ЭКОНОМИЧЕСКИЕ  ОТНОШЕНИЯ  В  ЛЕКСИКЕ

57
СРАВНИТЕЛЬНОГО  ЯЗЫКОЗНАНИЯ  НИКОЛАЯ  ФЕДОРОВИЧА  КАТАНОВА
АКТУАЛЬНЫЕ  ПРОБЛЕМЫ  ТЮРКСКОГО  ЯЗЫКОЗНАНИЯ
зависимости  одной  общины  (племени)  от  дру-
гой, более сильной, зародились более сложные и 
точные  лексические  группы  понятий,  фактиче-
ски экономических категорий. 1. Албан тöлирге 
–  платить  подать;  2.  Албан  аy  теерiзiне  хоза 
малнаy  тjлелxеy
  –  дань  платилась  шкур-
ками  зверей  и  скотом
3
.  3.  Албан-чаuа  –  подать 
(истор.).  Хакастар  пурунда  албан-чаuаны  аy 
теерiзiнеy  тjлеxеy
 – хакасы в старину подать 
платили пушниной. Хотя с исторической точки 
зрения термин “хакасы” вошел в научную лите-
ратуру в 20-е гг. XX в.
4
. 
В башкирском языке «яhак алыу» – взимать 
дань,  «рента  түләү»  –  платить  ренту,  «hалым 
түләү» – уплатить налог
5
.
Экономическая  категория  «долг»,  выража-
ющая  состояние  (отношения)  задолженности, 
долга  в  русском  языке,  в  наречиях  (диалектах) 
последней четверти XIX в, когда Н. Ф. Катанов 
собирал  свои  массивы  лексики  тюркских  язы-
ков,  послуживших  основой  хакасского  языка 
начала  XX  в.,  имеет  аналогичное  по  смыслу 
понятие “алым” (долг)
6
.
В башкирском языке того же периода термин 
«бурыс» означает долг, русское «взятое взаймы» –  
пишется  как  «бурыс»,  «аласака»,  «бирәсәк», 
«үтес».  Русское  «дать  в  долг»  имеет  родствен-
ное  значение  в  башкирском  «бурыска  биреү» 
(биреп тороу)
7
.
  В  татарском  языке  это  же  экономическое 
отношение  называется  «бурыч».  Русское  зна-
чение  «взять  в  долг»  по-татарски  пишется  как 
«бурычка  алу»;  «дать  в  долг»  –  как  «бурычка 
бирү», «әжәткә бирү»
8
.
Развитие  общины  приводило  к  постепен-
ному  накоплению  вещей  в  виде  юрты,  ору-
жия, лошадей, иного скота, сбруи, что привело 
к  возникновению  собирательного  понятия 
«имущество»,  а  позднее  и  «богатство».  К 
последней  четверти  XIX  века  в  трех  языках 
тюркской  группы  Н.  Ф.  Катанов  фиксирует 
наличие  данных  экономических  терминов. 
Экономические  категории  в  русском  языке 
“имущество”,  “богатство”  (собир.)  в  хакас-
ском  выражены  понятиями  тоже  собиратель-
ного  значения  «ис»,  «ис-пай»
9
,  в  башкирском  –  
«байлык», «бол», «мал», «дәуләт»
10
, в татарском 
– «байлык», «муллык»
11
. 
Экономическое  отношение  «имущий», 
«богатый» в русском языке (существ.) в смысле 
состоятельный  человек,  в  хакасском  выра-
жено  как  «ис-пайлыu»
12
,    в  башкирском  тоже 
в  значении  (существ.)  имеет  термин  «бай»
13
,  в 
татарском – «бай»
14
. Можно предположить, что 
данный термин – «бай» зародился и свое соби-
рательное  значение  приобрел  в  русском,  хакас-
ском, башкирском и татарском языках на отно-
сительно  высокой  стадии  развития  общинных 
имущественных отношений.
Особое  место  в  материалах,  собранных  
Н.  Ф.  Катановым,  занимают  пословицы,  пого-
ворки,  сказания,  предания,  сказки.  Они  запи-
саны  с  живой,  как  он  отмечал  каждую  запись, 
разговорной  речи.  Зародившись  в  народе 
задолго до их записи, своей лексикой они про-
носят свершившиеся явления через десятилетия 
и века.
В книге «Наречия урянхайцев (сойотов, аба-
канских  татар  и  карагасов)»
15
,  которая  вышла 
в  свет  только  в  1907  г.,  Н.  Ф.  Катанов  предста-
вил  читателю  огромное  богатство,  по  словам 
его учителя и издателя профессора В. Радлова, 
«образцов народной литературы тюркских пле-
мен».
Уже в пословицах, записанных в аалах Степ-
ной думы в 1880-е гг., Н. Ф. Катанов показывает 
многогранные  экономические  отношения,  сло-
жившиеся  к  тому  времени  и  свидетельствую-
щие  о  значительном  уровне  экономического 
развития  народа-носителя  данного  жизненного 
опыта.
В  четырех  пословицах:  “Тjленb  алuанына
тох  полxаy”  –”Долг  платежом  красен”;
«Ахчаны хара кeнге чыu !” – “Копи деньги на
черный день”; «Jдbске алзаy, пай полбассыy !» –
”Взявши взаймы, не будешь богатым”;
«Алыu
оолuа  адазыныy    езi  туза  емес”
–  “Глупому 
сыну  отцовский  капитал  пользы  не  принесет”,  
записанных Н. Ф. Катановым в ходе живого раз-
говора  в  80-е  гг.  XIX  в.,  мы  получаем  четкое 
представление  о  глубине  и  длительности  дей-
ствия  товарно-денежных  отношений  в  регионе. 
Записаны  они  со  слов  пастухов,  проживших 
жизнь  в  долинах  Енисея  и  Абакана,  Белого  и 
Черного Июсов, Чулыма, годами общавшихся в 
ограниченном  кругу  людей.  Среди  них  очень 

58
НАСЛЕДИЕ  ХАКАССКОГО  УЧЕНОГО,  ТЮРКОЛОГА,  ДОКТОРА
АКТУАЛЬНЫЕ  ПРОБЛЕМЫ  ТЮРКСКОГО  ЯЗЫКОЗНАНИЯ 
редко  встречались  мало-мальски  грамотные 
родичи.  Однако  в  повседневной  речи  исполь-
зовались  пословицы  и  поговорки  с  глубоким 
экономическим  содержанием,  отражавшие 
достаточно высокий уровень развития товарно-
денежных отношений. 
В  ходе  сбора  материалов  и  в  Восточной 
Сибири,  и  в  Восточном  Китае,  и  в  Урянхай-
ском крае и в Уфимской губернии Н. Ф. Ката-
нов  столкнулся,  на  первый  взгляд,  с  простой 
житейской  проблемой  –  как  заинтересовать 
собеседника в том, чтобы он поделился своим 
багажом  –  знаниями  поговорок,  пословиц, 
сказок,  преданий,  сказаний,  песен  своего 
народа?  И  он  в  своих  статьях,  заметках,  кни-
гах  неоднократно  подчеркивает,  что  «про-
изведения  народной  литературы  я  записы-
вал  со  слов  парней,  девок,  мужчин,  женщин, 
стариков  и  старух.  От  меня  не  таился  никто, 
ибо, во-первых, я платил деньгами чуть не за 
каждое  слово  и,  во-вторых,  для  мусульманок 
я был не страшен, так как при мне неотлучно 
была  моя  жена.  Записи  я  прочитывал  другим 
и поправки их вносил везде, где было нужно. 
Тексты  записывал  транскрипцией,  принятой 
в  тюркских  изданиях  СПб.  Академии  наук  и 
Казан. университета»
16
. 
Таким образом, даже сам факт сбора язы-
кового,  фольклорного  материала  методом 
записи  живой  разговорной  речи  носителей 
языка  происходил  в  условиях  сложившихся 
к  тому  времени  высоких  по  уровню  развития 
товарно-денежных  отношений.  Собранные, 
записанные  и  потому  сохраненные  народные 
предания,  сказки,  пословицы  и  поговорки, 
песни  и  сказания  позволяют  всем  последую-
щим  поколениям  изучать  богатейшее  содер-
жание  жизни  народов,  включая  и  одну  из 
основных ее составляющих – развитие эконо-
мических отношений. 
1.  Хакасско-русский словарь.  Хакас-орыс сöстiк. –  
Новосибирск, 2006.
2.  Русско-татарский  словарь:  Ок.  47000  слов  /  
Э. М. Ахунзянов, Р. С. Газизов, Ф. А. Ганиев и др.; 
Под ред. Ф. А. Ганиева. – 4-е изд., испр. – М., 1997. 
3.  Хакасско-русский  словарь.  Хакас-орыс  сöстiк.  – 
Новосибирск, 2006.
4.  Там же.
5.  Русско-башкирский  словарь  (около  80000  тыс. 
статей) / З. Г. Ураксин – Уфа, 2005.
6.  Хакасско-русский  словарь.  Хакас-орыс  сöстiк.  – 
Новосибирск, 2006.
7.  Русско-башкирский  словарь  (около  80000  тыс. 
статей) / З. Г. Ураксин – Уфа, 2005.
8.  Русско-татарский  словарь:  Ок.  47000  слов  /  
Э.  М.  Ахунзянов,  Р.  С.  Газизов,  Ф.  А.  Ганиев  и 
др.; Под ред. Ф. А. Ганиева. – 4-е изд., испр. – М., 
1997.
ПРИМЕЧАНИЯ
9.  Хакасско-русский  словарь.  Хакас-орыс  сöстiк.  –  
Новосибирск, 2006.
10.  Русско-башкирский  словарь  (около  80000  тыс. 
статей) / З. Г. Ураксин – Уфа, 2005.
11.  Русско-татарский  словарь:  ок.  47000  слов  /  
Э. М. Ахунзянов, Р. С. Газизов, Ф. А. Ганиев и др.; 
Под ред. Ф. А. Ганиева. – 4-е изд., испр. – М., 1997.
12.  Хакасско-русский  словарь.  Хакас-орыс  сöстiк.  – 
Новосибирск, 2006.
13.  Русско-башкирский  словарь  (около  80000  тыс. 
статей) / З. Г. Ураксин. – Уфа, 2005.
14.  Русско-татарский  словарь:  ок.  47000  слов  /  
Э. М. Ахунзянов, Р. С. Газизов, Ф. А. Ганиев и др.; 
Под ред. Ф. А. Ганиева. – 4-е изд., испр. – М., 1997.
15.  Образцы  народной  литературы  тюркских  пле-
мен, собранные Н. Ф. Катановым. – С.-Петербург. 
1907. – С. 206; 236–237.
16.  Там же. Том XIV. Вып. 5. – 1898. – С. 587–588.

59
СРАВНИТЕЛЬНОГО  ЯЗЫКОЗНАНИЯ  НИКОЛАЯ  ФЕДОРОВИЧА  КАТАНОВА
АКТУАЛЬНЫЕ  ПРОБЛЕМЫ  ТЮРКСКОГО  ЯЗЫКОЗНАНИЯ
М. М.   ОСЫБАЕВ
Қазіргі 
қазақ 
қоғамындағы 
ерекше 
маңызды  сипатқа  ие  болған  ұлттық  мүдделі 
мақсаттың  бірі  –  халық  рухын,  оның  
өзегі – мәдениетті жаңғырту.
Соңғы  жылдары  тіл  мен  мәдениеттің 
арақатынасы  өзекті  мәселелер  қатарында 
қарастырылып  келеді.  ХХ  ғасырдың  аяғында 
ғалымдардың аталған мәселеге ерекше назар ауда-
руы  лингвомәдениеттану  ғылымының  дамуына 
жол  ашты.  Ол  тіл  бірліктерінің  ұлттық-мәдени 
семантикасын  зерделеуге  мүмкіндік  береді. 
Лингвомәдениеттану  –  ұлттық  мәдениеттің 
тілдегі көрінісін сипаттау мәселелерін зерттейтін 
тіл  білімінің  саласы.  Көрнекті  мәдениеттанушы 
ғалымдардың  пікірінше,  «мәдениет  –  адамның 
ақыл-ойы    мен  еңбегі  жемістерінің  тізбектері, 
дәлірек  айтқанда,  материалдық  және  рухани 
құндылықтар  жүйесі»  (Э.  Тэйлор);  «мәдениет  – 
дүниенің  бөлшектері  болып  саналатын  рухани 
көріністерді бейнелейтін тіл, миф, өнер, дін және 
т.б.  негізде  құрылатын  семиотикалық  жүйе»  (Ю. 
Лотман).  Бұл  арада  тіл  –  тек  коммуникативтік 
құрал  емес,  сонымен  бірге  адам  болмысының, 
оның мәдениетінің көрінісі. Өйткені мәдениеттің 
этнотаңбалық белгісі тілден тыс көріне алмайды. 
Осыған  орай  мәдениетпен  сабақтастықта 
қарастырылатын тіл тек денотативті коммуника-
ция құралы ғана емес, сонымен бірге коннотативті 
(белгілі бір әлеуметтік мәдени, танымдық мәні бар) 
құрал. Сол себепті тек қазақ қана емес бүкіл түркі 
халықтарының  ортақ  мұрасы  болып  табылатын 
М.  Қашқаридың  «Диуани  лұғат-ит-түрік»  жазба 
ескерткішінің  мәдени  лексемаларын  анықтау, 
халықтың  жадында  сақталып  бүгінгі  күнге  жет-
кен  салт-дәстүр,  тұрмыс-тіршілік,  мәдениетіне 
байланысты  сөз  қорын    толық  меңгеріп,  өзіндік 
нақыш-  бояуымен  келесі  ұрпаққа  табыс  ету  – 
қазақ тілінің тарихи аспектідегі мәдени лексемала-
рын  зерттеп,  зерделеудегі  маңызды  міндеттердің 
қатарына жатады.
Түркі  халықтарының  күнделікті  шаруасына 
қажетті болған, жылқымен қатар қызмет атқарған 
төрт түліктің бірі – түйе.   Сөздікте түйе малының 
жалпы  атауы  «теве»  деп  беріледі.  Ол  сөздің 
екінші  бір  фонетикалық  нұсқасы  –  «тевей». 
М.Қашқаридың  айтуынша,  бұл  лексема    жекеше 
мағына  беру  үшін  де,  көптік  мағына  беру  үшін 
де  дәл  осы  айтылған  нұсқасында  қолданылады. 
Бұл  сөзді  оғыздар  «деве»  дейді,  –  деп  жазады
1
. 
Сөздікте тиви, тіве деген де нұсқалары кездеседі. 
Сөздің  о  бастағы  түбірі  теве,  тиви,  тебе 
болса  керек.  Соңғы    «е»,  «и»  дыбыстарының 
өзара  алмаса  беретін  заңдылығы  –  түркітану 
ғылымындағы  белгілі  ерекшелік.  Сол  сияқты 
теве,  тебе  нұсқаларының  қатар  келіп 
қолданылуы  да  –  түркі  тілдерінің  арасында 
бола  беретін  құбылыс:  «б»,  «в»  дыбыстарының 
өзара алмасып отыруы да тұрақты  фонетикалық 
заңдылықтардың  қатарына  жатады.  «Тевей» 
сөзіндегі  соңғы  «й»    дыбысы  көне  жұрнақ,  ол 
еркелету, кішірейту, сыйлау, аялау сияқты реңтер 
беру үшін қолданылатын болған. Мысалы, қазақ 
тіліндегі  «апа-й,  шеше-й,  әке-й»  т.  б.  сөздер  осы 
тұжырымның айғақты куәсі бола алатын секілді.  
Түйе  малы  ежелден  киелі  саналады,  пірі 
Ойсылқара делінеді. Бұл атау түйе сөзінің орнына 
да қолданыла береді. Мұндағы ойсыл – көне түркі 
заманынан  кейінгі  кезеңдңерге  түйе  ұғымына 
ауысқандығын,  алып  бар-апар,  қара  ала  құс  – 
қарлығаш сияқты ойыс-ылди сөздерінің кірігуінен 
ойсыл  түріне келіп, архайзмдік сипат алғандығын 
түйе  атауларын  зерттеуші  Ә.  Жақыпов  еңбек-
терінен көреміз
2
.  
Түйе  атаулының  қазіргі  кезде  түркі,  моңғол, 
тұңғұс-манчжур  тобындағы  тілдерде  ата-
луы  ерте  кезден-ақ  айта  қаларлықтай  дыбыс 
ерекшеліктеріне  ұшарамай  әр  тілідің  дыбыс 
сәйкестігі  заңдылығына  қарай  сақталғандығын 
көреміз.  Зерттеушілер  атау  мағынасында  зор, 
үлкен,  жүк,  тең,  жүк  арту,  жүк  түйеу  сияқты 
мағыналардың  барлығын  қырғыз,чуваш,тува 
тілдерінің мысалдары арқылы көрсетеді
3
. 
Жыныстық 
ерекшелігіне 
байланысты 
атаулардың  ішінде  «Диуани  лұғат-ит-түрікте» 
М.   АШ  АРИДЫН   «ДИУАНИ  ЛΥГАТ-ИТ-ТΥРІК» 
ЕН БЕГІНДЕГІ  ТΥЙЕ  МАЛЫНА    АТЫСТЫ  ЛИНГВОКУЛЬТУРЕМАЛАР

60
НАСЛЕДИЕ  ХАКАССКОГО  УЧЕНОГО,  ТЮРКОЛОГА,  ДОКТОРА
АКТУАЛЬНЫЕ  ПРОБЛЕМЫ  ТЮРКСКОГО  ЯЗЫКОЗНАНИЯ 
көбірек  кездесетіні  –  «атан»
4
  .    Мақалда  былай 
делінеді:  «Атан  иүкі  аш  болса  ашка  аз  көрүнүр 
–  Атан  жүгі  ас  (тағам)  болса,  ашқа  аз  көрінер»
5 
.  Осы  лексемаға  мазмұндас  сөздің  бірі  –  буғра 
«еркек  түйе»  деген  мағынаны  білдіреді.  «Буғрахан 
есімі  осы  сөзден  алынған»,  –  деп  ескертеді,  
М.  Қашқари
6
.  Бұл  сөзден  интервокальдық  «ғ» 
фонемасының  түсіп  қалуына  байланысты  қазақы 
бура лексемасы пайда болған. Тілімізде еркек түйеге 
қатысты үлек, буыршын лексесалары кездеседі.
Сөздікте ендігі бір кездесетін атау – «ұрғашы 
түйе» деген ұғымды білдіретін – «иңен » лексе-
масы.  Оның  «иңан,  инкан»
7 
деген  нұсқалары  да 
көрсетілген. Ана тілімізде аталмыш лексема інген 
формасында  кездеседі.  Сөздің  о  бастағы  түбірі 
–иң  болса  керек.  Ол  «ұрғашы,  аналық»  деген 
ұғымды  білдіреді.  Көне  қытай  философиясында 
«инь»  (аналық  түпнегіз),  «ян»  (аталық  түпнегіз) 
сынды  ұғымдар  болған.  Осындағы  «инь»  мен 
жоғарыдағы  «иң»  -нің  айтылу    ұқсастығы  да, 
мазмұндастығы    да  олардың  бір  тілдік  ортада 
пайда  болғандығы  жайында  ұшқары  тұжырым 
жасауға  жетелесе  де,  көз  анық  жетпегендіктен  
тек  болжаммен  шектелуге  мәжбүр  бола-
мыз.  Алтай  тілдерінің  ішіндегі  түркі-моңғол 
бірлестігі  кезінде  сөз  түбірі  үніген  (мүмкін 
иніген) түрінде де келуі  ықтимал, өйткені түркі 
тілдерінің  ішіндегі  өзара  өте  жақын  үш  тілде: 
қазақ, қарақалпақ, қырғыз тілдерінде осы сөз «г» 
дыбысы  арқылы  айтылады,  ескі  моңғол  тілінде 
де  осылай.  «Ү»,  «и»,  «і»,  фонемаларының  өзара 
алмасу  заңдылығын,  қажет  болған  жағдайда 
дәлелдеп  жату  қиынға  соқпас  еді,  бірақ  біздің 
ойымызша,  сөз  түбірінің  ең  көне  тұлғасынан 
құранды  сөздер  әр  түрлі  жұрнақтар  жалғану 
арқылы қаншалықты құбылып отырса да, қазақ 
тілінде  о  бастағы  көне  тұлғасы  ініген  форма-
сында сақталып қалғанға ұқсайды.
Екпін  түспейтін  буында  қысаң  «і» 
дыбысының    түсіп  қалып  «инген»  нұсқасында 
кездесуі  ғажап  емес.  Қазақ  тілінің  өзіндік 
заңдылығы бойынша, «г»  дыбысының алдында 
келетін «н» дыбысы ылғи да «ң» болып айтылады: 
иңген. Басқа түркі тілдерінде қолданылатын «и»  
дыбысы  қазақ  тілінде  «і»  ретінде  (яғни  іңген) 
қалыптасқан.  Осы  сөзбен  мазмұндас  ұрғашы 
түйенің  аты  есебінде  жұмсалатын  «тітір»  лек-
семасы  да  сөздіктен  орын  алған
8
  .  Қазіргі  түркі 
тілдерінде  ұшыраспайды,  тіпті  ескі  түркілік 
жазба  жәдігерлерде  де  өте  сирек  кездеседі.  Бұл, 
өзі  соған  қарағанда,  бүгінде  тұқымы  құрып 
біткен түйенің бір ерекше түрін бейнелейтін атау 
болған болса керек. 
Енді  түйе  жасына  байланысты  жаңа  туған, 
төлдік кезеңіне тоқталайық. Зерттеу нысанымыз 
болып отырған М. Қашқари сөздігінде аталмыш 
лексема  ботуқ,  бутук  түрлерінде  кездеседі 
9
. 
Қашқари  ботуқ  лексемасын  «енесінен  ажырап 
кеткен  бота»  деп  түсіндіреді,  яғни  енесін  еміп 
жүргенде  боту,  енесі  суалып  кеткен  соң  ботуқ 
деп  аталатын  көрінеді.  А.  М.  Щербак  оның  ең 
көне  тұлғасын  ботуқ  (потук)  деп  көрсетеді 
10
. 
Автордың айтуынша оның ең көне тұлғасы ботуғ 
болса  керек,    өйткені  сөз  соңында  келетін  ұяң 
дыбыс қазақ тілінде не қатаң дыбысқа айналады, 
не  айтылмай  түсіп  қалады.  Мысалы:  улуғ-ұлы, 
немесе  ұлық.  Осыған  орай:  ботуғ-ботуқ-боту. 
Сөз  соңындағы  «уғ»  қосындысы  В.  Радловтың 
айтуы  бойынша,  әдетте  дифтонгойд  дыбыс 
болып  есептеледі,  ең  соңғы  дыбыстың  айтыл-
май  түсіп  қалуына  байланысты  осы  екі  дыбыс, 
яғни, бір дифтонгойдтың орнын жаңа бір дыбыс, 
көбінесе  ашық  дауысты  дыбыс  келіп  басуы 
керек,  осындай  жағдайда:  ботуғ-ботуқ-бота 
болып,  қазіргі  қазақ  тіліндегідей  сөз  тұлғасы 
пайда болады.
Қазақ  тілінде  бота  сөзімен  қатарлас 
атаудың бірімен –ботақан. Тіліміздің түсіндірме 
сөздігінде  «ботаны  жақсы  көргенде,  кішірейтіп, 
еркелеткенде  айтылатын  сөз»  дейді.  Қазақ 
тіліндегі  түйе  атауларын  зерттеген  ғалым 
Ә.  Жақыпов  «Басылымдарда  барлық  беріліп 
жүрген анықтамаларға жалпылық тән. Онда жас 
мөлшері көрінбейді. Әйтсе де, жинақталған экс-
педиция  материалдарынан  ботақан  атауының 
түйенің 2-3 айлық еметін төлі екендігін байқауға 
болады»-  деп  көрсетеді
11
.  Яғни,    түйенің  2-3 
айлық  төлі  ботақан  деп  аталады.  Анықтауыш 
пен  анықталушы  мүшелердің  орын  алмасып 
келу заңдылығын ботақан сөзінің құрамынан да 
көруге  болатындығын  кезінде  көрнекті  ғалым 
Қ.  Жұбановтың  дәлелдеп  айтып  кеткенін  еске 
алсақ, қан //кен қосымшалары қане // кене шыла-
уларынан туындайды
12
. Ал шылаулардың бәрінің 
шығу төркінін жеке сөздерге тіреледі. Демек қан 
//  кен  жұрнақтарының  жеке  сөз  екендігі  және 

61
СРАВНИТЕЛЬНОГО  ЯЗЫКОЗНАНИЯ  НИКОЛАЯ  ФЕДОРОВИЧА  КАТАНОВА
АКТУАЛЬНЫЕ  ПРОБЛЕМЫ  ТЮРКСКОГО  ЯЗЫКОЗНАНИЯ
ондағы кішірейту мәні барлығы күмән тудыр-
маса керек.
Бота  атауына  қазақ  тілінің  түсіндірме 
сөздігінде  «түйенің  жылға  толмаған  жас 
төлі»
13
  деген  анықтама  берілген.  Мысалы: 
Екі  аяқтыда  бажа  тату,  төрт  аяқтыда 
бота  тату.  Ойнақтаған  бота  от  басады 
(мақал).  Түйе  төлінің  бұл  атауы  қазіргі 
кездегі  көптеген  түркі  тектес  тілдерде  де 
бар,  қырғызда-бото,  ұйғырларда-бота,  тува 
тілінде-бодаган, өзбектерде-бута, ноғайларда-
бота,  түркімендерде-пота,  башқұрттарда- 
бута.  Э.  В.  Севортянның  «Этимологический 
словарь тюркских языков» атты сөздігінде бұл 
атаудың    100-ге  жуық  дыбыстық  нұсқалары 
беріліп,  олардың  бота,  торай,  аюдың 
баласы,  буйволдың  баласы,  жалпы  жануар-
лар  атаулының  баласы,  жаңғақтың  дәнегі, 
өсімдіктердің  өркені,  бұтағы,  сүйкімді, 
тығыршықтай,  аласа  т.  б.  мағыналары 
анықталған. 
Түркі  тілдеріндегі  әртүрлі  дыбыстық 
және  мағыналық  нұсқаларды  салыстыра 
келіп,  бота  сөзінің  түп  төркінін    бот-туу, 
бот, бота,бор (түрік диалектісінде вот-ит) -  
туу  мағынасын  білдіретін  бір  буынды 
етістікпен  байланыста  қарастырады.  Осы 
аталған  түбірге  етістіктен  есім  тудыра-
тын  аффикстер  -ыт(борыт)-борт-бот;  а//ы 
(бот-а,  бот-ы)  жалғанып,  түйенің  төлі 
мағынасын  білдіретін  ең  байырғы  түр  тұлға 
(проформа)  бор  екендігі  көрсетеді
14
.  Осы 
негізге сүйеніп зерттеуші Р. Панзарбекова да 
бота  атауының  этимологиялық  негізі  «туу» 
мағынасын  білдіретін  «бор»  деген  байырғы 
жалаң  түбірлі  етістік  болып  табылатыны 
жайлы айтады
15
.
Бота  атауының  алғашқы  шығу  төркіні 
туралы  зерттеуші  Ә.  Нұрмағанбетовтің  бол-
жамына  келсек,  тіліміздегі  бошала  сөзімен 
төркіндестіреді.  Яғни  еркін,  бос  жіберген 
мал.  Әдетте  кей  түйелер  боталар  кезде 
төлін  қызғанып,  адам  көрмейтін  жерге 
кетеді.  Мұндай  түйелерді  бошалауық  түйе  
(Ә. Жақыпов), бошалауық (Ш. Жанәбілов) деп 
атайды. Сондықтан інгеннің өз бетімен тууын 
боша  төл  деп  атап,  кейін  боша  сөзіндегі  ш  
дыбысы т-ға сәйкестеніп, бота пайда болған 
дейді.  Кейінірек төл сөзі түсіріліп, бота ата-
луы мүмкін деген болжам жасайды
16.
М.  Қашқари  сөздікте  бота  сөзімен  қатар 
қолданылатын  торум  сөзін  атап  көрсетеді
17
. 
Қазіргі  қазақ  тіліндегі  тоқты-торым  деген 
қос  сөздің  бір  сыңары  алты  айлық  қозының 
атауы  болса,  екінші  сыңары  түйе  баласының 
бір жастан кейінгісін білдіреді. Қазақ тілінде 
бота сөзімен тіркесіп, оның әр түрлі қасиетіне 
қарай айтылатын отызға жуық атауы бар екен. 
Олардың ішіндегі жас мөлшерлік сипаты бар-
лары:  «арамза  бота»    мезгілсіз  туған  бота, 
«марқа  бота»  мезгілінен 3-4 ай бұрын туған 
бота.  Тіліміздің  сөздік  қорынан  ботаның 
әдемілігіне  байланысты  туған,  сұлулықты 
бейнелейтін  «бота  көзді  боз  жігіт»,  «бота 
көз  ару»  деген  сияқты  тұрақты  тіркестерді 
кездестіруге  болады.  Аяқты  маймақ  басып, 
былқ-сылқ  еткен  әлжуаз  қайратсыз  жас 
баланы  ботаға  теңеп,  оның  болмысын  сурет-
теу  үшін  «бота  тірсек  боз  бала»    деген 
тіркестер де тілімізде ұшырасып жатады.  
Қазақ  күштілікті  нарға  теңеген.  Осыған 
байланысты мықтылықты, күштілікті айтқысы 
келсе «нар жолында жүк қалмас», «нар атан-
дай  екен»,  «жүк  ауырын  нар  көтерер,  сөз 
ауырын  ер  көтерер»  дейді.  «Ашуы  жауған 
қардай,  шөккен  нардай»  деген  тізбек  үлкен 
ашу,  қаһарлану  ұғымын  білдірсе,  «жығылсаң 
нардан  жығыл»,  «жар  басында  жантақты 
жаннан кешкен нар жейді»  фразеологизмдері 
ерлікті,  қайсарлықты,  батырлықты  білдіреді. 
«Ақ  түйенің  қарны  жарылды»  деген  қарық 
болып  қалды  мағынасында  қолданылады. 
Мәселен, Сол күннен бастап Итбай ауылында 
ақ  түйенің  қарны  жарылды  (С.  Мұқанов). 
Ал  «Сөзі  түйеден  түскендей»  деген  тіркес 
дөрекі,  ерсі  сөйлейтін  адамға  байланысты 
айтылады.  Айтар  болсақ:  Жаманның  сөзі 
түйеден  түскендей  болады  (Мақал).  «Түйе 
үстінен  ит  қапты»  деген  фразеологизмде 
икемсіз,  епсіз  кісі  деген  мағына  бар.  Мысал 
келтірер  болсақ:  Күн  жаумай  су  болып,  түйе 
үстінен ит қапқан келеңсіз жігіт мұңын айтты  
(Т. Ахтанов). Сондай-ақ «Биені бүгімен, түйені 
түгімен  жұту»  тұрақты  сөз  тіркесі  –  жебір, 
жемқор,  парақор  мағынасында  жұмсалады. 
Мәселен: Ыдысысың параның, түйені түгімен, 

62
НАСЛЕДИЕ  ХАКАССКОГО  УЧЕНОГО,  ТЮРКОЛОГА,  ДОКТОРА
АКТУАЛЬНЫЕ  ПРОБЛЕМЫ  ТЮРКСКОГО  ЯЗЫКОЗНАНИЯ 
биені  жұтсаң  бүгімен,  қақалмай  бір-ақ 
толғайтын  (Д.  Бабатайұлы).  Қасқиған  қардан 
туады, салпы ерін нардан туады; нар баласы 
қырымға, ит баласы жырымға деген мақалдар 
адамның  сыпайы  маңғаздығын  нарға  балау-
дан пайда болған.
1.  Махмұт  Қашқари,  Түрік  сөздігі  /  аударған  
А. Қ. Егеубай. – Алматы, 1997. – I–III т. – C. 87.
2.  Жакипов,  А.  Термины  верблюдоводства  казах-
ского  языка:  автореф.  ...канд.  филол.  наук: 
10.02.02. – Алматы, 1983. – C. 33. 
3.  Корнилов, Е. Г. Алтайские параллели к чувашским 
называниям оленя, верблюда и слона // Проблема 
общности алтайских языков. – Л., 1971, – C. 409. 
4.  Ауезова,  З.-А.  М.  Махмуд  ал-Кашгари.  Диван 
Лугат ат-Турк. – Алматы, 2005. 
5.  Там же. – С 395.
6.  Там же – С.148. 
7.  Там же. – С. 344.
8.  Там же. – С. 905.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН     ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
9.  Щербак,  А.  М.  Названия  домашних  и  диких 
животных в тюркских языках // Историческое раз-
витие лексики тюркских языков. – М., 1961. – С. 10. 
10.  Жакимов, А. Термины верблюдоводства ... . – С. 33.
11.  Жубанов,  Қ.  Қазақ  тілі  жөніндегі  зерттеулер.  – 
Алматы, 1966. – С. 359
12.  Махмут Кашкари.... – С. 387.
13.  Севортян, Э. Аффиксы именного словообразова-
ния в азербайджанском языке. – М., 1966. – С. 198. 
14.  Панзарбекова,  Р.  Қазақ  тіліндегі  жануарлар 
төлінің  атауы:  диссертация...  филол.ғыл.  канд: 
10.02.02. – Алматы. – С. 12.
15.  Нұрмағанбетов,  Ә.  Қазақ  тіліндегі  атаулар 
тарихы. – Алматы. – С. 125.

63
СРАВНИТЕЛЬНОГО  ЯЗЫКОЗНАНИЯ  НИКОЛАЯ  ФЕДОРОВИЧА  КАТАНОВА
АКТУАЛЬНЫЕ  ПРОБЛЕМЫ  ТЮРКСКОГО  ЯЗЫКОЗНАНИЯ

жүктеу/скачать 3,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: