Диссертацияларыныњ негізгі ѓылыми нєтижелерін жариялауѓа арналѓан басылымдар тізіліміне енгізілген Ќр бѓм бѓсбк 19. 03. 2009 ж

93
Из практики законотворчества на государственном языке
сферах  человеческой  жизни.  Поэтому,  на  наш 
взгляд,  обеспечение  аутентичности  текстов  в 
нормотворческой деятельности может и должна 
осуществлять независимая от всех ветвей власти 
организация. 
Нами  показаны  три  ключевые  проблемы 
лингвистического характера и две основные про-
блемы организационно-правового плана, решив 
которые можно говорить о начале работы по соз-
данию единой системы обеспечения аутентично-
сти текстов в нормотворческой работе.
На  основании  указанных  размышлений, 
предлагаем вниманию общественности первона-
чальную авторскую концепцию по обеспечению 
аутентичности  текстов  на  казахском  и  русском 
языках в нормотворческой деятельности.
1.  в  нашем  понимании  обеспечение  аутен-
тичности – это совокупность организационных, 
функциональных,  экономических,  социальных 
мер, направленных на единообразное понимание 
и применение законодательства  всеми субъекта-
ми правоотношений.
Исходя  из  нормы  о  том,  что  законодатель-
ство является совокупностью всех нормативных 
правовых актов, принятых в установленном по-
рядке, следует задуматься о квалифицированной 
лингвистической оценке (экспертизе) не только 
проектов  законов,  но  и  проектов  иных  видов 
нормативных правовых актов. 
Для  этого  предлагается  следующая  система: 
1) Центр лингвистики проводит научную линг-
вистическую экспертизу в части аутентичности 
текстов на казахском и русском языках по про-
ектам законодательных актов и международных 
договоров; 2) Центр лингвистики осуществляет 
выработку  единой  терминологии  на  казахском 
языке в целях единообразного применения госу-
дарственного языка в правовых актах; 3) тот же 
центр  осуществляет  квалифицированную  про-
верку следующих видов нормативных правовых 
актов:  нормативные  указы  Президента  Респу-
блики  Казахстан;  нормативные  постановления 
Правительства Республики Казахстан; норматив-
ные  правовые  приказы  министров  Республики 
Казахстан  и  иных  руководителей  центральных 
государственных  органов,  нормативные  право-
вые  постановления  центральных  государствен-
ных органов, нормативные постановления Цен-
тральной  избирательной  комиссии  Республики 
Казахстан и Счетного комитета по контролю за 
исполнением  республиканского  бюджета;  нор-
мативные правовые решения маслихатов, норма-
тивные правовые постановления акиматов, нор-
мативные правовые решения акимов.
таким образом, аутентичность текстов на ка-
захском  и  русском  языках  будет  обеспечена  на 
всех  уровнях  законодательства,  что  будет  спо-
собствовать  единообразному  применению  нор-
мативных  правовых  актов  на  всей  территории 
республики.
2. в целях обеспечения независимости упол-
номоченной  организации  целесообразно  на  се-
рьезном уровне обсудить вопрос о статусе Цен-
тра лингвистики и его подотчетности Президен-
ту Республики Казахстан или Парламенту Респу-
блики  Казахстан.  На  наш  взгляд,  если  уполно-
моченная  организация  будет  на  таком  уровне 
независимости, то наряду с требованиями к ней 
повысится и ее статус. Кроме того, такой статус 
позволит раз и навсегда прийти к единой поли-
тике в сфере нормативной терминологии.
3.  Необходимо  оценить  существующие  про-
блемы и обозначить перспективы развития ста-
туса эксперта-лингвиста в рамках деятельности 
Центра  лингвистики.  На  наш  взгляд,  к  таким 
специалистам  следует  предъявить  конкретные 
требования. вполне разумно было бы допускать 
к  лингвистической  экспертизе  по  проверке  ау-
тентичности текстов проектов законодательных 
актов специалистов с высшим филологическим 
и  юридическим  образованием. в  Центре  также 
могут  сотрудничать  отдельно  эксперты  с  выс-
шим  юридическим  образованием  и  эксперты  с 
высшим  филологическим  образованием.  вари-
анты качественного подбора кадров для Центра 
лингвистики  могут  быть  различными.  важней-
шим  принципом  здесь  должен  быть  профес-
сионализм, что позволит постепенно выстроить 
единый  подход  к  обеспечению  аутентичности 
текстов в нормотворческой работе.
На наш взгляд, выполнение хотя бы обозна-
ченных  пунктов  позволит  решить  следующие 
проблемы в нормотворческой деятельности Ка-
захстана:
1)  некачественная  реализация  нормативных 
правовых  актов  в  силу  разночтений  и  других 
лингвистических недоработок;
2) отсутствие единого подхода ветвей и уров-
ней власти, регионов к интерпретации и реализа-
ции правовых норм;
3)  значительные  социально-экономические 
потери и торможение развития страны по причи-
не нормативной разобщенности и субъективной 
оценки нормотворческих субъектов.
таким  образом,  нами  отмечены  лишь  неко-
торые вопросы обеспечения аутентичности тек-
стов в нормотворческой деятельности Республи-
ки Казахстан. выражаем уверенность в том, что 

№ 4 (28) 2012 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан
94
наши предложения найдут отклик в общественности и получат соответствующее продолжение в 
обсуждении специалистами различных отраслей знания.
Список литературы
1.  Конституция  Республики  Казахстан:  принята  на  республиканском  референдуме  30  августа 
1995г. // Казахстанская правда. – 1995. - от 8 сентября; ведомости Парламента Республики Казах-
стан. – 1996. - № 4. Ст. 217 (с изменениями и дополнениями по состоянию на 02.02.2011 г.).
2. О нормативных правовых актах. Закон Республики Казахстан от 24 марта 1998 года №213// БД 
«Закон».
3. О языках в Республике Казахстан. Закон Республики Казахстан от 11 июля 1997 года № 151-I// 
БД «Закон».
Осы  мақала  заң  және  халықаралық  шарт  жобалары  мәтіндерінің  теңтүпнұсқалылығын 
қамтамасыз ету мәселелерін шешуге және ғылыми лингвистикалық сараптама сапасын арттыруға 
арналған. 
Түйін  сөздер:  «Қазақстан  Республикасының  Заң  шығару  институты»  ММ  Лингвистика 
орталығы, ғылыми лингвистикалық сараптама, тең түпнұсқалылық.
Настоящая статья посвящена решению вопросов обеспечения аутентичности текстов про-
ектов законов и международных договоров и повышению качества научной лингвистической экс-
пертизы.
Ключевые  слова:  Центр  лингвистики  ГУ  «Институт  законодательства  Республики  Казах-
стан», научная лингвистическая экспертиза, аутентичность.
This article is devoted to solving the issues of the authenticity of texts of drafts and international treaties 
and to improving the quality of scientific linguistic expertise.
Key  words:  linguistic  center  of  the  Institute  of  legislation  of  the  Republic  of  Kazakhstan,  scientific 
linguistic expertise, аuthenticity.
шолпан Рысбайқызы мырзаева,
ҚР Заң шығару институты Лингвистика орталығының НҚа және халықаралық шарттар жобала-
рына ғылыми лингвистикалық сараптама секторының жетекші ғылыми қызметкері 
Қазақстан  Республикасының  норма  шығармашылық  қызметінде  мәтіндердің  тең 
түпнұсқалылығын қамтамасыз ету мәселелері
мырзаева шолпан Рысбаевна, 
ведущий научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПа и меж-
дународных договоров Центра лингвистики Института законодательства РК 
вопросы обеспечения аутентичности текстов в нормотворческой деятельности Республики 
казахстан
Myrzayeva Sholpan Rysbayevna,
leading research associate of the sector of scientific-linguistic expertise of legal acts and international 
agreements of the Linguistic Center of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan
Issues of the authenticity of texts in the rule-making activities of the Republic of Kazakhstan

95
Из практики законотворчества на государственном языке
Құқықтың  шығу  тарихына  көз  жіберер 
болсақ,  оның  бастауы  тілден  келіп  шығатынын 
байқаймыз. Құқық тіл арқылы танылады. Солай 
бола  тұра,  қазіргі  кезде  заң  және  лингвистика 
салаларында жаңа мәселелер туындап отыр, ол 
құқық  пен  тіл  тоғысында,  нақтылап  айтқанда 
заң  жобалары  мәтіндеріне  лингвистикалық 
сараптама  жасау  барысында  пайда  болды.   
Лингвистикалық  сараптаманың  дамып  жетілуі 
заң  саласы  үшін  аса  маңызды,  себебі  сарапта-
ма  жүргізу  заң  жобаларының  сапасын  арттыру 
құралы болып табылмақ. 
Сондықтан да, заң лингвистикасының қазіргі 
жағдайы  мемлекеттегі  осы  екі  сала  -  қазақ  тілі 
мен  қазақстандық  құқық  проблемаларын  тіл 
мен құқықтың байланысы тұрғысынан зерттеуді 
қажет  етеді.  Сол  арқылы  тіл  мен  құқықтың 
тоғысында  орын  алып  отырған  заңнамадағы 
тілдік  проблемаларға  заң  мен  тілдің  түрлі 
аспектілерін жеке дара емес, ал керісінше жал-
пыластырып қарастыру арқылы шешімін табуға 
ұмтылу жолын ұсыну мақсатқа сай болмақ. Бүгінгі 
күні  лингвистикалық  ұғымдардың  құқықтық 
ұғымдармен байланысын зерттеу мәселесі қолға 
алынып жатқандығымен, заң лингвистикасында 
негізге аларлықтай бірізге түскен жүйелі еңбек 
жоқ. Ол үшін мамандар жылдар бойы жинақталған 
материалдарды  жинап,  бастапқы  сатыдағы 
сүзгіден өткізіп, проблеманың мәнін ашу, гипо-
теза, оларды зерттеу әдістемесін әзірлеу сияқты 
маңызды  да,  қажетті  сатылардан  өтулері  қажет 
деген  ойдамыз.  тәуелсіздік  жылдарынан  бері 
жарияланып  келе  жатқан  тілдік  проблемаларға 
арналған  мақалалар,  мақалалар  жинағы  заң 
лингвистикасының  теориялық  базасын  құруға 
негіз бола алмасы анық, алайда лингвистикалық 
білім саласының ерекше бір саласы ретінде заң 
лингвистикасының  болашақтағы  теориясын 
құруға алғышарттар жасап беруге жәрдемдесуге 
қабілеті жетерлік. 
ал  тәжірибелік  тұрғыдан  қарастырғанда 
аталған  мәселе  ең  болмағанда  қоғамдық 
ұйымдастырудың екі бағытын қамти алар еді. 
Біріншіден,  лингвистер  мен  заңгерлердің 
(мүмкін,  басқа  саладағы  тіл  мәселелерін  жетік 
меңгерген  өзге  де  мамандарды  тарту  арқылы) 
әдістеме  жасап  шығару  жолындағы  күш-
жігерлерін біріктіретін қандай да бір ұжымдық 
немесе алқалық орган құру. Мысалы, ол тұрақты 
негізде  жұмыс  істейтін  комиссия  нысанындағы 
алқалы  орган  болуы  мүмкін  не  болмаса  «Заң 
шығару  институы»  құрылымында  немесе 
басқа  мемлекеттік  орган  құрылымында  жұмыс 
атқаратын  Ғылыми  заң  лингвистикалық  кеңесі 
нысаны болуы мүмкін. 
тәжірибе  көрсетіп  отырғандай,  заң  лингви-
стикасы қызметіндегі басты кедергі екі факторға 
келіп сүйенеді: біріншіден, ғылыми (лингвистика-
заң және заң-лингвистикалық) базаның жоқтығы 
және соның салдарынан лингвистикалық сарап-
тама  жүргізудің  бірыңғай  жалпы  қағидаттары  
мен  әдіс-тәсілдерінің  және  стандарттарының 
болмауы. Біз бұл жерде «бірыңғай сөзіне» назар 
аударуды  сұраймыз.  Себебі,  осы  саладағы  бір 
мәселеге  филолог  маман  тілдік  тұрғыда,  тілші-
аудармашы өз көзқарасы тұрғысынан, ал заң ма-
маны құқықтық тұрғыдан қарайды.  
екінші  үлкен  бір  проблема  заңдық  базаның 
жоқтығы    -  база  болғанда  лингвистикалық  са-
раптама  жүргізу  әдістемесі  заңды  негіздегі 
мәртебеге  ие  болатын  құқықтық  құжаттардың, 
нұсқаулардың  болмауы.  Лингвистикалық  са-
раптама,  нақтылап  айтқанда  заң  жобаларына 
жүргізілетін ғылыми лингвистикалық сараптама 
de jure, яғни заң деңгейінде бекітілгенімен, бірақ 
оның  әдістемелік  негіздері  де,  сараптамалық 
қызмет  те  de  facto  жағдайында  шала-жансар 
күй  кешуде.  Мәселен,  Қазақстан  Республика-
сы  Yкiметiнiң  2002  жылғы  30  мамырдағы  598 
қаулысымен    бекiтiлген  «Ғылыми  сарап-
тама  жүргiзу  ережесiнде»  [1]  заңнамалық 
актілердің  жобаларына  ...  қазақ  және  орыс 
тілдеріндегі  мәтіндерінің  теңтүпнұсқалығы 
бөлігінде  ғылыми  лингвистикалық  сарапта-
ма  жүргізілуге  міндетті»  деп  белгіленген  және 
ғылыми  лингвистикалық  сараптаманың  міндеті 
 Дәулетханова Әсия Әлімғазықызы,
ҚР Заң шығару институты Лингвистика орталығының 
НҚА және халықаралық шарттар жобаларына ғылыми 
лингвистикалық сараптама секторының аға ғылыми қызметкері, 
заң ғылымдарының кандидаты
зАң ЖОбАлАРыНА лИНгвИСтИкАлыҚ САРАптАмА 
ЖүРгізуДің  кЕйбіР мәСЕлЕлЕРі

№ 4 (28) 2012 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан
96
-  заң жобаларының қазақ және орыс тілдеріндегі 
мәтіндерінің  тең  түпнұсқалығы  тұрғысынан 
бағалау,  ал  мақсаты    -  заң  жобаларының 
қазақ  және  орыс  тілдеріндегі  мәтіндерінің 
сәйкестігін анықтау деп айқындалған, жүргізілу 
кезеңдері  мен  мерзімдері  белгіленген.  алайда, 
жүргізілген ғылыми сараптама нәтижелері бой-
ынша  сараптамалық  қорытындыда  қамтылуы 
тиіс мәселелер тізбесі басқа ғылыми сараптама 
түрлері  бойынша  заңдық  негізде  осы  аталған 
құжатта  бекітілгенімен,  лингвистикалық  са-
раптама  қорытындысында  айқындалуы  тиісті 
міндетті талаптар шеңбері қамтылмай қалған. 
Біздің  ойымызша,  Қазақстан  Респуб-
ликасының  2010  жылдан  2020  жылға  дейінгі 
кезеңге  арналған  құқықтық  саясат  тұжырым-
дамасында  [2]  қойылған    мақсатқа  сәйкес 
нормативтік  құқықтық  актілер  жобаларының 
ғылыми  сараптамаларының  барлық  түрлерін 
олардың  өлшемдерін,  міндеттерін,  сондай-ақ 
оларды  жүргізу  сатыларын  анықтау  арқылы 
нормативтік бекітудің маңызы зор деп бекітілуі 
қазіргі  кезде  лингвистикалық  сараптама 
жүргізуге  қойылып  отырған  талаптардан  келіп 
шығатын  проблемалық  мәселенің  шешімін  та-
батын кез жеткендігін айғақтайды. Яғни, заңдық 
негізде қойылып отырған талап бар, ал оған жауап 
беретін бекітілген стандарттар, яғни әдістемелік 
база жоқ. Сол үшін де бүгінгі күннің талабына 
орай, лингвистикалық сараптамаға нақ осындай 
көзқарас тұрғысынан қарап, уақытылы құқықтық 
негізделген база жасау құқық шығармашылығы 
процесіндегі орын алып отырған теріс салдарды 
жеңілдетуге мүмкіндік береді. 
Сол  арқылы  ғылыми  лингвистикалық  са-
раптама  жүйесін  дамыту  мемлекеттік  тілде 
нормативтік құқықтық актілер жобаларын сапа-
лы  дайындау  міндетін  шешуге  көмектесер  еді. 
Сонда, осындай біріккен комиссиялардың жұмыс 
барысында аса маңызды материал жинақталып, 
теориялық  жалпылама  база  құрылып,  соның 
негізінде  заң  жобалары  бойынша  жұмыс  са-
пасын  арттыруға  болмақ.  Ол  үшін  лингвистер 
мен  қазақ  тілінің  ерекшеліктерінен  хабардар 
заңгерлердің құқық шығармашылығы мен құқық 
қолдану саласында бірігіп өзара әрекет жасауы 
түбегейлі  маңызды.  Заңгерлер  мен  тілші  фило-
логтер заң лингвистикасының өзекті мәселелерін 
талқылау үшін тұрақты негізде жиналулары тиіс. 
Қазіргі  талаптарға  орай  құқықтық  құжаттарды 
тілдік ресімдеуге қойылатын негізгі талаптарды 
айқын  тұжырымдап  беретін  комиссия  құру  аса 
өзекті маңызға ие болып тұрғаны бүгінгі күннің 
шындығы. Себебі, заң терминологиясының мән-
мағыналық жағы заң лингвистикасы саласының 
құзыретіне  кіреді.  ал  заң  терминологиясының  
қайнар көзі  - заңдар. Сондықтан заң жобаларының 
ғылыми  лингвистикалық  сараптамадан  өтуінің 
заң жүзінде бекітілгендігі өте орынды. Осы са-
раптаманы  жүргізу  барысында  тілдік  тұрғыда 
орын алған барлық кемшіліктер жойылып, тер-
миндер бірізге келтірілуге тиіс. Лингвистикалық 
сараптама  қорытындысы  болмаса,  жобаны  әрі 
қарайғы  сатылардан  өткізуге  болмайды.  Ол 
заң  талабы.  Мұндай  заң  жобаларымен  жоғары 
дәрежелі  лингвистер  мен  заңгерлер  біріге  оты-
рып айналысады, бірақ олар өз қорытындыларын 
жеке  ресімдеп  береді  де,  ал  барлық  ескертулер 
мен  ұсыныстар  жобаны  әзірлеуші  үшін  бөлек 
дайындалады.  Қажетті  қорытындыға  ие  болған 
әзірлеуші органның өкілі одан кейінгі сатыларда 
заң жобасына (әдетте, орыс тіліндегі нұсқасына) 
тағы  да  өз  өзгерістерін  енгізе  береді  және  оны 
бақылайтын  ешқандай  тетік  әзірге  жоқ.  Содан 
кейін  барып  жоғары  тұрған  деңгейдегі  органға 
қазақ  тіліндегі  нұсқасы  өзгертілмеген,  бірақ 
орыс  тілдегі  нұсқасына  енгізілген  өзгерістер 
бар  заң  жобасы  түседі.  Мысалы,  Парламент 
Палаталарының    2012  жылғы  9  ақпанда  өткен 
жалпы отырысында   депутат ерген Дошаев заң 
жобаларының қазақ тіліндегі нұсқаларының са-
пасы төмендігін қынжыла баяндап, былай деген 
болатын:  «Парламенттің  ІV  сессиясы  ішінде 
Үкіметтен  Парламент  Мәжілісіне  барлығы  568  
заң  жобасы  келіп  түскен  еді.  Олардың  қазақ 
және орыс тіліндегі мәтіндерінің тең түпнұсқалы 
болмауынан ғана 140 заң жобасы Үкіметке кері 
қайтарылды.  Сонда  мемлекеттік  тілде  дұрыс 
дайындалмауының  салдарынан  әрбір  төртінші 
заң  жобасы  қайтарылған  болып  шығады.  ал 
жаңа ашылып отырған осы сессияға келіп түскен 
небары  2  заң  жобасының  1-еуі  тағы  да  кері 
қайтарылды»  [3].  Бұл  мәліметтің  жыл  басында 
берілгендігіне назар аударайық!!! Бір ғана қысқа 
мерзім ішінде осындай олқылықтар орын алып 
отыр,  жыл  қорытындысы  бойынша  берілетін 
деректің көңіл жұбатпасы анық. Сонда заң жоба-
лары  неге  кері  қайтарылатындығы  түсінікті-ақ, 
оның себебі тағы да қазақ тіліндегі жол берілген 
кемшіліктерге келіп тіреліп отыр. 
Біз  көтеріп  отырған  мәселенің  теориялық 
және  тәжірибелік  жағынан  қамтамасыз  ету 
тетіктері  толыққанды  жұмыс  істемейтіндігін 
айғақтайтын  осындай  жағдайда  мәтіндердің 
теңтүпнұсқалылығы  туралы,  әсіресе  оның  са-
пасы туралы қандай сөз болуы мүмкін. Мұның 
барлығы  сараптама  жүргізу  тетіктерінің  жолға 
қойылмағандығынан,  мемлекеттік  тілдің  тиісті 
дәрежеде  қорғалмағандығынан,  өз  елінде 
өгейдің  күйін  кешкен  бейшара  қазақ  тіліне  де-
ген  қоғамның  енжарлығынан  туындап  отырған 
күрделі де, өзекті мәселенің тек бір жағы ғана.
Осы мәселеге байланысты мемлекеттегі мәні 
жағынан  лингвистикалық  өзекті  проблеманың 
шешімін  заңгерлер  шешуге  ұмтылыс  жасап 
(жасамаса  болмайтындығын  сезінгендіктен, 
түсінгендіктен,  өздері  үшін  жауапкершілікті  өз 
қолдарына алғандықтан) отырғандығы анық. Ол 

жүктеу/скачать 2,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: