Ә с I гі т I к б I л I m г. А. Кактаева философия

ген шағында әрбір қүбылыстың іш кі элементтері оңшау- 
ланып, бір-бірінен дербес, о бастан шығу тегі басңа нәрсе- 
лердей болып, бір-бірімен тек сырттан байланыста түр- 
ғандай қалыпқа ие болады.
3. Себеті пен салдар
Қандай да болсын бір ңүбылысңа немесе оңиғаға кез 
болғанымызда, біз әдетте ол неден болып отыр, ол нелік- 
тен туды немесе пайда болды деген ойға қаламыз. Осы мә- 
селелер жайында ойлай келе біз қүбылыстың немесе оқи- 
ғаның себебін іздейміз.
Себепсіз оқиғалардың болмайтынын, оқиғалардың өзі 
әрңашанда белгілі бір себептердің салдары болып табы- 
латынын тәжірибе көрсетіп отыр. Қүбылыстың немесе 
оңиғаның себебін анықтау оны танып білудің ең маңыз- 
ды кезеңі болып табылады. Себеп-салдар байланысы ңай 
жерден ашылса, ғылым сол жерден басталады.^ебеп-сал- 
дар байланысы, немесе себептілік дегеніміз - жалпыға бір- 
дей байланыс формаларының бірі, атап айтқанда, бүл бір 
ңүбылыс немесе бір жағдай екіншісіне себепші болып, 
соны туғызатын байланыс формасы. Қандай да болса бір 
қүбылысты туғызатын фактор немесе жағдай себеп деп 
аталады. Себептің тигізетін әсерінің нәтижесі салдар деп 
аталады.
Себеп-салдар туралы философиялық ілім - детерми-
низм деп аталады.
Себеп-салдар байланысын жоңңа шығаратын ілім -
индетерминизм.
Себеп дегеніміз - ол салдарды туғызатын нэрсе, ал жағ- 
дай дегеніміз - ол салдардың тууы үшін керекті, оның 
тууына жағдайдың өзі салдарды туғыза алмайдьь/Себеп 
дегеніміз - екі немесе бірнеше ңүбылыстардың, заттар- 
дың, олардың іш кі жаңтарыныңөзарабайланысқатүсіп, 
бір-біріне әсер^туі барысында ол ңүбылыстар мен заттар- 
да, олардың жақтарында тиісті өзгерістер туғызуы. Ал 
салдар дегеніміз — өзара эсер ету нәтижесінде ңүбылыс- 
тарда, заттар мен олардың іш кі жақтарында пайда бол-
тан өзгерістер. Әр себептің өзінен тыс себебі бар, сондық- 
тан өр себептің артынан әрқаш ан тағы бір себепті іздеу
72

керек деп ойлайтын метафизика осы логикасынан тан- 
баса адамның ғана емес, бүкіл әлемнің, табиғаттың бәрі 
де түтас алғанда өзіне-өзі себеп бола алмайды деген түжы- 
рымға келеді. Келмеу мүмкін емес. Оның ар жағында, 
әрине, жаратушы түр. Ал ол - себептердің себебі. Аңырғы 
себеп. Өзінің себебі өзі. Яғни, жаратушы идеясына келу 
үшін де жаңағы логикадан тану керек. Ғылым себепті- 
лікті басңатүрғыданалыпңарайды. Себеп-салдар байла- 
нысы бірінен соң бірі келіп отырады. Өйткені әрбір сал- 
дар, ол өзі басңа бір ңүбылыстың себебі. Аңырғы салдар 
жоң. Сол сияңты ақырғы себеп те жоқ. Себептер сыртқы 
және іш кі болады. Белгілі бір заттың өзгеруінің іш кі се- 
бептері осы заттың өзінің жаратылысында болады, олар 
мүның қайсы бір жаңтарының өзара эсер етуі болып та- 
былады. Іш кі себептер сыртңы себептерге қарағанда не- 
ғүрлым маңызды рөл атқарады.
Осы мысалдан көрініп түр, бір себеп бірнеше салдар- 
ды туғы заты н ы . М ысалы, экон ом икалы қ дағдарыс 
жүмыссыздыңты, инфлядияны, әлеуметтік теңсіздікті 
туғызады.
Себеп-1 v.
Себеп-2 - 
Сал
Себеп-3
Осында бірнеше себеп бір салды туғызады. Мысалы, 
экологиялық дағдарыс, полигонныңәсері, әлеуметтік мә- 
селелер адамның денсаулығына әсерін тигізеді.
Себеп -> сал-1->сал-2 -> сал-3, т.б.
Осындай себеп-салдар байланысын "эффект домино" 
деп атайды. Мысалы, кейбір адамдар қателесіп ңылмысңа 
барады, сонан кейін тоқтай алмай бірнеше қылмыс ж а-
сайды. XX ғ. алпысыншы жылдары Бали аралында бол-
- салі
- салЗ
73

ған экологияльщ апат та соған мысал бола алады. Мос- 
киттерді жоямыз деп ДДТ (дуст) үнтағын сепкен, оның 
әсерінен бақалар , түлкілер қүрыды, аралда тыш қан кө- 
бейді. Оның бәрі оба эпидемиясын туғызды.
Тек адамның тәжірибесі ғана себеп-салдар байланыста- 
рын дүрыс танып білудің маңызды шарты, соның ішінде 
себепті байланысты уақыт жағынан белгілі бір жай тәртіпте 
болып отырғандьщтан айыра білудің шарты болып табы- 
лады. Ал себепті байланыстарды танып білудің өзі адам- 
ның тәжірибесі үшін, ғылыми болжау үшін, өмір шынды- 
ғының процестеріне эсер ету үшін және оларды адамға 
керекті бағытта өзгертіп отыру үшін өте маңызды.

жүктеу/скачать 12,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: