Әдебиет теориясы. 1-том
жүктеу/скачать 5,33 Mb. Pdf көрінісі
|
adebiyat teoriyası.1.
| Төртінші тарау.
ТІЛДІК МƏН 1. Тілді дыбыс арқылы байланысқан сөз, сөз тіркесі, сөйлемдердің көмегімен жеткізілетін ой ретінде қарастыру. Тілдің таза мəндердің жүйесі ғана екенін дəлелдеу үшін оның қызметіне қатысатын екі элементті, идеялар мен дыбыстарды, қарастыру жеткілікті. Психологиялық тұрғыда біздің ойымыз – сөзбен жеткізіп білдіруден өзге, формасыз жəне анық емес жиынтық қана. Философтар мен лингвистер таңбалардың көмегінсіз біздің екі идея арасында анық та жүйелі айырмашылық жасай алмайтынымызды қашанда мойындайды. Тілсіз ой – анықталмаған, беймəлім де бұлыңғыр нəрсе. Мұнда маңызды идея да жоқ əрі тіл пайда болмай тұрып, айтарлықтай еш нəрсе де болмақ емес. Еркін өрбіген ойға қарағанда, дыбыстар өздігінен алдын ала шектелген мазмұнға ие бола ала ма? Олар идеядан артық еш нəрсе бола алмайды. Дыбыстық материя (субстанция) ойдан гөрі тұрақты, ойдан гөрі берік емес. Бұл – ой қажеттілігіне қарай бейімделе төселетін форма емес, ойға қажетті мағынаны көрсету үшін белгілі бір бөліктерге бөлінген икемді материя. Сондықтан лингвистикалық деректі (яғни тілді) тұтастай өзара жанасқан кіші бөліктер тізбегі ретінде көрсетуге болады: олар аралас идеялардың анықталмаған жазықтығы (А) немесе дəл сондай дыбыстардың анықталмаған жазықтығы (В) бойында анық кескінделген. Келесі диаграммада оның жалпы көрінісі бейнеленген: Тілдің ойға қатысты өзіне тəн рөлі – идеяларды білдіру үшін материалдық дыбыстық мағына құру емес, қажеттілігіне қарай бірліктерді өзара шектеуді талап ететін ой мен дыбыстың арасын байланыстыратын тізбек құру. Бей-берекет қалыптасқан ой, ол жіктелген кезде реттелуі қажет. Ойлар материалдық формаға айналмайды, дыбыс та ойлы мазмұнға айналмайды. «Ойлы дыбыстың» ( «thought‐sound» ) бөлінуді білдіретіні жəне тіл екі формасыз жиынтық арасында түрге еніп, өз бірлігін жасап шығатыны аздап жұмбақтау көрінеді. Судың беткі қабатына жанасып тұрған ауаны елестетіңізші. Егер атмосфералық қысым өзгерсе, онда судың бетінде толқын пайда болады. Бұл толқындар ойдың дыбыстық мазмұнмен бірігуін немесе байланысын еске түсіреді. Сөзді бұрынырақ анықталған күйінде қолдана отырып, тілді артикуляция арнасы деп атауға болады. Əрбір лингвистикалық тақырып, негізінен, дыбысқа негізделетін артикуляцияның мүшесі болады. Ал дыбыс идеяның таңбасына айналады. Тілді ақ парақпен де салыстыруға болады. Ой – парақтың алдыңғы беті, дыбыс – артқы беті. Егер парақты кесетін болсақ, онда екі беті де қатар қырқылады. Кескен кезде екінші бетті бөліп алып, аман сақтаудың мүмкін еместігі сияқты, тілде де дыбысты ойдан, ойды дыбыстан бөліп алуға болмайды. Ондай бөліну тек абстрактілі түрде жүзеге асуы мүмкін. Ал оның нəтижесі – тек таза психология немесе таза фонология. Лингвистика дыбыс пен ойдың элементтері үйлесетін шекарада да жұмыс істейді; олардың бірігуі мазмұн емес, форма береді . Мұндай көзқарастар алдында айтылған таңбалардың еріктілігі жөніндегі пайымдауды жете түсінуге көмектеседі. Лингвистикалық деректермен байланысқан екі сала формасыз не ретсіз болғанына қарамастан, идеяға атау беру үшін дыбыстың осы бөлігін таңдау ерікті болады. Егер бұл қате ұғым болғанда, сырттан енгізілген элементтерді қамтып алғандықтан, мəн түсінігіне қауіп төнер еді. Бірақ, шын мəнінде, мəндердің барлығы салыстырмалы. Сондықтан да дыбыс пен идея арасындағы байланыс түбегейлі ерікті. Таңбаның еріктілік сипаты əлеуметтік дерек неліктен лингвистикалық жүйе құра алатынын түсіндіреді. Бар, қолданыста жүрген, көпшіліктің мойындауы міндетті мəндерді анықтау керек болған кезде, тілдік қауымдастыққа деген қажеттілік туындайды. Өйткені жеке адамның өзі бір мəнді де анықтай алмайды. Оның үстіне, анықталған мəн идеясы терминді белгілі бір дыбыстың белгілі бір түсінікпен бірігуі деп қарастырудың үлкен қателік екенін көрсетеді. Терминді бұлайша анықтау оны жүйеден оқшаулап тастайды. Бұл – терминнен бастап жүйе құруға болады дегенді білдірер еді. Ал, негізінде, бəрі керісінше. Ендеше барлық жүйенің өзара тəуелділігінен бастап, сараптама арқылы оның элементтерін алу керек. Бұл тезисті дамыту үшін біз мəнді таңбаланушы немесе концепт (2- тарау), таңбалаушы (3-тарау) жəне толық таңба (4-тарау) тұрғысынан жүйелі түрде зерттейміз. Тілдің нақты мазмұнын яки бірлігін толық қамти алмағандықтан, біз сөздермен жұмыс жасаймыз. Сөз тілдік бірлікті анықтауға толық сəйкес келмесе де, бірлікке аздап ұқсайды əрі оның нақты мазмұн сияқты ерекшелігі де бар. Демек, біз сөзді синхронды жүйедегі нақты терминдерге балама үлгі ретінде пайдаланамыз. Ал сөзге қатысты дамытатын қағидаларымыз жалпы мазмұн үшін де жарамды. 2. Концептуалдық тұрғыдағы тілдік мəн Сөздің мəні туралы айтқан кезде көкейімізде өз идеямызды қорғай аламыз ба деген ой тұрады. Бұл да лингвистикалық мəннің бір қыры. Егер солай болса, онда жүктеу/скачать 5,33 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|