О ПРАВОВОМ МОНИТОРИНГЕ
мации различными пользователями позволит
более точно оценить эффективность самого пра-
вового мониторинга и реализуемых им функций.
По мнению Ю.А. Тихомирова, правовой мо-
ниторинг представляет собой динамичный ор-
ганизационный и правовой институт информа-
ционно-оценочного характера, движущийся по
всем стадиям функционирования управления,
хозяйствования и т.п., проявляющийся на всех
этапах возникновения и действия права. Право-
вой мониторинг должен занять высокое место в
системе правового обеспечения государствен-
ных и общественных процессов и в механизме
управления [1, с. 385].
В работе [2, с. 30] предлагается понятие
правового мониторинга, как системы инфор-
мационных наблюдений, дающей возможность
анализировать и оценивать: 1) результаты за-
конопроектной деятельности (правотворческий
процесс); 2) качество нормативных правовых
актов, принятых тем или иным правотворческим
органом в соответствии с предоставленной ему
правотворческой компетенцией; 3) эффектив-
ность их практического действия, реализации
(правоприменительный процесс).
Как явление, правовой мониторинг должен
охватывать всю правовую действительность,
включая мониторинг нормативных право-
вых актов. С точки зрения системного подхода
правовой мониторинг является системой бо-
лее высокого порядка, чем система мониторин-
га нормативных правовых актов. При этом обе
указанные системы по отношению к процессам
построения правового государства, реализации
правовой политики государства и т.д. выступа-
ют в роли обеспечивающих подсистем. Таким
образом, системный подход может существен-
но изменить уже сложившиеся представления о
правовом мониторинге.
Правовой мониторинг позволяет уловить и
отобразить динамику изменения состояния из-
учаемого нормативного правового акта в рамках
87
Правовой мониторинг
отрасли законодательства, системы законода-
тельства в целом, результатов правового регу-
лирования отношений в прошлом, настоящем и
будущем, изменения состояния общества и т.д.
В таком случае экспертиза нормативных право-
вых актов, а также научная экспертиза проекта
нормативного правового акта могут рассматри-
ваться в качестве инструмента правового мони-
торинга.
Определяя принадлежность правового мо-
ниторинга к государственному управлению и
обратной связи, необходимо иметь в виду на-
личие у него своих собственных функций, в том
числе, познавательной, аналитической, прогно-
стической и т.д. Наличие тех или иных функций
определяется в первую очередь совокупностью
включенных в его состав различных видов мо-
ниторинга.
Как интегрированный объект правовой дей-
ствительности, правовой мониторинг является
весьма сложной информационной системой, для
обращения с которой нужны специально подго-
товленные специалисты. При этом осуществля-
емый ими мониторинг может включать в себя
разнообразные виды деятельностей и действий
(анализ, синтез, сравнение, исследование и т.д.),
требующие их усвоения, совершенствования и
развития.
Актуальными для субъектов правового мо-
ниторинга являются проблемы его интенсифи-
кации и информационного опережения. В этой
связи информация прямой (в рамках правового
мониторинга как функции контроля) и обратной
связи должна содержать в себе опережающую
составляющую. Это позволит в определенной
степени повышать опережающий смысл госу-
дарственного управления, нормативных право-
вых актов и законодательства.
Правовой мониторинг рассматривается нами
как целостная система мониторингов законо-
дательного процесса, нормативных правовых
актов и законодательства, правоприменения, а
также состояния объектов (в широком смысле)
сферы правового регулирования.
В контексте государственного управления
правовой мониторинг (как разновидность кон-
троля) может быть представлен как совокуп-
ность целенаправленной деятельности субъектов
мониторинга по выявлению, анализу, аналити-
ческому и статистическому обобщению, пред-
варительной оценке и передаче объективной
информации о процессе, динамике, результатах
и последствиях правотворчества, правового ре-
гулирования и планируемого изменения состо-
яния объектов, явлений и процессов правовой
действительности.
Как компонент обратной связи, правовой мо-
ниторинг, объединяя в себе потоки указанной
выше информации, служит обеспечению устой-
чивого функционирования и развития системы
государственного управления и государства в
целом. При этом рассматриваемая информация
должна быть не только объективной и своевре-
менной, но и при необходимости носить упреж-
дающий характер.
Основными целями правового мониторинга
являются повышение эффективности и качества
нормативно-правового обеспечения политики
и стратегии государства, совершенствование и
развитие правовой политики, государственного
управления, законодательства и т.д.
Рассмотрение правового мониторинга как
целостной системы позволит более обоснован-
но подойти к формированию единой системы
правового мониторинга, включающего также
такие виды «предметного» мониторинга, как
финансовый мониторинг, образовательный мо-
ниторинг, экологический мониторинг.
Учитывая, что в законодательстве существу-
ют такие понятия государственного контроля
как, например, государственный экологический
контроль, государственный контроль за про-
ведением процедуры внешнего наблюдения,
реабилитационной процедуры, конкурсного
производства и т.д., может возникнуть вопрос
о необходимости введения такого понятия, как
правовой государственный контроль.
Представление системы правового монито-
ринга в контексте контроля будет способствовать
развитию методологических и теоретических
основ не только государственного контроля, но
и связанного с контролем мониторинга [3, с. 48].
Здесь следует заметить, что в действующем За-
коне Республики Казахстан «О государственном
контроле и надзоре в Республике Казахстан»
[4] ничего не сказано о мониторинге. Вместе с
тем, в пункте 4 статьи 10-3 Закона Республики
Казахстан «О банкротстве» впервые в законо-
дательстве указывается мониторинг как форма
государственного контроля [5].
№ 1 (33) 2014 ж. Қазақстан Республикасы Заң шығару институтының жаршысы
88
Общие представления о правовом мони-
торинге, как целостной системе, представлены
на рисунке 1, где правовой мониторинг
рассматривается как функция наблюдения
(в широком смысле) и контроля, а также в
качестве функции обратной связи. К ком-
понентам правового мониторинга в данном
случае относятся:
мониторинг законодательного процесса;
мониторинг НПА и законодательства;
мониторинг правоприменения;
мониторинг состояния объектов сферы
правового регулирования.
От результатов правового мониторинга во
многом зависит устойчивое функционирование
системы государственного управления, под-
держание необходимой эффективности правовой
политики, надлежащее нормативно-правовое
обеспечение процессов реализации целей и задач
преобразования и развития общества, экономики
и государства.
Таким образом, правовой мониторинг
рассматривается нами как целостная система,
функционирование которой обусловливается
систематической деятельностью субъектов
различных (относящихся к данной системе) ви-
дов мониторинга по целенаправленному выявле-
нию, анализу, аналитическому и статистичес-
кому обобщению, предварительной оценке
и передаче (в том числе в целях обеспечения
обратной связи) объективной информации
о динамике, результатах и последствиях
государственного управления, правового регу-
лирования и планируемого изменения состояния
объектов, явлений и процессов правовой
действительности.
Рис. 1 Концептуальная модель правового мониторинга
89
Правовой мониторинг
Список литературы
1. Тихомиров Ю.А. Управление на основе права. – М.: Формула права, 2007. – 485 с.
2. Горохов Д.Б., Спектор Е.И., Глазкова М.Е. Правовой мониторинг: концепция и организация //
Журнал российского права. – 2007. - № 5. – С. 25-38.
3. Галиев Т.Т., Тлеухан Н.Т. Правовой мониторинг: теоретико-методологический аспект. – Астана:
Изд-во Парламента РК, 2008. – 234 с.
4. Закон Республики Казахстан от 6 января 2011 года, № 377-IV «О государственном контроле и
надзоре в Республике Казахстан» // Ведомости Парламента Республики Казахстан. - 2011 г. - № 1
(2578). - ст. 1.
5. Закон Республики Казахстан от 21 января 1997 года №67-I // Ведомости Парламента Республики
Казахстан. - 1997 г. - №1-2. - ст. 7.
Мақалада құқықтық мониторинг мониторингтің алуан түрінің жиынтығы ретінде
қарастырылған: заңнама процесінің мониторингі, нормативтік құқықтық актілердің мониторингі,
құқықты қолдану мониторингі және құқықтық реттеу саласы объектілері жағдайының
мониторингі.
Түйін сөздер: құқықтық мониторинг, заңнама процесінің мониторингі, нормативтік-құқықтық
актілер және заңнама мониторингі, құқықты қолдану мониторингі, құқықтық реттеу саласы
объектілері жағдайының мониторингі.
В статье рассмотрен правовой мониторинг, как совокупность различных видов мониторинга:
мониторинга законодательного процесса, мониторинга нормативных правовых актов, мониторинга
правоприменения и мониторинга состояния объектов сферы правового регулирования.
Ключевые слова: правовой мониторинг, мониторинг законодательного процесса, мониторинг
нормативного правового акта и законодательства, мониторинг правоприменения, мониторинг
состояния объектов сферы правового регулирования.
The article describes the legal monitoring, as a complex of different types of monitoring: monitoring of
the legislative process, monitoring of regulations, monitoring of enforcement and monitoring of the objects
in the sphere of legal regulation.
Keywords: legal monitoring, monitoring of the legislative process, monitoring of regulations and
legislation, monitoring of enforcement, monitoring of the objects in the sphere of legal regulation.
Темір Тілекұлы Ғалиев,
ҚР Заң шығару институты Құқықтық мониторинг орталығының жетекші ғылыми қызметкері,
пед.ғыл.докт., профессор
Құқықтық мониторинг туралы
Галиев Темир Тлекович,
ведущий научный сотрудник Центра правового мониторинга Института законодательства РК,
докт.пед.наук, профессор
О правовом мониторинге
Galiyev Temir Tlekovich,
senior research fellow of the Legal Monitoring Center of the Institute of legislation of the Republic of
Kazakhstan, doctor of education, professor
Abowt the legal monitoring
● ● ● ● ●
№ 1 (33) 2014 ж. Қазақстан Республикасы Заң шығару институтының жаршысы
90
Қоғамдық қатынастарды реттеуші әлеуметтік
құрал – құқықтың адам өміріндегі маңызын
анықтау өте күрделі. Өз кезегінде, адамның
да құқық нормаларын әзірлеу, заңдастыру мен
қолдану процесінде алатын орны өте үлкен.
Өйткені, құқықтық норманың адам тағдырын
шешетін салдары бар. Сондықтан осындай нор-
маларды сапалы әзірлеу, қолдану мәселелері кез
келген мемлекет пен қоғам үшін маңызды.
Осы мәселе адамзат пайда болғалы келе
жатыр. Антика заманының мәселелері күннен
күнге өзекті бола беретіні сөзсіз. Мысалы мақала
тақырыбына қатысты ойларды сонау Платон
[1], Аристотель [2], Монтескье [3], Гегель [4]
және т.б. ғұламалармен қатар, бүгінгі күннің
ойшылдарының еңбектерінен кездестіруге бола-
ды. Яғни бұл келелі оймен қоғам мен мемлекетті
зерттеген ғалымдар айналысқан.
Жалпы құқық теориясы бойынша нормативтік
құқықтық актілер баршаға түсінікті, ықшам,
қолдануға ыңғайлы болуы шарт. Сондықтан
құқықтық нормаларға қойылатын талаптардың
ішінде тілдік талаптар да бар. Олар тек бүгінгі
күннің, не қостілді Қазақстанның мәселесі емес.
Кезінде ғылыми зерттеулердің объектісі болған.
Мысалы, Ш.Л. де Монтескье құқық нормала-
рында терминдерді қолдану және заң тілінің
мәселелері туралы жазған.
Жалпы тілдік ережелердің құқық саласында
қолданылуының өз ерекшеліктері бар. Құқық
тілінің филология ғылымында жалпы танылған
5 стильдің бірі деп көрсетілмесе де, олардың
біріне жақын тұстары өте көп. Сондықтан
құқықтың өзіндік стилі бар деуге болады. Бей-
ресми заң тілі деген ұғым да бар. Одан басқа
«заң тілі математикадан кейінгі нақты тіл» де-
ген нақыл сөз де құқық пен тіл салаларының
объективті байланыстылығын көрсетеді.
Жоғарыдағыдай пікірлер мен көзқарас-
Примашев Нұрзада Маханбетұлы,
ҚР Заң шығару институты Лингвистика орталығының
бас ғылыми қызметкері, заң ғылымдарының кандидаты
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК БАҚЫЛАУ
ЖӘНЕ ҚАДАҒАЛАУДЫ РЕСІМДЕУДІҢ КЕЙБІР
ҚҰҚЫҚТЫҚ-ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
тардың болуы мәселеге жай ғана ой жүгірту емес
шығар. Сөз артында құқық, ал құқық артында
адамның тағдыры тұр. Сондықтан адам баласын
толғандырған мәселелерді оңтайлы әрі тиімді
шеше білетін қоғам ғана алға тарта алады.
Құқық немесе заң тілі екітараптық құбылыс
екені белгілі. Оның биліктік және халықтық
беттері бар. Мысалы, ресейлік танымал құқық
теориясының маманы А.С. Пиголкиннің
«құқықшығармашылық тілі – мемлекеттік
биліктің ресми тілі» деген пікірі бар [5]. Онымен
қатар, халықтың да өз тілі бар. Заң түзу жұмысы
осыны ескеруді қажет етеді. Сондықтан заң
тілінің екі тарапты да қанағаттандыра алатын
деңгейде болуы заңшығарушының өнері деп
түсінуге болады. Құқықтық норманың болшағы
мен заңды қолданылуы оның жобалау сатысын-
да сапалы дайындалуы әзірлеушінің әлеуетіне
байланысты.
Өзге мемлекеттер сияқты Қазақстан Рес-
публикасы да бұл салаға зор мән береді. Де-
юре қостілдік, де-факто басымды бір тілдік
жағдайында екі тілдің де сапасын қамтамасыз
ету оңай іс емес.
Заң тіліне қойылатын талаптар құқық
нормаларының өзінде бекітілген. Мысалы,
Қазақстан Республикасының «Нормативтік
құықтық актілер туралы» Заңы 18-бабының
2-тармағы бойынша нормативтiк құқықтық
актiнiң мәтiнi әдеби тіл нормалары мен заң
терминологиясы сақтала отырып жазыла-
ды. Көнерген және көп мағыналы сөздер мен
сөз орамдарын, эпитеттердi, метафораларды
қолдануға, сөздердi қысқартуға жол берiлмейдi.
Нормативтік құқықтық актінің мәтінінде
мағыналық және құқықтық жүктемесі жоқ ере-
желер болмауға тиіс [6].
Осы тұрғыдан қарағанда, қолданыстағы
заңнамада кемшіліктің көп екені байқалады.
91
Из практики законотворчества на государственном языке
Ол қателер мен кемшіліктер кезінде жіберілген.
Өкінішке орай, қазір де жіберіліп жатыр. Оған
мысал есебінде мақала объектісін келтіруге бола-
ды. «Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік
бақылау және қадағалау туралы» Қазақстан
Республикасының Заңында да, менің ойымша,
бүкіл заңнамаға тән кемшіліктер орын алған
1
.
Заңның кемшіліктері 1-баптан басталады.
Оның 1) тармақшасындағы «байқау және тек-
серу» (мәселе орыс тіліндегі мәтінде сияқты.
Көрсетілген тармақшада «наблюдение и провер-
ка» деп берілген) (бүкіл мәтін бойынша ерекше
көрсеткен мен. – Н.П.) мен 3) тармақшадағы
«тексеру және байқау» (орыс тіліндегі мәтінде
«проверка и наблюдение») арасында екі тілде
де не айырмашылық бар? Осы тармақшадағы
«мемлекеттік органдар және олардың аумақтық
бөлімшелері» деген ұғым да мәселелі, өйткені
мемлекеттік органның кез келген биліктік
бағынысты құрылымы да осындай мәртебеге
ие (бұл ұғымның 12-баптың 3-тармағынының
21) тармақшасында «орталық мемлекеттік ор-
гандар» деген дұрыс нұсқасы бар). Ал 6) тар-
мақшадағы «тәуекелдерді бағалау жүйесі –
бақылауды және қадағалауды жүзеге асыратын
органның тексерулерді жоспарлау мақсатында
жүргізетін іс-шаралар кешені» деген ұғым
да мәселелі. Тәуекелдік бағалау жүйесін «іс-
шаралар» арқылы түсіндіру қисынсыз сияқты.
Мұнда «Нормативтік құқықтық актілер тура-
лы» Заңның жоғарыда көрсетілген бабындағы
«құқықтық жүктемесі» мүлдем жоқ сияқты.
Ал «салдарлардың» деген сөз қазақ тілінің
грамматикасына сай емес. Оған қоса, «құқық
шектеу сипатындағы» деген тіркес толық емес
сияқты (орыс тіліндегі мәтіндегі «обманная прак-
тика» деген шартты ұғымды да түсіну қиын).
3-баптың 2-тармағының 4) тармақшасында
және бүкіл мәтін бойы басым қолданылған
«лауазымды адамдар» (орыс тіліндегі мәтінде
«должностные лица») мен 8-баптың 3 және
4-тармақтарындағы «лауазымды тұлғалар» (орыс
тіліндегі мәтінде бұл да «должностные лица»)
деген ұғымдар арасында не айырмашылық бар?
Дұрысы екінші нұсқа сияқты, бірақ ұлттық
заңнамада біріншісі басым.
Заңның 4-бабының 1-тармағының 2) тармақ-
шасындағы «бәрінің заң және сот алдындағы
теңдігі» деген қағидатта мәселе бар сияқты.
Сот алдындағы теңдікті жүзеге асыруға бола-
тын шығар. Ал бұл саладағы «заң алдындағы
теңдік» бақылау мен қадағалаудың табиғатына
жат нәрсе. Бұл салада теңдіктің болуы мүмкін
емес, өйткені мемлекет пен мемлекеттік ор-
гандар немесе оның атынан бақылау құзіретін
алған құрылымдар мемлекеттік биліктің күшін
пайдаланады. Яғни, олар мәжбүрлі түрде
жүргізіледі, күш көрсетіледі де. Сонымен
қатар, тармақтың 11) тармақшасындағы «адал
тексерілетін субъектілер» деген ұғымдағы
«адал» сөзі субъектіден гөрі тексерумен тығыз
байланыстылықты білдіретін сияқты.
12-баптың 3-тармағындағы «Осы ... тараудың
күші ... қолданылмайды деген нормалық сөйлем/
тіркес пен оның 8) тармақшасындағы «ерекше
қорғалатын ... сақталуына, сондай-ақ жануарлар
және өсімдіктер дүниесі объектілерінің санк-
циясыз алып қойылуын бақылауды жүзеге асы-
ру мақсатында» деген сөйлем үйлеспейді (бұл
балама аударманың объективті мәселесі болуы
мүмкін, бірақ сонда да норманың түсінікті бо-
луы басты талаптардың бірі). Осы тармақтың
19) тармақшасындағы «жол бойындағы жола-
ушылар поездары» деген ұғымды басқаша да
түсінуге болады.
16-баптағы «төнген қатерлердің алдын
алу» деген ұғым да қисынға келмейді. Төнген
қатерді тек жояды (келесі абзацта «тікелей
төнген қатерлерді жою» деген дұрыс нұсқасы
көрсетілген), сондықтан бұл ұғымда кемі екі қате
бар. Негізі төнетін қатерлердің ғана алдын алуға
болады, сондықтан осы сынды ұғымдармен
қатар, бұл ұғым да түзетуді қажет етеді.
Осы баптың 6-1-тармағының 1) тармақ-
шасында «жарылғыш заттардың айналы-
сы мен олардың жұмыс істеуінің белгіленген
қағидаларының сақталуына» деген тіркес бар.
Шын мәнісінде «айналысы» деген сөз орыс
тіліндегі мәтіндегі «обращение» деген сөздің осы
мәнмәтіндегі дұрыс баламасы емес. Бұл ұғымды
аударған, оны тексерген мамандар оны осы
заңның қосымшасының 73) тармақшасындағы
«жарылғыш ... заттарды қолдану мен олардың
жұмыс істеуінің белгіленген қағидаларының
сақталуына» деген сөйлеммен салыстырула-
ры қажет болатын. Осылармен қатар, баптың
7-тармағының 3) тармақшасындағы «субъектінің
азаматтық-құқықтық
қатынастары
болған
үшінші тұлғаларға» деген тіркес те нақтылауды
қажет етеді.
Осы баптың 10-тармағындағы мәнмәтіндік
тіркестері жақын «уәкілетті органға келесі
1
Кемшіліктерді бап бойынша көрсеткен орынды деп санаймын.
№ 1 (33) 2014 ж. Қазақстан Республикасы Заң шығару институтының жаршысы
92
жұмыс күні ішінде табыс ете отырып
жүргізіледі» деген норма мен келесі тармақтағы
«уәкілетті органға келесі бес жұмыс күні ішінде
табыс ете отырып жүзеге асырылады» деген
нормадағы «жүргізіледі» мен «жүзеге асырыла-
ды» сөздерінің қағидатты мәндері бар ма (мәселе
олардың орыс тіліндегі мәтіндегі «проводятся»
мен «осуществляется» деген нұсқаларында ма)?
17-баптың 1-тармағының 3) тармақшасында
«тегі, аты, әкесінің аты (ол болғанда)» деген
тіркес бар. Ол 22-баптың 3) тармақшасында
«тегі, аты және әкесінің аты» деген түрде
қайталанады. Бірақ, тіркестің толық емес
екендігі көрініп тұр. Оған қоса, келесі тармақтың
8) тармақшасындағы «міндетті талаптары тексе-
руге жататын нормативтік құқықтық актілер» де-
ген тіркесті де нақтылаған дұрыс болар.
Аталған заңға құқықтық-лингвистикалық
контент-талдау жүргізу онда тілдік те, құқықтық
та кемшіліктердің бар екенін көрсетеді. Онда
аударма қателері, бірізділіктің жетіспеуі сияқты
тілдік кемшіліктер жіберілген.
Нақты мысалдарда көрсетілген кемшіліктерге
талас жоқ болар. Бірақ, дегенмен де әр маманның
өз көзқарасы мен тәсілдері болатынын ескере,
ақылдаса отырып, көрсетілген кемшіліктерді
түзетуге кірісу қажет. Сапалы құқықтық норма,
сапалы қоғамдық қатынастардың кепілі екенін
естен шығармаған абзал.
Пайдаланылған әдебиет тізімі
1. Платон. Законы // www.juristlib.ru. (14.12.2013)
2. Аристотель. Политика // www.juristlib.ru. (14.12.2013)
3. Монтескье Ш.Л де. О духе законов // www.constitucions.ru. (14.12.2013)
4. Гегель Г.В.Ф. Философия права // www.juristlib.ru. (14.12.2013)
5. Нормография: теория и методология нормотворчества: учебно-методическое пособие / под
ред. д-ра юрид. наук Ю.Г. Арзамасова. – М.: Академический Проект; Трикста, 2007. - 560 с.
Мақалада мемлекеттік бақылау мен қадағалауға қатысты нормаларды құқықтық ресімдеудің
кейбір аспектілері қарастырылады. Қазақстан Республикасының заңнамасында мемлекеттік
бақылау мен қадағалауды құқықтық ресімдеуде құқықтық және тілдік кемшіліктер жіберілген.
Олардың салдарын жою үшін түзету жұмыстарын жүргізу қажет.
Түйін сөздер: мемлекеттік бақылау және қадағалау, ресімдеу, контент-талдау, бірізділік.
В статье рассматриваются некоторые аспекты юридической регламентации государственного
контроля и надзора. В законодательстве Республики Казахстан в юридической регламентации
государственного контроля и надзора допущены ошибки правового и языкового характеров. Чтобы
снизить их последствия, следует провести работы по их исправлению.
Ключевые слова: государственный контроль и надзор, регламентация, контент-анализ,
единообразие.
Article discusses some aspects of legal regulation of state control and supervision. Legislation of the
Republic of Kazakhstan has legal and linguistic errors in the legal regulation of the characters state control
and supervision. To reduce their impact, should undertake work to correct them.
Keywords: state control and supervision, regulation, content-analisis, unification.
● ● ● ● ●
|