Диссертация мамандығы 6М020500- «Филология»

Қазақ баласының өміріндегі есепке үйренудің алғашқы қадамы да саусақ
ойындары арқылы жүзеге асады. Оның бір үлгісі мынадай:
Бір дегенім – білеу,
Екі дегенім – егеу,
Үш дегенім –үскі,
Төрт дегенім – төсек,
Бес дегенім – бесік,
Алты дегенім – асық,
Жеті дегенім – желке,
Сегіз дегенім – серке,
Тоғыз дегенім – торқа
Он дегенім – оймақ,
Он бір дегенім – қара жұмбақ, - деп бітіреді. Мұндағы дыбыстық
үйлесімге құрылған ұйқасты сөздер баланы қызықтырып қана қоймайды, санды
жаттауға да жеңілдік туғызады, және санға телінген балама сөздер де баланың
күнде көріп, қолына ұстап жүрген таныс дүниелері. Бұл бір жағынан тіл
дамытушылық ролін де қоса атқарады, баланың танымдық қабілетін өсіреді.
Баланы алдарқата отырып санауға үйретудің мұндай тәсілі көп халықтарда бар.
Қорыта айтқанда, әлпештеу фольклоры–қазақтың отбасылық ғұрып
фольклорында өзінше ерек орын алатын бала тәрбиесінің бал– бұлағындай таза
да, мөлдір мұра. Оның табиғатынан халықтың көне наным–сенімдерімен
астасып жатқан ежелгі дүниетаным сілемдерін тереңірек тануға болады.
Сонымен қоса, ғасырлар бойы қалыптасқан бала тәрбиелеу ісіндегі дәстүрлі
ғұрыптар мен ұғым–түсініктердің, тарихи оқиғалар мен кезеңдік ақыл–ой
дамуының да әлпештеу фольклорында сайрап жатыр. Сонымен қоса, бұл
жырлар бала тәрбиелеу ісіндегі ғұрыптық рәсімдерді сүйемелдеп отыратын
қолданбалы сипаттағы мұра ғана емес, ол ең бастысы жас ұрпақтың рухани
әлемін қалыптастыруды мұрат тұтатын, бала көкірегіне көркемдік нәр сіңіріп,
қиялына қанат бітіріп, өнер тылсымына жетелейтін эстетикалық категория.
Әрине, одан поэзия шарттарына сыятын кемел көркемдік таппағанымызбен
бала санасына, сәби жанына лайық тәрбие өскінін себетін халықтық педагогика
нәрін табамыз. Сондықтан, отбасылық ғұрып поэзиясы жөнінде сөз қозғағанда
бесік жыры, тұсау жыры, ал білек өлеңдеріне соқпай кету мүмкін емес, ілкі
зерттеушілердің барлығы да солай істеген. Біз бұл еңбекте осы тектес
шығармаларды жинақтап, жүйелеп оған «Әлпештеу фольклоры» деген айдар
тағып, ішкі жанрлық сарасына қысқаша тоқталдым.
Әлем халықтарының өте көп тараған саусақ ойындарының табиғаты
туралы айта келіп Э.Б.Тэйлор: «Біз санау өнерінің көне даму тегін зерттеген
кезде бағзы тайпалардың бірінен кейін бірінің алғашқы қауымдық саусақ санау
тәсілінен өте отырып есепке қалай үйренгендігіне қанығамыз, көне реттіліктің
шығу табиғатын танитын бұл мағлұматтар біздің белгілі этнографиялық
қызығушылығымызды оятады »[66.18 б.]- деп жазады. Санауға үйренудің
қоғамдағы бұл көне тәсілі бала тәрбиесінде әлі күнге жемісті қызмет атқарып
келеді. Және бұл ойындардың ішкі құрылымдарының тым ұқсастығы,
мағыналық жағынан үндесіп келетіндігі кейде таң қалдырады. Осы сипаттағы
50

өлеңдерді орыс фольклортану ғылымында жеке жанрлық ртүр ретінде
қарастырады (пестушки, потешки). Қазақ балалар фольклорында да мұндай
өлеңдер аз болмаған. Оларды жинай келе ойын жырларының жеке саласы етіп
жіктеуге болады. Балалардың өз бетімен ойнап кетуге қабілеті жеткен кезде
олар үлкендердің көмегінсіз өлең, тақпақ айтып, сан түрлі ойындар ойнап, азан
қазан мәз болып жатады. Балалар творчествосының шын мәнінде қанат жайып,
еркіндікке шыға бастауы да осы кез. Ойындардың ішінде отырып та, түрегеп
тұрып та, дамылсыз жүгіріп жүріп те ойнайтындары бар. Ойын барысындағы
іс – әрекеттерді белгілеу, балалардың орын тәртібін анықтау, түрлі рольдерді
бөлісу, міне, мұның бәрі де өлең, тақпақтар арқылы іске асырылады.«Санамақ»,
«Қаламақ» тақпақтары ойын жүргізушілерді, жекелеген қызметтерді бөлісу
үшін айтылса, «Соқыр теке», «Үй артында қол ағаш», «Кім ұшты? » тағы
басқалары бүкіл ойын процесімен тұтастық тауып, мазмұны мен түрі бойынша
әр түрлі қимыл – қозғалыстармен бірлікте айтылады. Сондықтан да олар
ырғағы жағынан кейде жедел, енді бірде баяу орындалса, кейде арасына
ырғақты қара сөз араласып отырады. Мазмұны әзіл – қалжың, сықаққа толы
болса, құрылысы мейлінше қарапайым, айтылуы жеңіл, сөздері ойнақы.
Дыбысқа еліктеушілік, аллитерациялық, ассонастық қайталаулар жиі
ұшырасады.

жүктеу/скачать 429,69 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: