 

 

      Зерттеудің өзектілігі 

      Қарқынды дамып келе жатқан халықаралық байланыстар, жедел ақпарат алмасуға мүмкіндік 

беретін жаңа технологиялар кең ауқымды кәсіби тілдердің кіші топтарын зерттеу қызығушылық 

саласына еңгізуді қажет етеді. XXI ғасырда Қазақстан Республикасында халықаралық, ұлтаралық 

кәсіби байланыстарды кеңінен дамытумен байланысты жаһандану  және интернационалдандыру 

процестерінің кӛмегімен мәдениаралық кәсіби қарым -қатынастың әр түрлі аспектілерін зерттеу 

аса  кӛкейкесті  болып  отыр.  Сонымен  қатар,  қазіргі  жаһанданған  әлем  жағдайында  кӛпжақты 

қоғамның  әлеуметтік  құрылымындағы,  экономика,  ғылым  және  басқа  да  адам  танымы 

салаларындағы ӛзгерістер кӛрініс табатын тілдің ең серпінді бӛлігі – терминологиялық жүйе.  

Осы  зерттеуге  байланысты  екі,  үш  және  одан  да  кӛп  тілдерді  білу  саясаты  ерекше  маңызды 

болып  табылады.  Ол  әсіресе    кәсіби  қарым-қатынас  тілі  үшін  аса  маңызды.  Ең  маңызды 

мәдениаралық  кәсіби  қарым-қатынасты  зерттеу  аспектісі  –  оның  тиімділігінің    коммуникация 

субъектілері меңгерген коммуникативтік құзыреттілікті  иелену дәрежесіне тәуелділігін зерттеу. 

Әлбетте,  мәдениаралық  кәсіби  қарым-қатынас  бірінші  кезекте  сӛйлегендердің  жеткілікті  тілдік 

құзыреттілігі  жағдайында  ғана  тиімді.  Бұл  кәсіби  тілдің  кодталған  да,  кодталмаған  да  жүйесін 

игерімен байланысты. 

     Бұл  тұрғыда  жүйелі-динамикалық  талдау  және  әр  түрлі  жүйелер  негізіндегі  тіларалық 

корреляция  материалындағы  электротехникалық  терминологияның  кӛп  сатылы  вариативтілік 

проблемасы  ӛзекті  болып  табылады.  Бұл  тілдің  серпінді  бӛлігі  болатын  терминологиялық 

жүйелердің  шығу  табиғатымен  байланысты.  Ол  терминологиялық  жүйелерде  қоғамның 

әлеуметтік  құрылымында,  экономика,  ғылым  және  басқа  да  адам  танымының  салаларында 

кӛпжақты ӛзгерістер кӛрініс тапқан. Бұл туралы бірнеше рет Р. Лерат, Дж. Сагер, Ю. Н. Марчук, 

Д. С. Шелов, А. В. Суперанская, В. А. Татаринов, Ю. В. Сложеникина, а. А. Реформатский, Д. С. 

Лотте,  Ш.  Құрманбайұлы,  Қ.  Жұбанов,  Ж.  С.  Бейсенова  және  т.  б.  Сияқты  кӛптеген  беделді 

ғалымдар  мәлімдеді.  Мысалы,  Е.  С.  Кубрякова  атап  ӛткендей:  «Лингвистерқазіргі  уақытта 

типологиялық  тұрғыдан  тілді  емес,  оның    ішкі  жүйелері  мен    деңгейлерін  сипаттауға  әрекет 

жасайды.  Тілді  немесе  тіл  топтарын  типологиялық  тұрғыдан  зерттеу  біріншіден  оның  жеке 

лингвистикалық  ішкі  жүйелерін  зерттеу  ретінде  қарастырылады».    Қазіргі  таңда  тілдің  ерекше 

ішкі жүйесі ретінде терминология қарастырылады. 

     Электротехника тілінің кіші тобы терминологиясы әлі де әр түрлі жүйелі тілдер материалында 

зерттеу пәні болмаған. 

     Терминология  ғылыми  практикасында  біз  кӛтерген  мәселелердің  жеке  аспектілеріне 

тоқталған  жұмыстар  бар.  Полиграфикалық  ӛндіріс  мәселелеріне  [1;2],  физика  мен  химия 

терминдерінің  қатынасы  [3;4],  авиациялық  терминдерге  арналған    ғылыми  жұмыстар  аясында 

бізді  қызықтырған  тілдің  кіші  тобына  жатқызуға  болатын  жеке-жеке  пәнаралық  терминдер 

зерттелген[5;6].  Қазіргі  ақпараттық  қоғамның  даму  жағдайында  қарастырылған  тілдің  кіші 

тобының  жаһандығы,  салааралық  электротехникалық  терминологияның  ғылым  мен  ӛндірістің 

барлық салаларына қарқынды енгізілуі оны кешенді зерттеу, жүйелеу, біріздендіру, стандарттау 

қажеттілігін дәлелдейді. 

        Білім фрагменті ретіндегі электротехникалық терминологияның пайда болу мен жұмыс істеу 

мәселелерін  зерттеудің  теориялық  негізі  –  танымдық  лингвистиканың  ережелері  мен 

принциптері.  Танымдық  лингвистикада  адам  қызметінің  когнитивтік  әрекетінің  бірі  ретінде  тіл 

қарастырылады. 

       Қабылданған  зерттеу  бүгінгі  тілдер  қарым-қатынас  мәселесі  тұрғысынан  ӛзекті,  ӛйткені 

түрлі  жүйелі  тілдердегі  электротехника  терминожүйесі  тығыз  тоғысады.  Оның  нәтижесі  адам 

қызметінің жетекші салаларында ӛзара түсіністік пен ынтымақтастықтың кепілі, ол құжаттармен 

жұмыс кезінде де, тар кәсіби ортададағы қарым-қатынас кезінде де қажет терминологияны білуді 

қамтамасыз етеді.  

      Ғылыми  мәтіндерді  зерттеу  нәтижесінде  электротехника  саласындағы    ӛлшеу  техникасын 

түрлі  жүйелі  тілдермен  нақты  сипаттайтын  әдебиеттің  жоғын  кӛрсетті.  Орыс  және  қазақ 

тілдерінің терминожүйесінде кӛп терминдердің нақты эквивалентінің жоқ болуына байланысты 

пайда болатын мәселелер де осыдан шығары сӛзсіз. 

Сонымен, бұл ғылыми жұмыстың ӛзектілігі электротехника терминінің қосылғыштарын зерттеу 

маңыздылығында (жүйелі, сӛз құрайтын, кәсіби белгіленген семантикалық) әрі барлығына ортақ 

тіл  мен  қоғам  байланыс  мәселесінің  когнитивтикалық  факторларын  салыстырмалы  зерттеуде.  

Сонымен қатар, мәселе ӛзектігі орыс, неміс әрі француз тілдеріндегі терминдер жүйесінің тығыз 

қатынасымен  байланысты;  зерттеу  нәтижесі  адам  әрекеті  аясында  терең  түсіністік  пен  жақсы 

қарым-қатынастың  дамуына  әрі  жоғары  деңгейлі  кәсіби  қарым-қатынасты  ынталандыратын 

терминологияны білуге кӛмектеседі. 

      Зерттеудің  мақсаты-әр  түрлі  жүйелі  тілдердің  ерекшеліктерінжәне  тиісті  "кәсіби"  тілдік 

бейнені  анықтау;оны  ескере  отырып,  кәсіби  техникалық  тіл  тезаурустарының  құрылымдық-

тілдікжәне семантикалық сипаттамаларын салыстыру. Кәсіби таңбаланған тақырыптық қағидатқа 

негізделген  бірлестіктер  жұмыс  кезінде  шын  мәнінде  бар  ортақ  заттар  мен  құбылыстар, 

объективті  шындықтың  тілдегі  алатын  кӛрінісінесүйенеді.  Электротехникалық  терминдердің 

даму  және  жұмыс  істеуінің  кешенді  зерттелуі  мен  қалыптасу  сипаттамасы  лингвистикалық 

процестер 

ерекшелігін, 

қарастырылып 

отырған 

тілдердегі 

экстралингвистикалық 

шарттылықтыанықтауға мүмкіндік береді.  

      Зерттеу мақсаты мынадай міндеттер шешу қажеттіліктеріналдын-ала анықтады: 

1)

 

қазіргі  зерттеу  бағыттары  саласындағы  техникалық  негізгі  даму  үрдістерін, 

терминологиялық вариативтілігін талдау; 

2)

 

орыс,  неміс  және  француз  тілдеріндегіэлектротехникалық  тіл  құрамы  мен  құрылым 

нұсқалары  анықтап,  ол  арқылы  электротехника  термин  жүйесінің  кәсіби  аталым 

ерекшелігін табу; 

3)

 

лексикалық  вариативтіліккӛпсатылығын  кӛрсету  және  орыс,  неміс,  француз  тілдеріндегі 

электротехникалық  тілдің  кіші  топтарының  ерекшеліктерін,  даму  заңдылықтарын 

анықтау; 

4)

 

тақырыптық 

топтардыңтолықтығы 

мен 

шекараларын 

талдау, 

ол 

талдауды 

электротехникалық  терминдердің  құрамында  үлгілер  теориясын  пайдалана  отырып, 

экстралингвистикалық алғышарттарды ескере отырып қарастыру; 

5)

 

орыс, неміс және француз тілдеріндегіэлектротехникалық терминдердің ұқсастықтар мен 

айырмашылықтар себептерін анықтау. 

Зерттеу объектісі – орыс, неміс, француз тілдерінің 6906 бірлік болатын электротехникалық 

терминдері. Сонымен қатар, , қазақ тілі терминдерінің мысалдары берілген. 

Зерттеу  пәні:  электротехникалық  терминологиядағы  түрлі  жүйелік  тілдер  тезаурустарының 

құрылымдық-тілдік және семантикалық сипаттамаларпроцессі. 

Негіз болған зерттеу материалы: арнаулы мәтіндер, ғылыми-кӛпшілікке арналған мақалалар, 

арнайы  шетел  тілі  сӛздіктері.  Ғылыми  дискурстағыэлектротехникалық  терминологияны  жинау 

кейбір  жағдайларда  кәсіби  мамандармен  бейресми  жағдайда  лексикографических  кӛздердің 

кӛмегіменжүзеге асырылды. 

Зерттеу  әдістері  таңдалған  нысанның  ерекшелігін,  тілдік  материал,  мақсаттары  және 

міндеттерінесепке ала отырып таңдалды. Кешенді зерттеу әдісі ӛзіне атаулы және контекстуалды 

талдау  түрлерін,  семантикалық  құрылымдар  терминдерінің  компоненттік  талдауын,  фреймдық 

және 

тезаурустық 

модельдеу 

әдістемесін, 

зерттелетін 

терминдердің 

сӛз 

құрастырушымодельдерінің  қайта  жаңарту  процесін  біріктірді.  Сонымен  қатар,  прототип 

теориясы негізінде жүйелі зерттеу әдісі; түрлі мәлімет кӛздерінен алынған терминдер атауларын 

салыстыру; сандық және проценттік сипаттаманың статистикалық әдісі; синхрондық-диахрондық 

әдістер қолданды. 

Зерттеудің  теоретикалық  әрі  әдістемелік  негізін  шетелдік  және  қазақстандық  лингвистердің 

термин теориясы және терминтану саласындағы (L. Drozd, D. Farji-Haguet, J. Humbley, J.C. Sager,  

R.Temmerman, P. Dury, A. Picton, M.-T. Cabré, I. Desmet, E. Wüster, E. Bárcena, T. Read, N. Sager, 

R.  Kitteredge,  J.  Lehrberger,  В.М.  Лейчик,  Ю.Н.  Марчук,  С.В.  Гринев,  В.А.  Татаринов,    А. 

Байтурсынов, У. Айтбаев, Ш. Курманбайулы, т.б.) Е.И. Голованова, С.В. Гринев-Гриневич, Т.Л. 

Канделаки,  Л.А.  Капанадзе,  О.А.  Алимурадов,  К.  Атамуратова,  Д.С.  Лотте,  В.Ф.  Новодранова, 

А.В. Суперанская, В.А. Татаринов,),  арнайы тілдің кіші топтарын зерттеу (В.П. Даниленко, Е.И. 

Голованова,  О.И.  Бабина,  Г.  Акпанбеков,  Ж.С.  Бейсенова,  Ж.  Билялов,  К.  Бектас),  тілдік  әлем 

бейнесі  және  оның  элементтерінфреймдық  модельдеу  зерттеу  динамикасы  мен  құрылымының 

теориялық  негіздерін(J.  Blouet,  В.М.  Лейчик,  М.Н.  Лату,  А.Н.  Баранов,  В.П.  Даниленко,  Е.С. 

Кубрякова, С.В. Гринев-Гриневич, Л.М. Дауров, Г.З. Жабагиева, О.А. Алимурадов,  А. Кусаинов, 

т.б.)  және  жалпы  мен  компьютерлік  лексикографиясаласыдағыеңбектері  құрайды  (С.Д.  Шелов, 

В.Д. Табанакова А.Н. Баранов, А.Н. Яцухин, А.Д. Тастенов, т.б.). 

 

Қорғалатын негізгі мәселелер: 

 

1.

 

Тілдің дамуының бірден бір әділ нәтижесі вариативтілік болып табылады. Ол жаңа түрді 

(форманы) түрлендіріп, жандандырады әрі оны икемді, бірқалыпты етеді.   Нұсқалыққа әкелетін 

себептер  қабылдаудың  деавтоматтануы,  жеңілдетуге  және  артық  аткарымды  жоюға  талпыныс 

болып  табылады.      Терминге  когнитивтік  тұрғыдан  анықтама  беру  тілдің  табиғатын  тереңірек 

тануға,  оның  терминдер  жүйесіндегі  статикалық  ӛмір  сүруін    мамандардың  коммуникативтік 

қызметіндегі  динамикалық  жұмыс  істеуімен  сәйкестендіруге  мүмкіндік  береді.  Арнайы 

мақсаттағы және жалпы қолданыстағы тілдердің ӛзара қарым-қатынасы жаңа сипатта танылуда: 

бірлік номинациясының бір жүйеден екінші жүйеге кӛшуі бірте-бірте болатын, бірнеше сатылы, 

терминологиялық  бірліктердің  семантикасы  мен  концептуалды  мазмұнының  ӛзгерісінің  ерекше 

сипатын анықтайтын құбылыс ретінде ашылуда.  

   2.  Лексикалық  вариативтілігі  мен  оның  нақты  кӛріністері  –  субституция,    терминологиялық 

бірлік  саласындағы  ең  кӛп  таралған  түрі  болып  табылады.      Ассоциациялы  вариативтілік 

ақпаратты  ассоциациялы  білім  негізіндегі  контексттен  алуға  негізделген.  Морфологиялық 

вариативтілікқұрылымдық-семантикалық  ӛзгергіштіктің  кӛрінісі  ретінде  және  синтаксистік  

вариативтілік 

(синтаксистік 

синонимия, 

полисемия, 

омонимия, 

аббревиация, 

интернационализациямен байланысты) арнайы мақсаттарға арналған тілдің (бұдан әрі  - АМАТ) 

табиғи  феномені  болып  табылады.  Олар  интралингвистік  және  экстралингвистік  факторларға 

негізделген. 

3.  Экстралингвисттік  алғышарттар  электротехника  терминологиясының  қалыптасуын  және 

заңды  түрде  дамуын  алты  негізгі  кезеңдерге  бӛлуді  негіздейді.Экстралингвистикалық  фактор 

үлкен  дәрежеде  айырмашылықтардың  пайда  болуына  ықпал  етеді  ,  ӛзіндік  лингвистикалық 

фактор  қаралатын  тілдердің    құрамы,  құрылымы  мен  электротехникалық  терминдердің 

семантикасында  ұқсастықтарды  жасау  бағытында  әрекет  жасайды.  Электротехниканың 

терминдеріне    тән  лингвистикалық  ерекшелік    сала  ішіндегі  және  салааралық  синонимия, 

полисемия мен омонимияболып табылады. Осы тіл тобының  терминдерінің интернационалдық 

сипаты  қазіргі қоғамның жаһандануымен түсіндіріледі. 

4. 

Электротехника 

терминдерінің 

вариативтілігініңкӛпсатылылығы 

синонимдік 

вариативтіліктен 

кӛрінеді.Электротехника 

терминдерінің 

құрылымдық 

ұйымдастыру 

тұрғысынан ,  олардың жасалуының неғұрлым ӛнімді тәсілдері морфологиялық, синтаксистік  , 

және аббревиация тәсілі болып табылады. 

5.  Электротехникалық  терминдердің  жасалу  жолдарында  орыс  және  неміс  тілдерінде 

кездесетін  тәсілдер  кездеседі,  әсіресе,  морфолого-синтаксистік  және  аббревиация  тәсілдері 

кеңінен  қоланылады.  Орыс  тіліндегі  ең  ӛнімді  термин  жасау  жолы  –  күрделі  еркін 

терминологиялық  тіркестер.Неміс  тіліндегі  ең  ӛнімді  термин  жасау  жолы  –  күрделі  терминдер. 

Құрылымы  әр  түрлі  тілдердегі  электротехника  терминологиясының  салыстырмалы-

салғастырмалы талдауының кӛрсетуі бойынша:  

–  қазақ  және  орыс  терминологиясында:  күрделі  терминдер  (ары  қарай–  КТ) 

терминологиялық құрылымдарға (ары қарай– ТҚ), кӛпқұрылымды терминологиялық тіркестерге 

(ары қарай–КТТ), фразалық терминологиялық тіркестерге (ары қарай– ФрТТ), жай терминдерге 

(ары қарай– ЖТ) және қысқартуларға қарағанда басым; 

– неміс терминологиясында: екі және үш құрылымды терминологиялық  тіркестер, сондай-

ақ, кӛпқұрылымдытіркестерқарапайым терминологиялық бірліктер мен қысқартуларға қарағанда 

басым; 

– неміс тіліне орыс және француз тілдеріндегідей морфологиялық аббревиацияның барлық 

түрі тиесілі, қазақ және орыс тілдерінде бастапқы әріптен аббревиация жасау кӛп кездеседі. 

Диссертациялық  зерттеудіңтәжірибелік  маңыздылығы  мынада:  зерттеу  нәтижелері  тілдік 

және    тілдік  емес  мамандық  студенттерінеаударманың  теориясы  мен  практикасы  курсын 

оқытуда,  оқулықтар  және  сӛздіктер  дайындауда,  терминологияны  жүйелеу  және  стандарттау 

жұмыстарында 

 

пайдаланылуы 

мүмкін. 

Қосымшадағы 

сӛздіктер 

мәдениетаралық 

коммуникацияны оқытуда қолданылуы мүмкін. 

Диссертациялық 

зерттеудіңтеориялық 

маңыздылығы 

мынада: 

зерттеу 

барысындаанықталған 

терминдердің 

жасалуындағы 

заңдылықтар 

терминдер 

жайлы 

ғылымдардың  дамуына  үлес  қосады.  Диссертацияда  кәсіби  тілдің    құрылымдық  және 

семантикалық  модельдеуі  анықталады,  электротехника  терминдерінің  ерекшеліктері  тереңірек 

қарастырылады.  Жұмыс  арнайы  мақсаттарға  арналған  тіл,  арнайы  тіл,  тілдер  топшасы 

арасындағы айырмашылықтарды айқындау мәселесіне үлес қосады. 

Зерттеудің  жаңалығы.  Зерттеу  жұмысында  электротехника  терминологиясы  когнитивті-

фреймді  және  тезаурусты  модельдерді  жасау  мақсатында  алғаш  рет  салыстырмалы  аспектіде 

кешенді  зерттелді.  Кӛлемді  материал  негізінде  алғаш  рет  электротехника  терминдерінің 

жасалуының  негізгі  модельдері  жүйелендірілді,  оппозициялық  қатарлар  негізінде  олардың 

семантикалық  құрылымы  дәйекті  түрде  талданды,  элетротехника  саласының  эпонимиялық 

терминдер  классификациясы  жасалды,  термндер  жүйесін  стандарттаудың  принцивыработана 

классификация  корпусаэпонимическойтерминологииэлектротехническойсферы,  предложены 

принциптері  мен  критерийлеріұсынылды.  Терминдердің  пайда  болу,  қалыптасу,  даму  процесі 

алғаш рет диахронды сипатталды.  

Мақсатымен,  мәселесімен  және  әдістермен  анықталған  диссертацияның  композициялық 

құрылымы  кіріспе,  үш  бӛлім,  қорытынды  және  пайдаланылған  әдебиеттер  тізімінен 

тұрады.Лексикографиялық  және  иллюстрациялық  мәлімет  кӛздері  және  электротехника 

терминдерінің тезаурусы қосылған сӛздік ұсынылған. 

Жұмысты сынақтан өткізу 

Жұмыстың негізгі мәселелері 31 басылымда жарық кӛрді, олар: 1 монография, 2 сӛздік,  28 мақала, 

оның ішінде THOMSONREUTERS-дің мәліметтер базасына кіретін журналдағы 3 мақала, SCOPUS-тың 

базасына кіретін 3 мақала, білім беру саласын бақылау комитеті ұсынған баспаларда 8 мақала және алыс 

және  жақын  шет  елдегі  18  халықаралық  және  республикалық  ғылыми  конференцияда  таныстырылды: 

«Қазақстанда  үздіксіз  кәсіби  білім  беру  мәселелері  мен  перспективалары»  (Астана,  2009); 

«Филология:  кеше,  бүгін,  ертең.  VIII  Седельников  оқулары».  (Павлодар,  2009);  «Қазақстанда 

үздіксіз 

кәсіби 

білім 

беру 

мәселелері 

мен 

перспективалары» 

(2009); 

«Кӛпмақсаттышынжырлыжәнедӛңгелектімашиналар:  әзірлеу,  ӛндіру,  жаңғыртужәнепайдалану» 

(Омбы, 2006); «Қазіргіәлеуметтік-гуманитарлықбілім: болмысы, мәселелері, болашағы» (Астана, 

2010);  «Moderndirectionsoftheoreticalandappliedresearches  -  2011»  (Одесса,  2011);  «Жалпы  тіл 

білімі 

және 

түркі 

тілдерінің 

ӛзекті 

мәселелері» 

- 

«TotheissueofsystematizationofGermantechnicalterminology» 

(Астана 

2011); 

AkdenizLanguageStudiesConference  2013  (г.  Анталия,  Турция,  2013);  «Жаңа  замандағы 

филологиялық  ғылымдар»  (Алматы,  2013);  «Қазақстандағы  және  заманауи  әлемдегі  шетел 

тілінде  білім  беру»  (2013);  «3

rd

CyprusInternationalConferenceonEducationalResearch»  (Кипр, 

Лефкоша қ., 2014); «Мәдени қарым-қатынас:тіл, әдебиет, аударма және журналистика» (Алматы 

-  Каскелен,  2014);  «14thInternationalConferenceonEducationandSocialSciences»  (Турция,  Стамбул, 

2014); 

InternationalConferenceofEconomicsandSocialSciences 

(Париж, 

Франция, 

2014); 

«Когнитивтік лингвистикадағыжаңапарадигмалар мен жаңашешімдер»(Бишкек, Киргизия, 2014);

 

«EngineeringTechnologyEngineeringEducationandEngineeringManagement» 

(Лондон, 

Великобритания,  2015);  «TheSeventhEuropeanConferenceonLanguages,  LiteratureandLinguistics 

(Вена, Австрия, 2015); «Инновация білім мен ғылымда». (Алматы-Каскелен, 2016. 

Зерттеудің  концептуалдық  бағытын  кӛрсететін  мақалалар  білім  беру  саласын  бақылау  комитеті 

ұсынған баспаларда басылып шығарылды: ЕНУ Хабаршысы(2009); ЕАГИ Хабаршысы (2009); ЕНУ 

Хабаршысы (2014); Ш. Уалихановаатындағы КГУ Хабаршысы(2016); ЕАГИ Хабаршысы (2016); 

ЕНУ  Хабаршысы  (2016);  ПГУ  Хабаршысы(2016);  Қазақстандағы  ғылым  мен  ӛмір  (2016), 

халықаралық  «ThomsonReuters»  және  «Scopus»  базаларында  ұсынылды:  Lefkosa,  NorthCyprus  

2014Availableonlineat

www.sciencedirect.com

;14thInternationalConferenceonEducationandSocialScien

ces. – Istanbul: 2014. 

URL: http://www.ocerint.org/index.php/digital-library

; «Engineering Technology 

Engineering  Education  and  Engineering  Management»,  London,  2015;  «International  Journal  of 

Environmental and Science Education», Turkei, 2016. 

http://www.ijese.net/makale/1529 .

 

 

 

            ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ 

Кіріспеде  тақырыптың  таңдалу  себебі,  оның  ӛзектілігі,  ғылыми  жаңалығы  айтылып, 

мақсаттары  мен  міндеттері,  зерттеудің  объектісі  мен  пәні  анықталады,  қорғауға  ұсынылатын 

тұжырымдар  айқындалып,  жұмыстың  теориялық  және  практикалық  маңызы,  дереккӛздері  мен 

зерттеу тәсілдері сипатталады.  

 

Диссертацияның  «Техникалық  терминологияны  зерттеудің  теориялық-әдіснамалық 

негіздері» атты бірінші бӛлімде зерттеудің теориялық қағидалары баяндалады. 

 

«Терминтану  жеке  ғылыми  пән  ретінде»  атты  1.1  бӛлігінде  терминтанудың  жеке  ғылым 

ретінде  қалыптасуының  негізгі  қағидалары  баяндалып,  жалпы  терминология  ғылымындағы 

негізгі бағыттар айтылып ӛтеді.  

 

Осыған  сәйкес  шетелдік  терминтану  терминологиялық  ғылымның  аясында  ӛзара 

байланысты 3 түрлі бағытты ажыратады:  

1.

 

Терминология – пәнаралық сипатқа ие автономды пән, ғылыми және техникалық пәндерді 

қамтиды; 

2.

 

Философияға  негізделген  терминология,  негізінен,  білімнің  ұйымдастырылуы  мен 

ұғымдар жүйесінің логикалық классификациясына негізделеді; 

3.

 

Лингвистикаға негізделіп, терминологияны лексикалық тілдік жүйенің және жалпы тілдің 

бӛлігі болып табылатын арнайы, кәсіби тілдің құраушы бӛлігі ретінде қарастырады.  

 

Бұл бӛлікте терминге қатысты ресейлік және қазақстандық ғалымдардың пікірлері айтылады. 

Д.С. Лотте мен Э.К. Дрезен, В.В. Виноградов, А.А. Реформатский, А.И. Моисеев, Г.О. Винокур;  

Р.Г.  Пиотровский, В.П. Даниленко, С.Д. Шелов, В.М. Лейчик, С.В. Гринѐв, Ю.Н. Марчук,  Е.К. 

Войшвилло  сияқты  терминтанушылар  мен  басқа  да  логика  мамандары  терминді  табиғи  тілдің 

сӛзі  не  сӛз  тіркесі  деп  қарастырады.  Зерттеушілер  терминнің  мазмұнды,  формалды  және 

функционалды  құрылымдарының  үлкенді-кішілі  ерекшеліктеріне  келгенде  түрліше  пікірді 

ұстанады.  

Қазақстандық  зерттеушілердің  арасында  да  термин  мәселесіне  қатысты  біржақты  кӛзқарас 

жоқ.  Т.Жанұзақовтың пікіріне  сәйкес,  термин  –  бұл  ғылым  мен  техниканың  түрлі  салаларында 

қолданылатын ұғымдарды білдіретін сӛздер мен сӛз тіркестері болып табылады. М.М.Нұртаеваға 

сәйкес, термин - белгілі бір кәсіби салада, ерекше жағдайларда қолданылатын арнайы сӛз не сӛз 

тіркесі.  

Ж.С.Бейсенованың  айтуы  бойынша,  термин  белгілі  бір  терминологияның  тұрақты  мүшесі 

болып табылады [7, 18б.]. 

Сонымен  қатар,  бұл  бӛлімде  сатылы  құрылым,  жүйе  элементтері  арасындағы 

байланыстардың сызбасын кӛрсететін құрылым сияқты негізгі қасиеттері бар терминологияның 

тұтастылығы  сӛз  етіледі.  Шетелдік  жетекші  лингвисттердің  (R.Temmerman,  PascalineDury, 

AuréliePicton,  Marie-ThérèseCabré,  I.  Desmet  және  т.б.)  кӛзқарасы  бойынша,  тілді  диахрониялық 

аспектісінен  тыс  арнайы  мақсатта  зерттеу  белгілі  бір  салада  қолданылатын  арнайы  тілдік 

ұғымдардың  даму  тарихын  түпкілікті  анықтауға  мүмкіндік  бермейді.  Зерттеудің  диахрониялық 

аспектісі  терминологиялық  қатардың  кӛбеюінің,  сонымен  қатар  синонимдік  варианттылықтың 

даму тарихын бақылауға жол ашады.  

Аталмыш диссертациялық жұмыстың аясында жүзеге асырылып отырған электротехникалық 

терминологияны  зерттеудің  когнитивті  тәсілі  менталды  үдерістердің  заңдылығын  бақылап, 

терминдер  жүйесін  когнитивті  тұрғыдан  сипаттауға  мүмкіндік  береді.  Электротехникалық 

терминологияны  зерттеу  мақсатында  терминологияны    модельдеу  және  семантикалық-

когнитивтік,  семантикалық-фреймдік  талдау  арқылы  вариациялық  үлгілерді  жасау  сияқты 

кешенді әдіс-тәсілдер қолданылды.  

«Электротехниканың  терминдік  ішкі  тілі  лексиканың  қосалқы  жүйесі  ретінде»  атты  1.2 

бӛлігінде  ішкі  тілдің  белгілі  бір  қарым-қатынас  жасау  аясында  тіл  қызметін  атқара  алатын 

қосалқы  жүйе,  қосалқы  құрылым  ретіндегі  рӛлі  сӛз  етіледі,  электротехника  ғылымының 

қалыптасу  сатылары  қарастырылады.  Электротехника  -  «таза»  ғылымның  жаңалықтарын 

тәжірибеде қолдану арқылы пайда болған техниканың алғашқы саласы, ӛйткені электротехника - 

энергияны  түрлендіру,  заттардың  химиялық  құрамын  ӛзгерту  және  т.б.  үшін  қолданылатын 

электрлі және магниттік құбылыстарға байланысты ғылым мен техниканың саласы.  

Біз  қарастырған  терминологияның  ғылым  мен  техниканың  арнайы  саласы  ретінде 

қалыптасуының тарихын зерттей келе келесі кезеңдер ажыратылды: 

I  саты  (б.з.д.  VI  ғ.    –  1600  ж.)    -  біртекті  терминдердің  дүниеге  келуімен  сипатталатын 

электротехниканың қалыптасу кезеңі.    

II саты (1600 – 1733 жж.) – электр тоғының қасиеттерін жаппай зерттеу кезеңі; 

III  саты  (1745  –  1800  жж.)  –  электротехниканың  техниканың  жеке саласы  болып  қалыптасу 

кезеңіндегі электр тоғының қасиеттерін жан-жақты зерттеу.  

IV  саты  (1820  –  1914  жж.)  –  негізгі  ашылулар  кезеңі.  Бұл  кезде  ӛндірістік  революцияның 

нәтижесі  ретінде  жаңа  білім  салаларының  пайда  болуыңа  орай  терминдердің  саны  артады, 

дәлірек айтқанда, зерттеліп отырған сала аясында бірқатар жаңа ашылулар орын алады.  

Vсаты  (1914  –  1956  жж.)  –  электрлі  шамы  бар  радиотехниканың  кезеңі.  Бұл  кезең  жетекші 

еуропалық  тілдердің  (неміс,  француз,  ағылшын  тілдері)  ресурстарының  арқасында  зерттеліп 

отырған терминдер жүйесінің қарқынды түрде толығуымен сипатталады. Мысалы: Faraday-Effekt 

m  –  эффект  Фарадея  –  Фарадей  құбылысы  –  Faradayeffect;  Radiolampe  f  –  радиолампа  –  радио 

шам – radiotube;  

VI саты екі жеке кезеңнен тұрады:  

а) 1958-1969 жж. -  жартылай ӛткізгіш құрылғылардың белсенді түрде пайдаланылуы; 

б) 1969 ж.-XXIғ. басы – электротехниканың микроэлектронды даму кезеңі.  

Электротехниканың  терминдер  жүйесі  түрлі  деңгейлері  мен  осы  деңгейлері  арасында  әр 

алуан байланыс типтері бар күрделі сатылы құрылым ретінде қарастырылады. Қандай да бір ішкі 

тілдің терминдер жүйесінің қалыптасуы терминдердің қызмет ету аясы мен оларды жазу аясын 

қамтиды.  

 

Терминдерді лексикографиялық жазудың қажеттілігі бірқатар терминдер аясын бӛліп құрған 

еуропалық  терминология  ғалымдарының  тәжірибесіне  байланысты.  Әсіресе,  ЛоикДепеккер 

ӛзінің «Entre signe et concept» атты жұмысында былай дейді:  «Les questions de métodologie que 

posèrent  inévitablement  le  traitement  et  la  mise  en  forme  du  matériau  terminologique  ont  conduit  à 

soulever  des  problems  d’ordre  linguistique,  notamment  sur  l’unité  terminologique,  les  phénomènes  de 

creation  et  d’évolution  des termes, la  synonimie, la definition  ont provoqué  de  constituer d’ensembles 

dictionnariques» - «Терминологиялық материалдарды қолдану мен ӛңдеуді талап ететін әдіснама 

мәселелері келесідей лингвистикалық сұрақтардың қарастырылуыңа әкелді: терминдердің пайда 

болуы  мен  дамуы,  автоматтандырылған  арнайы  сӛздіктерді  жасау  қажеттілігін  тудырған 

дефиниция, синонимия, түрлі ақпараттық салаларға қосылу сұрақтары».  

Түрлендіру мәселесі қазіргі лингвистикадағы ең маңызды мәселелердің бірі болып табылады. 

Бұл тілдің барлық деңгейлерінде кӛрініс табатын негізгі қасиеті.  

«Варианттылық»  ұғымы  лингвистикадағы  әмбебап  ұғым  болып  табылады,  ол 

лингвистикалық  жүйенің  тарихи  дамудың  кезеңдері  арасындағы  айырмашылықтарды  кӛрсете 

білу  ерекшелігін  танытады,  яғни  бұған  бір  жағынан  тарихи  варианттылыққа,  екінші  жағынан 

географиялық  орны,  әлеуметтік,  институционалдық  немесе  жағдаяттық  қолданысына 

байланысты ғылыми терминдердің қолданылуы кіреді.  

Лингвистикада  «вариант»термині  кӛп  мағыналы  ұғым  болып  табылады,  ол  лексемалардың 

ұқсастықтарыңа байланысты олардың формасының ӛзгеруі сияқты варианттылықтың жекелеген 

жағдайлары мен ұлттық тілдердің түрлі нұсқаларының бар екендігін кӛрсетеді. «Инвариант» деп 

объектіні  түрлендірген  кездегі  немесе  сол  объекті  сипатталатын  жағдайда  ӛзгеріссіз  қалатын 

бӛлікті айтамыз.  

Қазіргі  таңда  варианттылық  ұғымы  фонема,  морфема,  лексема  немесе  қандай  да  бір  нақты 

семантикалық құрылым болсын бір негізгі тілдік бірліктің екі не одан да кӛп вариацияларының 

ӛмір сүруін білдіреді.  

«Неміс,  француз  және  орыс  тілдеріндегі  электротехникалық  терминологияның  вариативтік 

үлгілері: жалпы және арнайы» атты екінші бӛлімде келесі мәселелер қарастырылады: 

1.

 

Неміс, француз және орыс тілдеріндегі электротехникалық терминдердің формальды-

семантикалықвариативтілігі;  2.  Электротехниканың  терминдер  жүйесінің  когнитивті-

фреймдік  ерекшеліктерін  ескере  отырып,  электротехниканың  ішкі  неміс,  француз, 

орыс 

тілдеріндегі 

құрылымдық-семантикалықвариативтілігі 

қарастырылады. 

Типологиялық  тұрғыдан  біз  электротехникалық  терминдердің  келесідей  топтарын 

ажыраттық:  морфологиялық;  морофологиялық-сӛз  тудырушы;  сӛз  тудырушы; 

аббревиациялық  топтар;  эпонимдік  терминдердің  ерекшеліктері  қарастырылды; 

электротехниканың  ішкі  тілінің  когнитивті-фреймдік  үлгісі  жасалды,  оған  кіретін 

негізгі  ішкі  фреймдерге  талдау  жасалды,  неміс,  француз  және  орыс  тілдеріндегі 

электротехникалық  терминдердің  вариативтілігі  тұрғысынан  жалпы  және  арнайы 

қасиеттері  айқындалды.  Сонымен  қатар,  қазақ  тіліндегі  мысалдар  да  алынды. 

Диссертациялық  жұмыста  неміс,  француз  және  орыс  тілдеріндегі  заманауи 

электротехникалық  терминологияның  терминдері  зерттеліп  талданды.  Зерттелген 

теориялық  материалдың  негізінде  6906  электротехникалық  термин  қарастырылды, 

нәтижесінде терминдердің келесі формальді типтері ажыратылды:  

қарапайым (туынды): Dispersion

f

=Streuung

f

 – дисперсия –дисперсия – dispersion; Pult

n

- 

пульт – пульт – console; 

күрделі  терминологиялық  тіркестер,  мұнда  тіркестің  бір  мүшесін  алмастыруға 

болады,  бірақ  ол  еркін  терминологиялық  тіркестер  (ЕТТ)  болмауы  тиіс:  Ваndpass

m

  = 

Ваndpassfielter

n

 –  полосно-полупускающий фильтр – Filtrepasse-bande; 

ЕТТ  (еркін  терминологиялық  тіркестер):BallistischeGalwanometerkonstante

 

f

  – 

баллистическаяпостояннаягальванометра  –  баллистикалық  тұрақты  гальванометр  – 

galvanomètrebalistiqueconstante;  

БТТ (байланыстырушы терминологиялық тіркестер): selbststeuerndeSchwingungen

pl

  – 

автоколебания  –  автотербеліс  –  auto-oscillation;  anisotropischesMedium

n

 

– 

анизотропнаясреда – анизотропты орта – non-milieuanisotrope. 

ФрТТ  (фразалық  терминологиялық  тіркестер):  Transformator

m

mitDuftkühlung  – 

трансформатор с воздушнымохлаждением – ауамен салқындатылатын трансформатор 

– Transformateurrefroidiparair; 

КқТТ  (Көпқұрамды  терминологиялық  тіркес)-3-4  құрамдас  бӛліктерден  құралып, 

терминдерді жасаудың жаңа тәсілі ретінде аббревиацияға (қысқарту) әкелді; 

қысқартулар:Еt  –  Elektrotechnik

 

f 

–  электротехника  –  электротехника  – 

l'ingénierieélectrique; 

IТТI 

= 

Informationstechnik, 

TechnischeInformatik

 

f

 

– 

информационная техника – ақпараттық техника – informationequipment. 

эпонимдік  терминдер,  әсіресе:  Joule-Lenz-Gesetz

n

–    Ленц  заңы–  Джоуля,  Kelvin  – 

Grad

m

 –  Кельвин градусы,  Kennely – Heaviside – Schicht

f

–Кеннели қабаты – Хевисайд, 

–   Е қабаты(ионосфера) , Kerr-Zelle

m

– конденсатор (ұяшық) Керра, АmpereVolt-Ohm-

Meter

n

– авометр– авометр–avometre, бұлар іріктемелердің 2%-н құрайды ; және т.с.с. 

Бұл  бӛлікте  сонымен  қатар  қарапайым  және  туынды  терминдер  неміс  және  орыс 

тілдерінде зерттеліп отырған электротехникалық терминдер жүйесінің жаңатерминдер жасаудың 

кең таралған морфологиялық тәсілі ретінде таныстырылған.  

Неміс және орыс тілдеріндегі электротехникалық терминологияның эксплециттідериваттары 

келесідей  терминдер  арқылы  берілген:  Treiber

m

  –  драйвер  –  драйвер–  driver;  Demodulation

f 

– 

демодуляция–  демодуляция–  demodulation;  Filter

  m

  –  фильтр  –  сүзгі  –  filter;  Generierung

f

-

генерация–  генерация  –  oscillation;  Akustik

f

–  акустика  –  акустика  –  acoustics;  Dämpfung

f

  – 

демпфироание–  тежеу  –  attenuation.  Неміс,  француз  және  орыс  тілдерінің  электротехникалық 

терминдер  жүйесіндегі  жұрнақ  жалғау  мәселесін  талдау  келесідей  мәліметтерді  анықтауға 

мүмкіндік берді: 

Сәйкес  ұғымдардың  категориялық  тиістілігін  арнайы  терминдік  жұрнақтар  арқылы 

кӛрсетудің  белең  алауы.  Осылайша,  неміс  және  француз  тілдерінде  -tion,  жұрнағы  арқылы 

терминнің  процессуалдық  мағынасы  беріледі,  мысалы:  Übermodulation,  Exkavation  (нем.тілі),  

Modulation

f

de  l'absorption,  conductibilitéde  l'installation

f

  (фр.тілі).  Ар  орыс  тілінде  бұл  мағына  - 

ение,- ание жұрнақтары арқылы беріледі, мысалы:  усиление, ослабление;  затухание, задувание, 

шунтирование.  

Неміс  тілінің  электротехникалық  терминдер  жүйесіндегі  күрделі  терминдерді  (КТ)  және 

кӛпқұрамды терминологиялық тіркестерді (КқТТ) талдау нәтижесінде тіркестердің құрылымдық 

бірігуі  кезіндегі  негізгі  заңдылықтар  анықталды,  терминді  құраушы  элементтер  арасындағы 

синтаксистік байланыстардың түрлері айқындалды, ядро-ұяшықтық қатынастар түрінде берілген 

терминологиялық  бірліктерге  тән  жүйелілік  орнатылды.  Практикалық  материалды  талдау 

нәтижесінде  терминдері  электротехниканың  ішкі  тілінің  терминологиялық  құрамын  толықтыра 

түскен  12  аймақ  анықталды.  Электротехниканың  терминдер  жүйесінің  кӛпқұрамды 

терминологиялық  тіркестермен  толуыңа  себепкер  болған  аббревиация  (қысқарту)  үдерісі  жан-

жақты қарастырылды.  

Неміс  тіліндегі  электротехникалық  терминдердің  қысқартылған  нұсқаларын  талдау 

барысында  295  қысқарған  сӛздер,  француз  тілінде  194  қысқарған  сӛздер,  ал  орыс  тілінің 

терминдер жүйесінде 208 қысқарған сӛздер берілді, бұл осы тәсілдің сӛзжасамда ең тиімді тәсіл 

екенін, сонымен қатар бұл тәсілдің арнайы терминология үшін де ӛте тиімді екенін кӛрсетеді.  

Зерттеу  жұмысында  қазақ  тіліндегі  терминдер  жүйесінің  қысқарған  сӛздер  сӛздігін  жасап 

шығардық.  Аталмыш  сӛздік  қазақ  тіліндегі  акронимдерді  біріктірудің  алғашқы  сатысы  болып 

табылады, бұл  ұлттық  тіліміздің арнайы білім саласындағы  алатын орнын нығайта түседі, оған 

қоса электротехникалық сӛздердің ұлттық терминдер жүйесін жасауға алғышарт болды.  

Неміс,  француз  және  орыс  тілдерінің  терминдер  жүйесіндегі  жаңа  терминдерді  эпонимдік 

нұсқасымен  алмастыру  белгілі  бір  жаңалық  ашқан  ғалымдардың  атын  берумен  тығыз 

байланысты. Неміс, француз, орыс және қазақ тілдерінің электротехникалық терминдер жүйесін 

талдау  нәтижесінде  эпонимдердіңкелесе  типтері  анықталды:  апеллятивті  терминдер;  оним 

терминдер.  Оним  терминдер  арнайы  емес,  ал  апеллятивті  терминдер  арнайы  білімдер  аясына 

жатады. Кез-келген терминдік бірлік секілді эпонимдік терминдер де жіктеле алады.  

Неміс,  француз,  орыс  және  қазақ  тілдеріндегі  электротехникалық  ұлттық  және 

интернационалдық  терминдерді  талдау  нәтижесінде  9208  (қазақ  тіліндегі  терминдерді  қоса 

алғанда)  термин  анықталды,  оның  1854-і  интернационалды  термин,  ол  тӛрт  тілдегі  барлық 

терминдердің  20.1  %-н  құрады.  Бұл  құбылысты  диахрониялық  тұрғыдан  алып  қарағанда 

интернационалды терминдер санының артып отырғанын кӛреміз.  

«Неміс, француз, орыс тілдеріндегі ішкі электротехникалық тілдің терминдерінің когнитивті-

фреймді 

сипаты» 

атты 

2.1 

бӛлігінде 

«Кӛпдеңгейлі 

тіларалық 

ӛзгерістердің  

прототиптікварианттылығы» (2.2.1 қарастырылады, прокогнитивті-прототипті талдаудың сәйкес 

сызбалары  мен  гештальт  қалпы  жасалып,  солардың  негізінде  когнитивті-семантикалық 

(семантикалық)  және  лекскалық  прототиптерге  қол  жеткізіледі.  Электротехникалық 

терминдердің  варианттылық  мәселесі  Э.Роштың  прототиптер  теориясын  қолдану  арқылы 

қарастырылады.  Біздің  зерттеу  жұмысымызда  тілдегі  «бұлыңғыр»  және  «прототиптілік»  

ұғымдары маңызды рӛл ойнайды.  

Жоғарыда  айтылып  ӛткен  мысалдарды  талдау  Дж.  Остиннің  «орталық  прототиптік  мағына 

теориясын»  растайды  [177,178].Зерттеу  барысында  анықталған  ҚТ,  КТ,  КқТТ-ді  Э.Рош  сияқты 

келесідей  категорияларға  бӛліп  орналастырдық:  жүйелер,  құралдар,  құбылыстар,  үдеріс,  тәсіл. 

Осылайша,  біздің  зерттеу  жұмысымызда  термин-прототип  адамның  ойлау  қабілетінің 

инвариантты  когнитивтіүлгісі  ретінде  кӛрініс  табады.  Ішкі  электротехникалық  тілдің 

терминдары  арқылы  берілетін  білімді  сипаттаудың  ең  тиімді  тәсілі  ішкі  электротехника  тілінің 

фреймдік  модельдеуі  болып  табылады.  Терминдер  мен  терминдік  тіркестер  арқылы  берілетін 

фреймдер  ішкі  электротехникалық  тілдің  түрлі  терминдер  жүйесінің  нақты  «іргетасы»  болып 

табылады.  

Зерттеліп  отырған  фрейм  үлгісі  фреймдер  мен  субфреймдердің  құрылымының  және  ӛзара 

байланысының  қиындығын  айқын  кӛрсетеді.  Әсіресе,  «Электротехника»  фреймі  бірнеше 

субфрейм  топтарындағы  фреймдік  құрылымда  кӛрініс  табады.  Берілген  фреймдер  ғылыми 

білімнің  ерекше  саласы  ретінде  электротехникалық  терминдер  жүйесін  нақты  анықтауға 

мүмкіндік береді. Мысал ретінде «электротехниканың» базалық фреймі талданды.  

Фреймдік  әдістеменің  практикалық  маңызы  терминдер  жүйесін  біріктіруде  және 

стандарттауда  ӛте  маңызды.  Лексикографиялық  тұрғыдан  бұл  тәсіл  негізгі  ғылыми  ұғымның 

тӛңірегіне шоғырланған түсініктердің логикалық жүйесін кӛрсетуге кӛмектеседі.  

Кӛпмағыналылық  электротехникалық  терминологияның  прототиптіквариант-терминдері 

ретінде неміс тілінің электротехникалық терминологиясының кӛп мағыналы  терминдерін талдау 

арқылы  кӛрініс  тапқан.  Зерттеу  жұмысының  нәтижесінде  неміс  тілінің  электротехникалық 

терминологиясында  қолданылатын  2302  терминнің  186-сы  кӛп  мағыналы  терминдер  болып 

шықты, 1821 термин (іріктеменің 79%-ы) бір мағыналы терминдер.  186 терминдік бірліктердің 

120-сы екі мағынаға ие, 38-і үш мағынаға ие, 13-і тӛрт мағынаға ие, 7-і бес мағынаға ие, 2-і алты 

мағынаға  ие,  3-і  жеті  мағынаға  ие,  2-і  сегіз  мағынаға  ие,  тек  бір  терминнің  он  бір  мағынасы 

болып шықты.  

Кез-келген  тілдік  жүйенің  заңды  қасиеті  ретінде  терминдердің  кӛп  мағыналы  болуы 

метонимия, метафораға әкеліп соғады.  

Варианттылық  кәсіби  тілдегі  метафоралық-метонимиялық  ауыстыруды  қолдану  негізінде 

қарастырылады,  дәлірек  айтсақ,  инвариант-прототип  талдауы  жүзеге  асырылды.  Орыс,  неміс, 

француз тілдерінде 350—ден астам мәтінге талдау жасалды.  

Біздің  жұмысымызға  қатысты  алғанда,  прототип-термин  адамның  ойлау  қабілетінің 

инвариантты  когнитивті  үлгісі  ретінде  алынады.  Басқаша  айтқанда,  сыртқы  әлемнің  объективті 

және  субъективті  реалияларынменталды  қабылдау  келесі  варианттарда  кӛрініс  табады: 

прототиптер,  субкатегориялар.  Қандай  да  бір  прототип-инвариант,  ол  ғылыми  мәтін  болсын, 

дискурстық жағдай болсын білімнің белгілі-бір үлгісін танытады, яғни бұдан бұрын қалыптасқан 

әлемнің  тілдік  бейнесіне  сай  білімнің  қайта  таныстырылуы  орын  алады.  Белгілі  бір  қызмет 

атқаратын прототип-вариант, не болмаса ғылыми мәтінде кездескен прототип-вариант терминдік 

жүйеге келіп қосылады. Әдетте, прототип-вариант сӛздікте орналасады. Ал ғылыми мәтіндер осы 

прототип-варианттардың қызмет етуіңе алғышарт болып табылады (субкатегориялы вариант). 

 

ҚОРЫТЫНДЫ 

Берілген  ғылыми  зерттеудің  басты  мақсаты  –  неміс,  француз  және  орыс  тілдерінің 

электротехникалық  терминдер  жүйесіндегі  терминдерді  жасаудағы  экстралингвистикалық  және 

интралингвистикалықфакторлады  анықтау  болды.  Жүргізілген  талдау  нәтижесі  әр  түрлі 

құрылымды  тілдердегі  электротехникалық  мағынаны  білдіретін  әлемнің  ғылыми  бейнесінің 

бӛлшектері  электротехника  саласындағы  терминдер  арқылы  берілетіндігі  дәлелденді,  олар 

аталмыш  саланың  ішкі  тілінің  негізін  құрайды.  Берілген  ішкі  тіл  құрылымдық-семантикалық 

тұрғыдан алғанда, сапалы қасиеттерге ие және когнитивті-фреймдік пен тезаурустық сипаттамаға 

негізделген стандарттауды қажет етеді.  

Осы  мақсатқа  жету  үшін  терминтанудың  негізгі  мәселелері  туралы  ауқымды  теориялық 

материалдарға,  монографиялар  мен  электротехникаға  қатысты  оқулықтарға,  шетелдік 

авторлардың  арнайы  политехникалық  әдебиеттеріне  талдау  жасалынды.  Зерттеу  объектісі 

ретінде  жалпы  саны  6906-ны  құрайтын  неміс  тіліндегі  электротехникаға  қатысты  терминдер 

алынды,  оларды  электротехникаға  қатысты  мәтіндерден,  лексикографиялық  кӛздерден,  неміс-

орыс,  орыс-неміс,  қазақ-орыс,  француз-орыс,  орыс-француз  политехникалық  сӛздіктерден, 

техникалық  сӛздіктерден,  толықтай  электротехникаға  арналған  оқу  құралдарынан  және  де 

ғаламтор желісіндегі ғылыми мақалалардан іздеп, тапқан болатынбыз. Біз шамамен XVI ғ. соңы 

мен    XVIII  ғ.  басына  дейінгі  аралықта  қалыптасқан  неміс  және  орыс  тілдеріндегі 

электротехникалық терминологияны қарастырдық.  

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 

 

1. Бектас Қ.Ӛ. Азаматтық авиация терминдері мен сӛз тіркестерінінорысша-казақша сӛздігі. 

Алматы, 1998. - 128 б. 

2.  Біләлов  Ж.Ж.  Қазақша  полиграфиялық  терминдер  туралы  //  Қазақ  тілінің  компьютерлік 

қоры  (салалық  терминологиялық  сӛздіктержасау  ұйымдастыру  жӛніндегі  ғылыми-практикалық 

семинарға ұсынылған баяндамалар тезисі). Алматы-Шымкент, 1992. - 114 б. 

3. Дәуіров Л.М., Жәнібеков Е.Ж. Физика терминдерін оқытудын кейбір мәселелері // Қазақ 

тілінің компьютерліқк қоры (салалық терминологиялық сӛздіктер жасау жүмысын ұйымдастыру 

жӛніндегі  ғылыми-практикалық  семинарға  ұсыналған  баяндамалар  тезисі).  Алматы-Шымкент, 

1992. - 41 б. 

4. Ақпанбеков Г.  Техникалық  терминдер және тіл  тазалығы // Қазақ тілінің компьютерліқк 

қоры  (салалық  терминологиялық  сӛздіктер  жасау  жүмысын  ұйымдастыру  жӛніндегі  ғылыми-

практикалық семинарға ұсыналған баяндамалар тезисі). Алматы-Шымкент, 1992. 16 - 17 б. 

5. Атамұратова Қ. Физикалық терминдер хақында // «Қазақстан мектебі», 1981, № 12, 37-39 

б. 

6.  Аққошқаров  Е.А.  Физикалық  термин  мен  ұғым  арасындағы  іліктестіқ  //  «Қазақ  ССР 

Ғылым академиясының Хабарлары. Қоғамдық ғылымдар сериясы», 1973, № 5(5), 40-45 б.    

7. Бейсенова Ж.С. Отраслевая терминология: типология, классификация, функционирование 

// автореферат дисс. насоисканиеученойстепенидоктора филолог.наук 

8.  Манерко  Л.А.  Истоки  и  основаниякогнитивно-коммуникативноготерминоведения  /  Л.А. 

Манерко  //  Лексикология.  Терминоведение.  Стилистика  :  сб.  науч.  тр.,  посвящ.  юбилею  В.М. 

Лейчика. – М. ; Рязань, 2003. – С. 120-126] 

      9.  LoïcDepecker/Entre  signe  et  concept:  Éléments  de  terminologiegénérale//PresseSorbonne 

Nouvelle, Paris, - 2002. P.25 

      10. M.T. Cabré. La TERMINOLOGIE // Théorie, methodeetapplications. – Paris, 1992, - P. 21-32 

11. Лакофф Дж., Джонсон М. Метафоры, которыми мы живѐм: пер. с англ. / под ред. и с предисл. 

А.Н. Баранова. Изд.2-е. – М.: Изд-во ЛКИ, 2008. – 256 с. 

 

 

Диссертациялықжұмыстыңтақырыбынақатыстыжарияланғанжұмыстар 

 

1   К  вопросу  о  семантике  научно-технических  терминов  подъязыка  электротехники  // 

Вестник  ЕНУ  имени  Л.Н.  Гумилева.  –  Серия  гуманитарных  наук.  –  Астана:  ЕНУ  им.  Л.Н. 

Гумилева, 2009. – № 1 (68). – С. 82-88.  

2   Проблемы интернациональных терминов в терминосистеме электротехники 

// 

Вестник ЕАГИ. – Серия филологическая. – Астана. – 2009. – № 3. – C. 197-202.  

3  Структурно-семантический анализ терминов электротехники 

 // 

Проблемы 

и 

перспективы  непрерывного  профессионального  образования  в  Казахстане:  Материалы 

Междунар. научно-теоретической конференции (20 февраля 2009 года). – Астана: Национальная 

Академия образ. им. Ы. Алтынсарина.  – Астана: НАО имени Ы. Алтынсарина, 2009.  – С.  305-

307. 

 

4    Терминология  электротехники  как  часть  лексико-семантической  системы  языка  // 

Филология: вчера, сегодня, завтра. – VIII Седельниковские чтения / Материалы Международной 

научно-практической конференции. – Павлодар: ПГПИ, 2009. – С.37-41.    

5   Трудности перевода текстов, содержащих техническую терминологию // II Капеновские 

педагогические  чтения:  Материалы  Региональной  научно-практической  конференции.  –  Т.2.  – 

Павлодар: ПГПИ, 2009. – С. 104-109. 

 

6   Сложные  термины  подъязыка  электротехники  в  терминосистеме  немецкого  и  русского 

языков  //  Современное  социально-гуманитарное  образование:  Реалии,  проблемы,  перспективы: 

Материалы  Международной  научно-практической  конференции,  посвященной  15-летию  ЕАГИ 

(18 ноября, 2010). – Астана: ЕАГИ, 2010. – С.33-34. 

 

 

7   Немецко-русский  словарь  электротехнических  терминов  и  сокращений  //  Словарь.  – 

Астана: РА «RED Studio», 2010. – 140 с. (соавт. Жаркынбекова Ш.К.) 

8   Тенденции  и  перспективы  развития  современной  технической  терминологии  (на 

материале  немецких  электротехнических  терминов):  Монография.  –  Астана:  ЕНУ  имени  Л.Н. 

Гумилева, 2011. – 132 с. (соавт. ЖаркынбековаШ.К.)   

9   The  tendencies  of  technical  terminology  development  in  modern  German  (the  material  of 

electric and technical terms in German, French and Russian) // Social and Behavioral Sciences. Volume 

70. – Proceeding, Turkey, Akdeniz, 2013. – pp.1763-1771. URL:http://www.sciencedirect.com (соавт. 

Жаркынбекова Ш.К.) 

10  Особенности  перевода  узкоспециальных  терминов  в  специальных  текстах  // 

Иноязычное образование в Казахстане и современном мире: Материалы Международной научно-

теоретической конференции – Астана:  ЕНУ имени Л.Н. Гумилева, 2013. – С. 142-145. 

 

11  Немецкие  и  русские  простые  и  производные  термины  как  способ  морфологического 

терминообразования  //  Современные  направления  теоретических  и  прикладных  исследований-

2011:  Материалы  Международ.  науч.-практ.  конференции  /  Сб.  научных  трудов.  –  Т.  26: 

Философия и филология (Украина). – Одесса: Черноморье, 2011. – С.7-12.   

12  Adjustment  and  Ethno-lingual  Identification  of  Kazakh  Repatriates:  Results  of  Socio-

linguistic Research 

// Journal  of  Sociology.  –  Volume  50  (4),  Australia,  2014.  –  pp.  545-559.  URL: 

http://www.sagepublications.com

 

/ (соавт. ЖаркынбековаШ.К, БокаевБ.) 

13  Основные ракурсы рассмотрения семантической вариативности в структуре текста  

// 

Вестник ЕНУ им. Л.Н. Гумилева. – Серия гуманитарных наук. – Астана: ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, 

2014. – № 3 (100). – С. 98-103.  (соавт. НуртазинаМ.Б.) 

14  Development  Trends  of  Technical  Terminology  in  the  Germanic  Languages  //  Social  and 

Behavioral  Sciences.  Volume  143,  Proсеeding,  Lefkosa,  North  Cyprus    2014.  –  pp.  487-490.  http:  // 

authors.elsevier.com  /sd/article/S1877042814043481  Available  online  at 

www.sciencedirect.com

 

(соавт. ЖаркынбековаШ.К.) 

15  TheFeaturesofTechnicalTerminologyofModernGermanicLanguages 

 

//  

Культурныевзаимосвязи:  язык,  литература,  переводижурналистика:  МатериалыXМеждунар. 

научно-практическойконференции. – Алматы: Университетим. С. Демиреля, 2014. – С. 88-92. 

 

 

16 

WordBuildingPeculiaritiesofTechnicTerminology 

// 

Проблемы 

межкультурной 

коммуникации в современном обществе: международный сборник научных трудов (Казахстан  – 

Венгрия) / Отв. ред. Е.А.Журавлева. – Астана: Изд-во ТОО «КаzServicePrint, 2014. – С. 117-123. 

 

 

17  Lexicographical  aspect  of  Technical  Terminology  of  Modern  Germanic  Languages  // 

Proceedings of INTCESS 14th International Conference on Education and Social Sciences.  – Istanbul: 

2014. 

– 

pp.1743-1749. 

URL: 

http://www.ocerint.org/index.php/digital-library

 

(соавт. 

ЖаркынбековаШ.К.) 

18  Technical Terminology of Modern Germanic Languages 

//  Proceeding  of  Economics 

Development and Research. – Paris, 2014. – рp. 64-68.  

(соавт. ЖаркынбековаШ.К.) 

 

19   The  Prospects  of  Modern  Electro-Technical  Terminology  Development    //  International 

Journal of Global Ideas. – Volume 3. – 2014. – рp. 70-87. URL: 

http://journalglobalidea.com

 

20 

Les  difficultés  de  la  traduction  des  termes  techniques  dans  les  textesspéciaux  // 

 

Новыепарадигмыиновыерешениявкогнитивнойлингвистике: 

материалы 

XIV 

международнойконференции. – Бишкек: Ин-тЛингвистикиКиргизскогогос. ун-таим. И. Арабаева, 

2014. – С. 100-105.   

 

21    Historical  aspect  of  the  Formation  and  Development  of  German-Russian  Terminology  of 

Electrical Engineering // Engineering Technology Engineering Education and Engineering Management 

/ Editor: Deyao Tan. – London: CRC Press, ABalkema Book, 2015. – Taylor & Francis Group, London. 

–  ISBN  978-1138-02780-0  –  pp.  645-648.  (соавт.  ДальбергеноваЛ.,  ЖаркынбековаШ., 

НуртазинаМ.Б.)  

22 

The  use  of  highly  technical  terms  in  the  translation  of  specialized  texts  //  The  Seventh 

European  Conference  on  Languages,  Literature  and  Linguistics  (14th  June,  2015).  –  «East  West» 

Association    for  Advanced  Studies  and  Higher  GmbH.  –  Vienna,  2015.  –  pp.  119-122.  (соавт. 

ЖаркынбековаШ.К.) 

23 

TheRoleofCentral 

(prototype) 

TermsofTechnicalTerminology 

// 

Инновациявобразованииинауке:  материалыМеждународнойнаучно-практическойконференции.  – 

Алматы-Каскелен, 2016. – С. 560-563. (соавт. Нуртазина М.Б.) 

24 

MetaphorandMetonymyasPrototypeVariantofTerms   //  Инновация  в  образовании  и 

науке: материалы Международной научно-практической конференции – Алматы-Каскелен, 2016. 

– С.563-567.  (соавт. Садиева А.)   

25 

Явление  полисемии  как  отражение  вариативности  специальных  терминов  в 

технической  терминологии    //    Вестник  КГУ  им.  Ш.  Уалиханова.  –  Серия  филологическая.  – 

Кокшетау, 2016. –  №1. – С.31-38.  (соавт. Нуртазина М.Б.) 

26 

Субституционально-синонимическая    вариативность  технических  терминов  в  

терминосистемах разноструктурных языков 

//  Вестник  ЕАГИ.  –  Серия  филологическая.  – 

Астана, 2016. – № 3. – C. 170-174. (соавт. Нуртазина М.Б.) 

27 

Диахронный аспект формирования и становления терминосистемы электроэнергетики 

//  Вестник  ЕНУ  имени  Л.Н.  Гумилева.  –  Серия  гуманитарных  наук.  –  Астана:  ЕНУ  им.  Л.Н. 

Гумилева, 2016. – № 6 (112). – С. 287-294. 

 (соавт. Нуртазина М.Б.) 

28 

Пути  систематизации  технической  терминологии  подъязыка  электроэнергетики  в 

немецком, французском, русском языках // Вестник ПГУ.  – Филологическая серия. – Павлодар: 

ПГУ им. С. Торайгырова, 2016. – № 2. – С. 250-263. (соавт. Нуртазина М.Б.) 

29 

Вариативность  узкоспециальных  терминов  как  ключевых  единиц  научно-

технического текста: особенности их перевода //  

Наука и жизнь Казахстана. – Астана, 2016. 

– № 4 (39). – С. 129-134. (соавт. Нуртазина М.Б.) 

30 

Синергетическая парадигма обучения языку  

//  Русистика  и  современность:  сб. 

науч.  статей  XIХ  Междунар.  научной  конференции  под  эгидой  МАПРЯЛ.  –  Астанa-Санкт-

Петербург: ЕНУ им. Л.Н. Гумилева;  РГПУ имени А.И. Герцена. – 2016. – Т. 2.  – С. 147-152. 

 

(соавт. Нуртазина М.Б.) 

31 

Мультиязычный  словарь  технических  терминов  и  сокращений:    Словарь.  –  Астана: 

ТОО «Мастер ПО»,  2016. – 126 с. (соавт. НуртазинаМ.Б.) 

32Abbreviation  as  a  Reflection  of  Terms  Variability  in  Language  for  Specific  Purposes:  Translational 

Features (Terminology Case Study in German, English, Kazakh, and Russia)  //International Journal of 

Environmental  and  Science  Education,  Turkei,  2016.  http://www.ijese.net/makale/1529  (соавт. 

ЕскиндироваМ., ТулеубаеваС.)Manshuk Z. Yeskindirova, and Samal A. Tulebayeva