(B Ə R P A, G E N E Z İ S)
Ramazan QAFARLI
AZƏRBAYCAN
TÜRKLƏRİNİN
MİFOLOGİYASI
(Berpa, genezis)
“Ağrıdağ” nəşriyyatı
BAKI - 2004
Qrifli nəşr
4603000000
Qaf-26
Q
064-94
Elmi redaktoru
Ağayar ŞÜKÜROV
Fəlsəfə elmləri doktoru, professor
Rəyçilər:
Seyfəddin RZASOY,
Filologiya elmləri namizədi
Elman QULİYEV,
Filologiya elmləri doktoru
Ramazan QAFARLI. AZƏRBSYCAN TÜRKLƏRİNİN MİFOLOGİYASI
(BƏRPA, GENEZİS). Monoqrafiyada Azərbaycan türk mifologiyasının
genezisi, ümumi-nəzəri məsələləri apaşdırılır və Azərbaycan miflərinin bərpası
yolları aşkarlanır. Mifologiyanın tədqiqi və nəzəri əsasları, Azərbaycan miflərini
bərpa etmək üçün əsas mənbələr, mif və Azərbaycan xalqının tarix, mifoloji
dərketmənin ilkin mərhələləri, mif və sakrallıq, mifologiyada kəmiyyət
kateqoriyası, ənənəvi təqvim (yazqabağı) ritualları və mif (keçi mifinin
rituallaşmas, Günəş ata, Xızır), İlaxır çərşənbələr (su çərşənbəsi, yaxud əzəl
çərşənbə, od çərşənbəs, torpaq çərşənbəsi, yel çərşənbəsi) kimi məsələlər ilk
dəfə sistemli şəkildə təhlil olunur.
© “AĞRIDAĞ” nəşriyyatı, Bakı, 2004, 267 səhifə
АЗЯРБАЙЪАН МИФОЛОЭИЙАСЫ
3
ЭИРИШ
афгазын тцрк дилли ясас етносунун мифоложи дцшцнъяси-
нин эенезиси вя еволйусийасынын юйрянилмяси
эцнцмцзцн актуал мясяляляриндян биридир. Тядгигатын
предмети, еляъя дя проблемин гойулушу онунла шяртлянир ки,
Азярбайъан халгынын тарихи кюкляри, илкин дцнйаэюрцшц, ибти-
даи мяишят тярзи, гядим адят-яняняляри, мяняви щяйатынын
башланьыъы ящатяли сийаси-иътимаи фяалиййят даирясиндя щяля
дя сирли галыр вя фолклоршцнаслыг бахымдан щяртяряфли арашды-
рылмамышдыр.
Яняняви мядяниййятин архаик елементляри ядя-
биййатшцнаслыьын бир сыра нязяри проблемляринин, хцсусиля
эенезисля баьлы мясялялярин щяллиндя ясас мянбядир. Ибтидаи
инанъларын тящлили мифоложи эюрцшлярин, еляъя дя диэяр илкин
дцшцнъя формаларынын тарихини айдынлашдырмаг цчцн бюйцк
ящямиййят кясб едир. Миф, ритуал, адят-яняняляр вя инаълар-
дан доьан мярасим няьмяляри мцхтялифйюнлц етник про-
сесляри тянзимлямякля йанашы халгын юзцнц мцяййянляшди-
риб тарихи просеслярдя йер тутмасында хцсусиляшдириъилик
функсийасыны йериня йетирир.
Бир етносу диэяриндян айыран яламятляр чохдур. Фярг-
ляндириъи амиллярин ян юндя эяляни ися мифоложи дцшцнъядир.
Бу сырайа мярасимляр, байрамлар, адятляр – мядяни ирсин
башга архаик атрибутлары да дахилдир. Лакин дцнйаны дяркет-
мядя ялдя олунан илкин нятиъяляр кюкля – чох дярин гатларла
баьландыьындан ясас мейар ролуну мифляр дашыйыр. Башга
сюзля, бязи охшарлыг, йахынлыг вя сясляшмяляр нязяря чарпса
да, дцнйа халгларынын щяр биринин мифолоэийадан кечян
юзцнямяхсус мядяниййяти, фолклор яняняси, дцнйаанламы
вардыр. Орада дуйуланлара вя баш верянляря щяр миллятин юз
мифоложи бахышы мювъуддур. Вя Азярбайъан тцркляринин
Г
Бярпа, эенезис
4
мяняви симасынын формалашмасында ян мцщцм вязифя ми-
фоложи дцшцнъянин кортябии шякилдя йаранан мящсулларынын
цзяриня дцшмцшдцр. Ибтидаи инанъларын галыглары миф вя риту-
аллар васитяси иля фолклорун епик, лирик жанрларына кечмиш,
еляъя дя онлар ойун-тамашаларын, мярасим няьмяляринин
юзяйини тяшкил етмишдир. Мядяниййятин ян архаик яламятля-
ринин вя елементляринин комплекс шякилдя яксиня дя мифо-
лоэийанын дашыйыъыларында (йарадыъылар - танрылар, дцнйанын,
тябият щадисяляринин мейдана эялмяси, ъанлы-ъансыз вар-
лыгларын бир-бири иля гаршылыглы мцнасибятляри вя ялагяляри ща-
ггындакы тясяввцрлярдя, култларда, маэикликля йоьрулан,
сакраллашдырылан ъисимлярдя) растлашырыг. Мифин (йахуд мифик
заманын) гуртардыьы, битдийи йердян тарих башлайыр. Лакин
мифоложи эюрцшлярсиз щеч бир халгын гядим тарихи вя мядя-
ниййяти йохдур. Она эюря ки, архаик мядяниййятлярин
щамысы мянбяйини мифоложи тясяввцрлярдян алыр.
Азярбайъан дцнйанын илкин инсан мяскянляриндян бири-
дир. Азых маьарасында вя Гобустан гайацстц «рясм гале-
рейасы»нда даш дюврцнцн, Шяки, Нахчыван, Газах,
Минэячевир, Гябяля, Исмайыллы вя диэяр бюлэялярдя апарылан
археоложи газынтыларла тапылан яшйаларын арасында, ачылан кур-
ганларда ися тунъ, мис вя еркян дямир мярщялясинин йашайыш
тярзиня, адят-яняняляриня, мярасим (хцсусиля дяфн) вя бай-
рамларына аид мадди вя мядяни дялилляря раст эялирик. Мцх-
тялиф ритуалларда истифадя олунан мяишят яшйалары, символик
гурулушлу габлар, ов мящсуллары, эейимляр, бязяк шейляри,
силащлар вя с. тарихи кечмишин еля тутарлы галыгларыдыр ки,
халгын ейни мяканда кечдийи узун йолда дцняни иля буэцнц
арасында кюрпц функсийасыны йериня йетирир. Улу яъдадын цч-
дюрд мин ил яввялляря аид кялля склетинин антроположи
ъящятдян мцасир Азярбайъанын ясас ящалисинин баш сцмцйц
иля ейниййят тяшкил етмяси вя гядим етнографик елементлярин
щал-щазырадяк уъгар кянд ъамаатынын мяишятиндя олдуьу
шякилдя тякрарланмасы, яксяр гядим инанъларын, адятлярин
Достарыңызбен бөлісу: |