Әдебиет туралы жалпы түсінік әдебиет – араб сөзі, ол «үлгілі сөз»

(Махмұд ибн Әл-Құсайын ибн Мұхаммед)

(1029–39 ж.ж. аралығында туған. Өлген жылы белгісіз.)

Туған жері: Ыстықкөл маңайындағы Барысхан қаласы. Қашқарда өмір сүрген.

Қызметі: түркі тілдерінің тұңғыш сөздігін құрастырушы, энциклопедист-ғалым, атақты «Диуани лұғат ат-түрік» еңбегінің авторы.

Баласағұн қаласында өмір сүрген. Қарахандар ақсүйектері ортасынан шыққан.

Ол Қашқарда білім алып, Бұхара мен Бағдадта оқуын жалғастырған. Түркі халықтарын түгелге жуық аралап, заң ілімі, арифметика, Құран, шариғат пен хадис бойынша білім алды. Араб, парсы тілдерін, әдебиеті мен мәдениетін меңгерді.

XI ғасырда «Диуани лұғат ат-түрік» еңбегін жазып, түркі тілдерінің мәртебесін көтерді. Кітапты 1072-1078 ж.ж. Бағдад қаласында жазып бітірген.

Кітапта тек түркі сөздерін теріп жазып, өзге тілден енген сөздерді қолданбаған.

Сөздіктің түпнұсқасы жоғалған. А.Абдулфатхтың 1266 жылы жасаған көшірмесі 1915 жылы Ыстамбұл базарында ескі заттарды сатушының арбасынан табылған. Қазір Ыстамбұлдағы Фатих кітапханасында сақтаулы тұр.

3 томнан, 8 кітаптан тұратын еңбекте 6800 түркі сөзі ғылыми жүйеге түсірілген. Ғалымның бұл кітабы ерте орта ғасырлық түркі халқының энциклопедиясы сияқты.

Сөздерге түсінік беруде 242 бәйіт пен 262 мақал-мәтелді пайдаланды. Ауыз әдебиетінің жоқтау («Алып Ер Тұңға өлді ме?»), айтыс («Жаз бен қыстың айтысы») үлгілерін де қамтыды. Кітапта ерлік істерді мадақтаған, табиғат көріністері мен ғашықтықты жырлаған жыр шумақтары кездеседі.

Түркі топырағында Яссауиден басталады деп танылып келген сопылық поэзия үлгілерін М.Қашқаридің сөздігінен табуға болады.