Диссертация мамандығы 6М020500- «Филология»

аталмыш жырдың дерегін іздеп жар салды.
Беташар – үйлену ғұрпының екінші кезеңі – келін түсіру тойында
орындалатын бірден – бір жанрлық түр. Әрине, қыз ұзату тойындағы сияқты
келін түсіру тойы кезінде де атқарылатын ғұрыптар мен ырым–жырымдар
жетерлік. Мәселен, келе жатқан келіннің алдына арқан керу, атасының үйіне
әкеліп отқа май құюдан бастап, жас келіншектің қолынан шай ішуге дейінгі
ғұрыптық шаралардың барлығы ойын – сауық, балуан күрес, ат бәйгесі, көкпар
сияқты думанмен қоса атқарылады. Солардың ішінде өлеңмен өрнектеліп, ұзақ
жырмен толғанып айтылатын ғұрыптық рәсім тек беташар ғана.
Ұзатылатын қызға арнайы тіккізген сәукеле кигізіп, шымылдық артына
жасырады. Сонымен қоса, сәукеленің он бойын төгілте жабатын ақ желек
болады. Ақ желек шымылдық жоқта щымылдықтың рөлін атқарады.
Жалпы, әкесінің үйіндегі қыздың орны киіз үйдің оң жақтағы қадірлі
орында болады. Келін боп түскен соң ол орын – үйдің сол жағына ауысады. Бұл
жерде де қызды шымылдық артына жасырудың немесе оның бетін желекпен
жабудың үлкен ғұрыптық мәні бар. Біріншіден, ол қызды әдеттегі тірліктен
бөлектеудің нышанын білдіреді, яғни, ұзатылатын қыз жаңа әлеуметтік
мәртебеге ие. Сондықтан, оны бүкіл тұрпатымен бөлектеп көрсету қажет.
Екіншіден, бұл дүниеден бөлектенген қыз – өте кірпияз, оны көз тию, тіл тию
сияқты сыртқы әсерден қорғау ләзім, үшіншіден, қыздың да сыртқы ортаға
тигізер әсері болуы мүмкін деген түсініктен туған рәсім. Қыздың желегі
«беташар» рәсімі аяқталғанша ашылмайды. Және де ол желектің өзін жалаңаш
қолмен ашпайтын болған. Мәселен, ертеректегі деректерге сүйенсек, бет ашуды
желекті үкіленген қамшымен немесе басына ақ шүберек байланған таяқпен,
кейінгі кезде домбыраның басымен ашады. Мұның барлығы – жас келінді кие
(сакральды) тұтудан туындаған салт.
Беташарды кез келген адам айта бермейтін болған, оны ел ішінде
ақындығымен, өнерімен танылған, әдет-ғұрып, салт-санаға жетік жігіт ағасы
атқарған. Беташарды міндетті түрде жігіт айтады, мұнын да өзіндік мәні болса
керек. Ахмет Байтұрсыновтың айтуынша, ертеректе беташар көбінесе
әндетілмей, тақпақтап айтылғанға ұқсайды. Сондықтан, оны ғалым «өлеңді
сөйлемдерге» жатқыза отырып, онда әннен гөрі мазмұнға көбірек көңіл
бөлінетіндігін ескертеді.
Беташардың мән-маңызы мен мақсат-мұраты жөнінде Ахмет Байтұрсынов:
«Беташар өлеңінің не мақсаттан туып, не үшін айтылатынын тексерсең, мұнда
үлкен мағына бар екенін айыру қиын емес. Беташар – беті ашылған жастың
бетін ашып, өмір таныту, әрбір елдің өзі қолданған жол-жобасын түсіндіру.
Тәжірибесіз жас әйел жаңа өмірге кіріп, жаңа қауымның ортасына келгенде, сол
қауымның қадірлі, құрметті үлкендерін тануға керек. Солардың әрқайсысының
орнын білу керек. Жаңа қауымның қадірлейтіні кім, ұлық тұтып сыйлайтыны
кім, жаста еркелетіп аялайтыны кім, жас келіннің бұларды топ алдында танып,
біліп алуы қажет. Үлкендердің алдында келіннің тәжім қылуы – сол жаңа
шарттарға көндім, қабыл алдым дегеннің белгісі.
Екінші үлкен мағына: беташарда қазақ елінің жаңа түскен келінді
келешекте ана болуға, қадірлі келін, үлгілі жеңге болуға үйретеді. Бұл өлеңнен
52

қазақ жұртының әйелге жалпы көзқарасы білінеді. Әйел – үй ішінің, ауылдың
ағайын ортасының ұйытқысы. Солардың жарастығы, гүлі, берекесі. Күйеуі –
сүйеніші, тірегі. Дос тауып, туысқан құрып беретін көмекшісі, досы. Өлеңде
сол міндеттер толық айтылады» - дейді [39.169]. Шынында да, беташарда
дәстүрлі қазақ қоғамының келінге қойылатын ахлақты (моральдық)
ұстанымдары жан-жақты жырланады. Оны өлеңнің мазмұндық –
композициялық құрылымынан айқын аңғаруға болады.
Некеқияр. Қазақ жеріне ислам дінінің орнығуынан пайда болған жанрлық
түрдің бірі – неке қияр. Жалпы отбасылық ғұрып фольклорында көне тәңірлік
діннің өзегі берік сақталғанмен де, өлең мәтіндерінде ислам дінінің әсері де
молынан ұшырасады. Ол «бісмілла сөздің басы екен», - деген сияқты рәсім
басталардағы «әлқиссадан» басталып, өлең өзегіне шым-шымдап енгенін
байқау қиын емес.оның біраз көрінісін «Аушадияр» жырынан байқасақ, жар-
жар, сыңсу, беташар мәтіндерінен де молынан кездестіреміз. Ал жоқтауларда
оның тамыры тереңірек бойлаған. Онда пайғамбардан қалған сүнненттер
таратыла айтылатын сәттер аз емес. Ал «неке қияр» болса тікелей ислам дінінің
ғұрпынан туған жыр. Шариғат бойынша неке қию рәсімі бойынша молда екі
жасқа неке суын ішкізіп, дұғасын оқып, некелерін бекіту үшін екі адамды
куәлікке тартады, бірақ куәлік сөзін өлеңдетіп айту шарт емес. Ал қазақ
арасында ол өлеңге айналған. Мұның өзі қазаққа «қара сөзден, өлең оңай»
екендігінен болса керек. Оны алғаш ғылыми айналысқа түсіруші –
А. Байтұрсынов.
Ғылымда ертеден сөз болып келе жатқан жанрлар – үйлену тойы мен
өлімге байланысты фольклор. Үйлену тойына байланысты айтылатын
шығармаларды алғаш жеке топтаған М. Әуезов «Қыз ұзату үстіндегі салт
өлеңдері» десе [6. 52], Б. Кенжебаев, М. Сильченко, Б. Уахатов, Ш. Ыбраев
«Үйлену салт өлеңдері» деп айдар тағады. М. Әуезов, әсте, аталмыш топқа
қатысты шығармалардың денінің (беташардан басқасы) қыз ұзату ғұрпы кезінде
айтылатынын негізге алған, тіпті, беташардың өзі сол ғұрыптың соңғы нүктесі
іспеттес.
Ғылыми еңбектердің көпшілігінде соңғы кезеңде «сыңсу» атауы тұрақты
қолданылып келеді және терминдік мағынасы айқындалып орнығып қалғандай.
Оның үстіне ол рет –ретімен орындалатын (үй-үйді аралап – танысу, әркіммен
құшақтасып көрісу, қоштасу, жұбату айту, т.б.) көп құрамды, күрделі ғұрыптық
рәсім. Тіпті, қыз ата – ана, туған – туыс, жұрағатымен ғана емес, босағамен,
маңдайшамен, тақиясымен де қоштасады. Бірақ оның барлығын жеке – жеке
жанрлық түр ретінде жіктеудің реті жоқ. «Сыңсу» сөзі осының барлығын
қамтитын ауқымды терминдік мағынаға ие.
Мәшекең жинаған біраз нұскалар: «Беташар», «Жаңа түскен келінге
ақтілеу айту», «Келіншекке өсиет», «Сарғайып аткан сары таң сәуле бір беріп
көрінеді», «Жоқтау», «Батырбек дегеннің қызы Балғын өлгенде шешесінің
жоқтауы», «Бопының қарындасының күйеуі өлгенде жоқтағаны», «Тәтіні
жоқтау», «Кейінгіге аманат», «Караөлең», «Ақбата», «Өтірік өлең»,
«Каршығаны мақтағаны», «Аза-маттар шоралар», «Қойгелді», «Қожамберді
айтты», «Оу, Шоңбиім, Шоңбиім» - белгілі шығыстанушы ғалым
53

В. В. Радловтын 1870 жылы Санкт-Петербургтсн шыққан «Түркі тайпаларының
халық әдебиеті үлгілері» атты кітабындағы үлгілерімен ұқсас келеді.[64.15 6.]
Алғаш жоғарыдағы ұқсастықтарды байқаған ғалым С. Қаскабасов осы
мәселелер төңірегінде іздсну керектігін ескерткен еді. Іздену, салыстыру
барысында мынадай тұжырым, түйінге тоқталдық- бұл сәйкестіктердің себебін
толық ашу үшін, олардың әрқайсысының материалдары кімнен және қашан
жазып алғандығын білуіміз керек. В. В. Радлов кітабында жоғарыдағы үлгілерді
кімнен қашан алғандығын нақты көрсетпейді. Тек кітабының алғы сөзінде
мынандай дерек келтіреді: «Қазақ әдебиеті шығармаларын қазақтардың өздері
екі бөлімге бөледі, халық шығармалары (қара сөз) және кітаби өлең. Халық
шығармаларын карапайым халыктың ауызша таралған өлеңдері мен әңгімелері
құрайды. Сондықтан да оған қазақ халкының ислам діні әсері тие қоймаған
шығармалары жатады. Оларды тек қарапайым адамдар ғана біледі, өйткені
сауатты молдалар т. б. оған менсінбей қарайды. Бұл жазылған шығармаларды
бұрын біреудің кағазға түсіргенін, мен көрген де, естіген де емеспін. Кітаби
өлеңдердің мұндай атқа ие болу себебі, оны жыршы жатқа айтпайды, жазылған
кітаптан оқиды. Мұндай кітаби өлеңді шығарушылар -молдалар, сауатты
қазақтар. Олардың сөз оралымдарында исламның, кітаби тілдің әсертабы айқын
сезіледі. Бұзылған кітаби тілмен жазылған бұл өлеңдердің көп бөлігі халықтың
ауызекі тіліне де араласа бастады. Бұл кітаби өлеңдерді мен қазақ тілінің
табиғатына жат грамматикалық формалар мен сөздерден сақтана отырып
қарапайым қазақтардың көмегімен көшірдім, араб және парсы тілдерінен енген
сөздерді қолжазба өте дұрыс жазылғанына қара-мастан, сол қарапайым
халыктың формасында беруге тырыстым. Осылайша бұл өлеңдер
түпнұсқадағыға қарағанда әлдеқайда қазақы сипат алды». Бұдан біздің
білетініміз, біріншіден, қазақтардың өздері қазақ әдебиеті шығармаларын екіге
бөлгені, оның ішінде қара сөзбен жазылған үлгілерді сауатты молдалардың
менсінбейтіні айтылады. Ал, Мәшһүр - Жүсіпте қара сөзбен жазылған
нұскалардың ұшан-теңіз екені бізге мәлім. Екіншіден, нұсқалардың біразын
В. В. Радловтың колжазбалардан көшіргендігі, оған қарапайым қазақтар
көшірісуге көмектескендіктері сөз болады. Бірақ ол қолжазба кімдікі екендігі,
көшірісуге көмектескендердің нақты аты-жөні туралы дерек берілмеген.
Үшіншіден, қолжазбадағы текстерді көшіру барысында В. В Радлов кейбір
сөздерді өзінше өзгерткенін айтады.
Тікелей қолжазбадан көшіру сияқты тәсілді Мәшһүр-Жүсіп те қолданған.
Оның ерекшелігі: кімнен не алса да, көшірсе де, оның аты-жөніп көрсетіп
отырған [64.74]. Мәселен, Жолмұрат өз қолжазбасында «Алтынбас-Күмісаяқ
өлеңі» - 300 жолдан, «Киік» өлеңі - 108 жолдан, «Бозторгай» өлеңі - 400
жолдан. «Дін үйренетұғын» өлеңі - 200 жолдан тұрады деп отырып оларды
Мәшекең В. В. Радлов жинағынан алды деп ескертеді. Жолмұрат жазбасында
Мәшһүр - Жүсіптің қазақ тобы деп жинаған баспаға бастырған сөзі деп жазғаны
ал қолжазбасынла 10 бет». Бұдан біз Мәшекеңнің В. В. Радлов кітабымен таныс
болғанын білеміз. Орыстың XIX ғасырда өмір сүрген фольклорисі
Н. Белозерскийдің ауыз әдебиеті үлгілерін жинаушылардан тексті толық
түсірумен бірге, нұсқаны жеткізушініңде шын атып, лақап атын, жасы мен
54

кызметін, әрі оның кімнен алғанын т. б. нақтылықты талап еткені белгілі. Ал,
Мәшекең болса, өз қолжазбасында қанша көлемге ие болғанын - бәрін нақты
белгілеуін көреміз.
Аза тұтуға байланысты ғұрыптық жырлар да әр кезде әрқилы аталып
келеді. М.Әуезов оны «Ел салтындағы шер өлеңдер» деп атаған болатын.
Б. Кенжебаев, М. Сильченко, Б. Уахатов «Мұңшер» өлеңдер десе, С. Қасқабасов
«Жерлеу рәсіміне байланысты ырымдар мен өлеңдер», Б. Әбілқасымов «Өлік
жөнелту ғұрпының фольклоры», Ш. Ыбраев «Жерлеу салтына байланысты
өлеңдер», Г. Болатова «Жерлеу салт өлеңдері» деп атайды. Әрине, аталмыш
атаулардың қай – қайсысы болмасын белгілі дәрежеде жанрдың жалпы сипатын
танытады, бірақ ғылыми термин барынша нақты және ықшам, екі ұштылықтан
ада, тілге оралымды болу керектігі мәлім жағдай.
Азалау фольклорының ішкі жанрлық түрлерінің атаулары, негізінен,
қалыпқа түскен деуге болады. Олардың ішінде «естірту», «көңіл айту»,
«жоқтау» сияқты сөздер ел ішінде аймақтық қолданыстарға байланысты
ішінара әркелкі қолданылып келген. Мәселен, көңіл айтуды – жұбату, жоқтауды
- «жылау», «дауыс айту», «теріс өлең» деген сияқты қолданыстар болғанмен,
ғылыми ортада «естірту», «көңіл айту», «жоқтау» түрінде орныққан қалып
танытады.
Олардың ішінде орныға қоймағаны – адамның өлер алдында
туысқандарымен, ел – жұртымен қоштасатын сәтте туатын шығарма.
Сонымен, үйлену фольклорының ішкі жанрлық түрлері: той бастар, жар –
жар, сыңсу, аушадияр, беташар, неке қияр болып бөлінеді. Олар тақырыптық –
мазмұндық сипатымен, орындалу мәнерімен, ғұрыптық рәсімдерге қатысымен,
өлең түрімен бір –бірінен ерекшеленгенмен, тойдың әр кезеңінде айтылатын бір
тұтас идеялық нысанасымен бір жанрлық топ құрайды. Оларды бір арнаға
біріктіретін алғашқы дәнекер – үйлену ғұрпымен байланысып келетін қызметтік
мақсат – мұраты. Олар тойдың басталуынан бастап, тарқағанға дейінгі
аралықтағы рәсімдерді сөзбен өрнектеп, оның атқарылуына қызмет
етеді.Әрине, той жырлары тек осы практикалық міндеттерді атқару зәрулігінен
ғана тумаған. Бұл жырлар, ең алдымен,халықтың рухани қажеттілігінің жемісі.
Сондықтан, оларда тек практикалық қажеттілік, тұрмыстық мағына ғана емес,
көркем өнерге тән эстетикалық нәр де жоғары. Міне, осы екі сипаттың тоғысы
үйлену ғұрып фольклорының жанрлық табиғатын мазмұндық, көркемдік
ерекшеліктерін айқындайды.
Қыздың ұзатылуынан келін болып түскенге дейінгі өтпелі ғұрыптардың әр
кезеңін мазмұнына арқау еткен жанрлық түрлердің композициялық құрылымы
да, көркемдік болмыс – бітімі де алуан түрлі екенін байқағандай болдық.
Солардың барлығына ортақ сипат ретінде үйлену ғұрып фольклорында
диалогтық формаға құрылған драмалық сипаттың басым екендігін айтқан жөн.
Соған орай, үйлену ғұрып жырларының басым көпшілігінің композициялық
құрылымы көбінесе күрделі болып келеді. Мәселен, сыңсу сияқты жанрлық
түрлер қыздың мұңын шағып жылауы, қыздың қоштасуы сияқты бірнеше
бөліктерден құралады. Ондай мазмұндық күрделілікті той бастардан да, жар –
жар менбеташардан да көреміз. Сонымен бірге үйлену ғұрып фольклоры
55

метафораларға, символдық қолданыстар мен эпитет, теңеу сияқты көркемдік
айшықтарға өте бай.

жүктеу/скачать 429,69 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: