Ә с I гі т I к б I л I m г. А. Кактаева философия

IV ТАРАУ
"ФИЛОСОФИЯДАҒЫ АДАМ МӘСЕЛЕСІ"
8 тақырып. "Адам болмысы — философия мәселесі
ретінде"
1. Философия тарихындағы адам мәселесі.
2. Адам өмір сүруінің табиғи-биологиялық алғышар- 
ты.
1. 
Ж оғарыда біз адам үшін дүниеде тек тірі ағза болып 
тірш ілік ету, ағзалың мүқтаждықтардың шеңберімен 
шектелу жеткіліксіз дегенбіз. Оның дүниеде болуын ақ- 
тай алатын нөрсе, ол - мөнділік дедік.
Адам мэселесі философия ғылымымен ңүрдас десе де 
болады. Бүған дөлел: философияның өзі сонау көне за- 
мандардағы ойшылдардың адам жөніндегі, оның дүни- 
едегі атқаратын қызметі мен алатын орны жөніндегі ой- 
толғауларынан туған. Бір нәрсенің сырын ашып білу 
үшін алдымен адам бүл туралы ештеңе білметінін түсі- 
ніп, соны іштей де болса мойындау қажет. Адамзаттың 
білімдерін 100% десек, соның ішінде 95% білімдеріміз 
өлі табиғат туралы, ал ңалған 5 % - тірі табиғат туралы, 
оның ішінде 1 % - адам өзі (Адам) туралы біледі.
Ертедегі Шыгыс ойшылдарының көбі, алдыңғы не- 
гізгі өзегі етіп тікелей адамдық мөселелерді алды:
1) Көне замандағы египеттіктер философияның үйре- 
тетін пөні ңүдайлар мен әділеттік мәселесі деп білді. Олар 
мәңгілік өмірге дайындалды.
2) Бүдан 25 ғасыр бүрын өмір сүрген қытай философы 
Конфуций өз ілімінің түп қазығы етіп алған "адамсүй- 
гіш тік" қасиет адамды басқаларды сыйлайтын, сөзге үс- 
тамды, көмекке дайын етіп ңалыптастыра алады. Кон-
133

фуций: "Өзіңе ж асалғанын қаламайтын ңылықтарды 
басңаларға сен де жасама". Керісінше, оның қарастыра- 
тын негізгі мәселесі - адамдар арасындағы ңарым-қаты- 
нас, тәрбие мәселелері. Осыған орай ол мынадай үғым- 
дарға көбірек көңіл бөледі. Олар: "тең орта", "адам- 
герш ілік" және "өзара сүйіспенш ілік". Осы үш үғым 
бірігіп, "дао" (дүрыс жол) ңүрайды. Эр адам осы даоның 
жолымен өмір сүруі қажет. Ал адамгерш іліктің негізі -
"жэнь" - "ата-анасын қүрметтеу және үлкен ағаларын 
сыйлау", жалпы алғанда, үлкендерді сыйлау. Ал "өзара 
сүйіспенш ілік" арңы лы қары м -ңаты нас, конфуций- 
шылдың әдептілік туралы ілімнің негізгі өзекті үғымы. 
Демек, "Білу дегеніміз - табиғатты емес, адамдарды та- 
нып-білу", - деп есептейді.
3) Этикальщ ілім ретінде дүниеге келген Индияның 
буддизм философиясы өзінің алдына адамды ңиналу аза- 
бынан қүтңаруды мақсат етіп ңойды (нирванаға жету). 
Буддизм ілімі бойынша, өмір - ңасірет. Адам ңандай өле- 
уметтік сатыда түрса да ауру дан, кәріліктен, өлімнен ңү- 
тыла алмайды. Оған ңүдайға шалған қүрбандық та кө- 
мектесе алмайды. Ңасіреттен қүтылудың бірден-бір жо- 
лы - сансардан (жанның бір денеден бір денеге ауысып 
отыруы) толың азат болу. Ол үшін адам төрт түрлі аңиқат- 
ты білуі ңажет: 1. Өмір - ңасірет. Өмірге келу, кәрілік, 
ауру, өлім, жаңсы көрген нәрсеңнен айырылу, ңажчті- 
не жете алмау, т.б. - осылардың бәрі - ңасірет; 2. Қасі- 
реттің пайда болуы туралы ақиқат; 3. Қасіреттің пайда 
болу себебі - өмірден ләззат алуға деген ңүш тарлы ң 
екенін түсініп аталған қүштарлықтардан қүтылу арқы- 
лы оны жеңуге болатындығына сену; 4. Қүштарлыңтан 
қүтылу жолдарын білу. Одан қүтылу оңай емес, ол үшін 
сегіз әдептілік қағиданы бүлжытпай орындау арқылы 
жанды таза үстауға тырысу ңажет.
4) Платон философиясының өте маңызды бөлімі адам- 
ның арманынан шығатын "мемлекет" туралы ілім ( әді- 
летті мемлекет). Ондағы азаматтар 3 топңа бөлінеді: 
ңарапайым адамдар, өскери адамдар, күзетшілер). Ал 
адамдардың денесі төрт түпнегіздің қосылуынан жара-
134

лғандықтан, өлгеннен кейін олар космосңа ңайтып ора- 
лады. Дененің басты міндеті - жан орналасатын ңорап 
болу ғана, сондьщтан ол жанға тәуелді, оныңңүлы. Ж ан 
тірш іліктің (өмірдің) идеясы ретінде мәңгі. Дене өлген- 
нен кейін ыдырап космосңа кері қайтса, жан аспанға 10 
мың ж ы лдан кейін (әлемдік бір жыл) ғана оралады. 
Ж анның өзі түрлі болады. Бір түрі - философия арқылы 
тазарып денесіз өмір сүретін жандар болса (бүл жандар 
ң атары н ан үш рет ф илософ тарды ң денесіне енуі 
мүмкін), екіншісі - өз өмірін қиянатсыз, бірақ философ- 
тардан бір саты төмен өмір сүрген адамдардың жандары 
және үшіншісі - күнаһар адамдар жаны.
Адамдық мәселелерге Аристотель де ерекше көңіл 
аударған. Әсіресе оның философиясының "Этика" бөлімі 
түгелдей сол проблемаларды ңарастырып, оларға тиісті 
талдау берді. Ең жақсы адам - үлыльщ дәрежесіне жет- 
кен кең пейілді, ңайырымды адам, ол өзін маңтағанды, 
басқа біреуді жамандағанды сүймейді. Аристотельдің пі- 
кірінше, табиғи денелердің тірш ілік жасау мүмкіндікте- 
рі бар (жасанды денелерде ондай мүмкіндік жоң). Осы 
мүмкіңдіктің жүзеге асырылуы энтелихия (жан) арңы- 
лы болады. Ж анның үш түрі болады: 1) өсімдіктер жаны -
жанның алғашңы және жалпы мүмкіндігі. Бүл жанның 
басты ңызметі - озін-өзі үдайы өндіру және ңоректену;
2) жануарлар жаны - олар заттардың сырт пішінін түй- 
сіктері арқылы ңабылдай алады; 3) адамдар жаны - өсім- 
діктер мен жануарлар жандарына тән ңасиеттерге ңоса, 
ақыл-ойдың арқасына жалпылықты танып біле алады. 
Біраң жалпыны түсіну үшін, алдымен жалқыны танып 
білу керек. Себебі, біздің сезім мүшелерімізге жалқы зат-
тар әлемі эсер етеді де, біз оларды танымның әртүрлі са- 
тылары арқылы танып-біле аламыз. Сезімдік танымның 
бірінші сатысында адамдар жануарлар сияңты, сезімдік 
түйсіктерімізге эсер ететін заттар туралы алғашңы мағ- 
лүматтар аламыз, екінш і сатысында - тәжірибелік (эм- 
пейриа) танымдар сезімдік түйсіктеріміздің ңайталанған 
ңүбылыстарды есте саңтап қалуы арқасында оларды та- 
нып-білуімізге мүмкіндік туады. Үшінші сатысында -
135

"өнер" (әңгіме көркемөнер, т.б. туралы емес), практи- 
каға негізделген танымның ерекше сатысы - адамдар 
жеке заттарды танып қана қоймайды (төжірибедегідей) 
одан гөрі тереңірек түсіп, кейбір заттарға тән ортаң ңаси- 
еттер мен себептерін танып біледі.
5) 
Әл-Фарабидіқ "Мәселелер мәні" еңбегінде адам ту-
ралы бір пікір жазылған: "Барша хайуаннан адам ерек-
ше қасиеттерімен оқшау түр, себебі, оның дене мүшелері 
арқылы әрекет жасауға ңуат беретін жаны және сонымен 
қоса дене мүшелерінің ңатысуынсыз әрекет жасай ала-
тын күші бар. Бүл күш - оның ақылы. Ж оғарыда айтыл- 
ған күштерге нөр беруші күш, өсу күш і, үрпаң тарату кү- 
ші жатады. Сонымен ңоса осылардың әрқайсысына бас- 
басына қызмет ететін өзге бір күш бар. Сыртңы күш пен 
іш кі түйсік, атап айтқанда, елестету күш і, түйсіну күш і, 
зерде күші, ойлау күш і және дене мүшелерін ңозғалыс- 
қа келтіруш і ы нты м аң пен аш у-ы заны қозды руш ы
күштер қабылдаушы күштерге жатады. Біз тізіп айтып 
өткен күш тердің әрқайсысы белгілі мүшелер арқылы
қызмет етеді, басңаша болуы мүмкін де емес. Бүл күш- 
тердің еш ңайсы сы м атери яд ан тыс өмір сүрм ей ді” 
(Ғ. Есім "Фалсафа тарихы"). Әл-Фарабидің айтуынша ба- 
қыт - әр адамның көздейтін маңсаты, үлкен игілік. Сол 
маңсатқа жетуге мүмкіндік беретін адамда үш түрлі тама- 
ша табиғи қабілеті бар. Ол: а) ерекше жаралған дене қү- 
рылысы; ә) жан ңүмарлыңтары; б) ой-парасаты. Атал- 
ған үш қабілеттің әрқайсысын дүрыс жолға бағьггтап тәрбие- 
леу, терісін емдеп, дүрысын ілгері дамыту, сол арқылы 
адамның мінез-ңүлңы мен ой-парасатын оларды саналы 
түрде үнемі дүрыс нәтиже тудыратын дәрежеге көтеру. 
Ғүламаның этикалы ң ойларынан терең гуманизм нің 
лебі еседі, ол адам баласын жаратылыстың, бүкіл жан 
иесі атаулы н ы ң биік ш оқты ғы , сонды ңтан да оны 
қүрметтеу, ңастерлеу керек деп түсінеді. Фараби жаса- 
ған қорытындының басты түйіні — білім, мейірбандың, 
сүлульщ үш еуінің бірлігінде. Ф арабидің гуманистік 
идеялары өлемге кең тарады. Ол аңыл-ой мен білімнің 
биік мөнін дөріптеді. Фараби көркемдік, сүлулық хаңын-
136

да былай деді: оның шкірінше, көркемдік өмір шынды- 
ғыяың өзіне тән ңасиет, ол болмысты наңты түрде бар 
ңүбылыстардың, әлеуметтік өмірдің көкейдегі елесі. 
Көркемдік - адамның денесі мен рухани жан-дүниесінің 
адамгершілік қасиетінің сұлулығын көреететін белгі деп 
санайды. Әл-Фарабидің азаматтың, саяси, адам, ңоғам 
жөніндегі ойлары "Фусул ал-мадани" ("Мемлекеттік 
қайраткердің нақы л сөздері") трактатында қаралады. 
Бүл шығарма адам мен қоғамның араңатынасына, оның 
жетілуіне арналған. Адам міндетті түрде адал ниетті болу 
керек. Өйткені жаңсы істер істеп, мүның төлеуін күтсе, 
адам бүл істерін жамандықңа айналдырады.
6) 
"Ой-парасат ғасыры" деп аталған XVII ғасыр адам 
жөніндегі философияльщ мәселелерді жаңа сатыға көтер- 
ДІ (ғылыми-техникалық жетістіктер, капиталистік қаты- 
настар). Сол заманның Бэкон, Гоббс, Спиноза, Декарт 
сияңты әйгілі философтары адамды өз болашағы өз қолын- 
да, қүдайдан да, басңадан да тәуелсіз, тадқыр да белсенді 
жасампаз тағдыр иесі, өз өмірінің саналы субъектісі деп 
таныды да, өздерінің философиялың ізденістерін тек осы 
бағытта дамытты. Олар адамның 

жүктеу/скачать 12,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: