Әдебиет туралы жалпы түсінік әдебиет – араб сөзі, ол «үлгілі сөз»

(1663-1763)

Жастайынан нағашысы Жалаңтөс баһадүр Сейітқұлұлының ұрпақтарының қолында өсіп, Үргенші, Бұқара, Самарқан медреселерінде оқыды, араб парсы тілдерін меңгерді.

13 жасынан ақындыққа бет бұрған, 17 жасында аңыз әңгімелерді өлеңмен жырлаған.

Қазақ халқының шығу тарихын жырға қосып, «Ата тек» дастанын жазды.

Тәуке хан тұсында Қоқан, Хиуа, Бұқара хандықтары мен парсы, түрікмен елі арасында елшілік қызмет атқарды.

1688 жылы Әз Тәуке бастаған барша қазақ жақсылары 25 жастағы Қожаберген жырауды ордабасы етіп сайлады. Сөйтіп ол 23 жыл жоңғар шапқыншылығына қарсы күрескен қазақ жасағының бас қолбасшысы болды. Оған жыраудың «Үш би» атты өлеңiндегi мына шумақ дәлел бола алады:

Басқарып Үш жүз қолын жиырма үш жыл,

Орнымды Бөгенбайға бердiм биыл.

Еш сардар қайт қылған жоқ жарлығымды,

Кезiнде ұзақ соғыс күндер қиын.

1710 жылы жаздың аяғында өз шәкiртi жас батыр Қанжығалы Бөгенбай Ақшаұлына ерекше ықыласы түсiп, өзiнiң орта жасқа таяп қалғанын, ұзақ жылдарға созылған ауыр соғыстарға үздiксiз қатысып, қалжырап-шаршағанын мойындап, Әз Тәуке ханға өзiн ордабасы қызметiнен босату туралы өтiнiшiн айтады. Әз Тәуке әуелi келiсiм бермесе де, өз орнына қоятын кiсi барын айтқан соң, хандықтың астанасы – Түркiстан шаһарына Үш жүздiң бектерiн, билерiн, батырларын арнайы түрде хат жазып, кiсiлер жiберiп шақыртып алып, ордабасы сайлау үшiн құрылтай өткiзедi. Онда барлығы Қожаберген жыраудың ордабасылықтан кетуiн қаламайды, кейін келiсiм бередi. Сонда Қожаберген баһадүр ақ батасын берiп, ұсыныс жасап, өз орнына Бөгенбай батырды қазақ, ноғай, қарақалпақ жұрттарының бiрiккен әскерiн басқаратын бас қолбасшы етiп сайлатады.

Оның ерліктері Бұқар жыраудың «Ұстазым» атты толғауында баяндалады.

Қожаберген жырау «Жеті жарғы» заңдар жинағын әзірлеуге белсене қатысып, кейін оны ақ былғарыға жазып Әз Тәукеге табыс етті. Сонымен қатар ол сол кездегі қоғамдық, әлеуметтік жағдайды, қазақ елінің ішкі-сыртқы хал-ахуалын жырға қосып, «Жеті жарғы» атты тарихи дастан жазды.

«Елiм-ай» эпопеялық жыры Қожаберген жыраудың қазақ халқының жауларын қарсы жарты ғасырлық азаттық соғысын суреттейді. Жырдың бiрiншi бөлiмi де, жырмен аттас келетiн «Елiм-ай» әнi мен «Елiм-ай» күйi де 1723 жылғы күзде болған ел басына келген ауыртпалықты бейнелейді. «Елiм-айдың» бiрiншi бөлiмiн жартылай өмiрбаяндық дастан десе де болады. Жырау «Елiм-ай» қиссасының бiрiншi бөлiмiнде тек қана соғыстарды баяндап қоймай, туған халқымыздың жер-суларының бұрынғы кездегi атауларын, тұрмыс-салтын, кәсiбiн, елдiң iшкi-сыртқы саяси жағдайларын, көршiлес мемлекеттермен қандай қарым-қатынаста болғанын, түркі тектес елдердi, Сiбiр татарына жататын руларды, қалмақтың шыққан тегiн, оның түркі халқына жатпайтынын, қалмаққа жататын тайпаларды көрсетiп берген.

Б.Момышұлы осы дастан туралы: «Керей Қожаберген жыраудай бұрынғы-соңды өмiр сүрген қазақ ақындарының бiрде-бiреуi қазақ жұрты жерiнiң көлемiн, шекарасын айқындап берген емес. Ол кiсiнiң «Елiм-ай» жыры - әскери дастан! Жас бала кезiмде оны әншiлердiң аузынан талай рет естiп едiм. Шiркiн, сол әскери дастан қайда бар екен?» - деген.

Ол жайлы С.Торайғыров «Құрбыма» деген өлеңiнде, М.Ж.Көпейұлы «Даналарға» атты өлеңiнде жырлады.