Әдебиет теориясы. 1-том

қарсылықтың шынайы мəні екі сөздің бір-біріне қарама-қарсылығы
айтарлықтай көрінбегендіктен мойындалмайды. Бірақ 
Gast: Gäste
мен
gebe: gibt 
сияқты қарама-қарсылықтар фонетикалық өзгерістердің
кездейсоқ нəтижелері болса да, синхронды кластың негізгі грамматикалық
құбылысы болып саналады. Екі класс та бір-бірімен тығыз байланысты,
бірі екіншісін түрлендіреді деген дəлел оларды бөлек қарастырудың қажеті
жоқ деген қорытындыға алып келеді. Шын мəнінде, лингвистика мұндай
əдістің пайдасыз екенін түсінбестен, оларды бірнеше ондаған жылдар бойы
шатастырып келді.
Кейбір жағдайларда қателік айқын көрініп тұрады. Мысалы, грек
тіліндегі 
phuktós 
сөзін түсіндіру үшін грек тіліндегі 
g
немесе 
kh
дыбыстары
қатаң дауыссыз 
k 
дыбысына айналды деп айтып, мұндай синхронды
сəйкестікті түсіндіру үшін 
phugeîn: phuktós, lékhos: léktron
т.б. сөздерді
мысалға келтіру жеткілікті сияқты көрінуі мүмкін. Бірақ 
tríkhes: thriksí
сияқты жағдайда 
t
дыбысынан 
th
дыбысына «ауысуда» қиындық
туындайды. Бұл форманы салыстырмалы хронология бойынша тек тарихи
тұрғыда түсіндіруге болады. Прото-грек тіліндегі 
*
thrikh 
(
тақырып
)
 
сөзіне -
si
жалғауы жалғанып, 
thriksí
-ге айналды. Бұл 
–
lekh
түбірінен 
léktron 
сөзін
шығарған сияқты көне түрлендіру. Кейінірек, өзінен кейін келетін келесі
лепті дыбыс (aspirate) дəл сол сөзде шұғыл дыбысқа (occlusive) айналып,
ақырында,
* 
thríkhes
сөзі 
tríkhes 
сөзіне айналып кетті
;
ал 
thriksi
сөзі бұл
заңға бағынбады.
9. Қорытынды
Лингвистика осы жерде екінші рет екіге бөлінеді. Əуелі біз тіл мен
сөйлеудің арасын қарастырдық; бұл жерде тағы да жолайрыққа тап болдық.
Оның бірі диахронияға, ал екіншісі синхронияға апарады.
Жіктелудің осы қосарлы қағидасын алғаннан кейін, біз тілдегі
диахрондықтың тек сөйлеу кезінде ғана диахронды болатынын қоса айта
аламыз. Сөз барлық өзгерістің түпнегізінің табылғаны жөнінде болып
отыр. Əрбір өзгерісті, көпшіліктің қолданысына түспей тұрып, белгілі бір
адам бастайды. Қазіргі неміс тілі 
ich war, wir waren
етістіктерін қолданады.
Ол – XVIII ғасырдағы 
was
етістігінің 
ich was, wir waren
(салыстырыңыз:
ағылшынша 
I was 
(
мен болдым
)
, we were 
(
біз болдық
) түрінде жіктелген
формасы. 
Was 
қалайша 
war-
ға айналып кетті? Кейбір сөйлеушілер 
waren-
ді
пайдаланудан бас тартып, оған ұқсас 
war-
ды жасап алды. Бұл – сөйлеу
дерегі. Бірнеше рет қайталанып, сөйлеушілер қауымдастығы қабылдаған

форма тілдің дерегіне айналды. Бірақ сөйлеудегі өзгерістердің бəрі
қолданысқа бірден еніп кетпейді. Оларды жекеше тұрған кезде елемей-ақ
қоюға болады. Біз тілді зерттеп жатқандықтан, олар сөйлеушілер
қауымдастығы қабылдамайынша, зерттеу саламызға енбейді.
Эволюциялық дерек қашанда деректің, нақтырақ айтқанда, тіл
саласындағы көптеген осыған ұқсас деректердің алдында келеді. Бұл
жоғарыда айтылған айырмашылықты жоққа шығармайды, керісінше,
күшейтеді. Өйткені кез келген жаңашылдық тарихында қашанда əртүрлі екі
кезең болады: (1) жеке адамның қолдануында пайда болған кезең; (2)
сырттай ұқсас, бірақ қауымдастық қабылдаған тілдің дерегіне айналған
кезең.
Келесі сызбада лингвистикалық зерттеу жасалатын оңтайлы форма
келтірілген:
Ғылымның мінсіз теориялық формасы қашанда оның тəжірибелік
қырымен байланысы бола бермейтінін мойындауымыз керек. Тіл білімінде
аталмыш талаптар, басқа жерге қарағанда, əлдеқайда қатаң сақталуы тиіс.
Олар белгілі бір дəрежеде қазіргі лингвистикалық зерттеулерде басымдық
танытып жүрген ретсіздіктерді түсіндіріп бере алады. Тіпті осындағы
айырмашылықтар біржола қабылданған күннің өзінде, оны бекітілген
идеал үшін зерттеуге иек артып, қалдырып қоюға болмайтын сияқты.
Көне француз тілін синхронды зерттеу барысында лингвист XIII
ғасырдан XX ғасырға дейінгі бір тілдің тарихын зерттеу кезінде мəлім
болған нəрселермен, ортақ еш нəрсесі жоқ дəлелдермен немесе
қағидалармен жұмыс істейді. Ол, керісінше, б.з.д. 400 жылдағы көне
Грекияда қолданыста болған банту тілінің немесе қазіргі француз тілінің
сипаттарына ұқсас дəлелдермен һəм қағидалармен жұмыс істейтін болады.
Сипаттаулардың мұндай əртүрлілігі өзара ұқсас байланыстарға негізделген.
Егер əрбір идиома оқшауланған жүйе болса, онда барлық идиома
лингвистер жиі-жиі кездестіретін, бірінен-біріне ауысып отыратын белгілі
бір анықталған қағидаларға айналады. Өйткені ол бір класта қалады.

Тарихи зерттеудің еш айырмашылығы жоқ. Белгілі бір кезеңде француз
(мысалы, XIII ғасырдан XX ғасырға дейінгі), яван не басқа кез келген тілді
зерттегеніне қарамастан, лингвист барлық жерде диахронды кластың
негізгі ақиқатын қалыптастыру үшін ғана салыстыруға қажетті, ұқсас
деректермен жұмыс істейді. Егер əр ғалым бір саланы зерттеумен
айналысса немесе басқа бір саланы зерттей отырып, сол класс туралы
барлық деректерге қол жеткізе алса, керемет болар еді. Бірақ сан алуан
тілдер үшін мұндай ғылыми қадам жасау өте қиын. Керісінше, əр тіл
тəжірибелік зерттеулерді бір жерге топтастырады. Ал біз, жағдайға қарай,
əр тілді тарихи жəне статикалық тұрғыда кезегімен қарастыруға мəжбүрміз.
Ең əуелі, біз ешқашан да мұндай топтасудың теорияда терең
зерттелмегенін ұмытпауымыз керек. Ал идиомалар болса, орнықты
топтасқан. Тілді қалай зерттесек те, біз əр деректі өз класына
орналастырып, екі əдісті бір-бірімен шатастырмауға тиіспіз.
Лингвистиканың екі бөлімі, сəйкесінше, біздің зерттеуіміздің нысаны
болады.
Синхронды лингвистика
қатар жүретін терминдерді бір жерге біріктіретін
логикалық жəне психологиялық байланыстарды назарға алады һəм
сөйлеушілердің ұжымдық санасындағы жүйені қалыптастырады.
Диахронды лингвистика,
керісінше, ұжымдық сана қабылдамаған, бірақ
жүйе қалыптастырмай-ақ бірін-бірі алмастыратын, жүйелі терминдерді бір-
бірімен біріктіретін байланысты зерттейді.

жүктеу/скачать 5,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: