Әдістемесі тұрдалиева Г. Ж. Тұрдалиева бастауыш

Көркем  шығарма  жазуш ының  сөз  арқылы  жасаған 
көркем  бейнесі  -   сурет  арқылы  қабылданады.  Шығар- 
маны оқыған кезде оқушыға елес туады. Бүл оқушының 
сезімін қозғайды. Мысгілы:  балалар қояннан қорыққан 
қасқыр туралы оқығанда күледі. Яғни, мөтінді әр түрлі 
ңабылдайды (күледі, көзіне жас алады, ңорқыныш сезімі 
туады, т. б . )
б) Мәтінді саналы түрде түсініп оқуға дағ дыл ан дыру.
Оқушылардың мөтінді саналы түрде түсініп оқу дағ- 
дысын  қалыптастыру жолын  сөз  етпес  бүрын  ол  өзіне, 
оны  меңгеруде  қандай  қиындықтар  кездеседі  дегенге 
тоқталайық.
Оқушылардың мөтінді саналы түрде түсініп оқығаны -  
оқуш ы ны ң  дүрыс  оқуы  мен  мазмүнын  саналы  түрде 
меңгергендігінен көрінеді.  Мүндай жағдайда оқушыда 
белгілі бір көзқарас қалыптасады. Ол оқығанының маз- 
мүнын  үғы п,  ондағы  суреттерден  адамдардың  өзара 
қарым-қатынасын,  іс-әрекеттің  болу  себебін  анықтай- 
ды. Автордың не айтқалы түрғанын түсіне алады.
Бастауыш сыныптағы оқу сабаңтарында оқушылар- 
дың  оңу  дағдысын  қалы птасты ру  негізінде  оқыған- 
дарын  қабылдау,  түсіну  мүмкіндіктерін  арттыру мақ- 
саты көзделгенімен, оны іске асыру әсіресе,  1-сыныпта
өте ңиын.
Мөтінді  оқушылардың  тезірек  меңгеріп  кетуі үшін 
мүғалім  өрбір  ж еке  сөздің  мөн-мағынасына  баланың 
көңілін  үнемі  аударып,  оған  сөйлемдегі  сөздердің  ара 
қатынасын  байланыстырып,  мәтіндегі  негізгі  ой  бағы-
тын аңғартып отыруы керек.
Дайындық оқылғалы отырған шығармадағы оқиғаға 
үңсас баланың өз өмірінде болған оқиғаларды еске түсіру 
сияқты төсілдермен  өткізіледі.  Алдын  ала жүргізілген 
өңгімеде  мүғалімнің оқылған  метінде  кездесетін  ж аңа 
сөздер  мен  ңиын  үғымдарды  түсіндіруді  үмытпағаны 
жөн. Бүларды біліп алмайьгаша өңгіменің негізгі идеясы 
мен мазмүнын үғу балаларға қиынға соғады.
Дайындық өңгіменің үзақтығы оңылатын материал- 
дың ауыр-жеңілдігіне байланысты.
69

Сонымен,  шығарманы  оқуға дайындық  жүмысы  бі- 
ріншіден, балаларды оқылатын әңгіменің мазмүны мен 
ондағы кейіпкерлердің ісін саналы түсіне білуге дайын- 
дау. Екіншіден, оқылатын әңгіменің мазмүнына қызық- 
тыру,  үшіншіден  ондағы сөздер  мен үғымдарды түсін- 
діру мақсатында жүргізіледі.
Ж үмыстың  көздейтін  мақсаты  —
  балаларға  шығар- 
маны толық та саналы қабылдауға мүмкіндік туғызады. 
Дайындық жүмысында қандай өдіс-тәсілдер қолдануға 
болады?
а) оқуш ының өзіне әңгіме айтқызу;
ә) мүғалімнің кіріспе әңгімесі;
б) үжымдық түрде әңгіме айту.
Әңгіменің барысында оқушыларға қосымша материал 
беру, немесе бүрын өткен материалды қайталау тиімді.
в) экскурсияда білгендерін пайдалану (серуен, саяхат);
г) суреттерді қарау;
д) сүрақтар қою.
Кіріспе  сөз тақырыпты  аш а алатындай болуы тиіс. 
Үзақтығы 3-5 см. Мәтінді мүғалім дауыстап оқу өзі оқи- 
ды.
Мәтінді оқымас бүрын мүғалім оқушылардың қызы- 
ғушылығын оятып,  назарын аударуы қажет.
Түсініксіз сөздерді бірде оқушылардың өзіне айтқы- 
зып, бірде өзі атап, оқушылардың түсінігін жанама же- 
текш і сүрақ арқылы анықтау тиімді.
Мәтінді түсініп оқу үш ін істелетін жүмыстар.
I. Оқылатын мәтінге дайындық ретінде алдын ала эк- 
скурсияларға шығару, өр түрлі төжірбие жасату.
II.  Өтілетін  тақырып  мазмүнын  толықтай  қосымша 
сабақтан тыс оқу материалдарымен беру.
III. Ж үмбақтар, мақал-мәтелдер, тақырыптық сурет- 
тер іздету.
IV. Ән, табиғаттану, бейнелеу өнері сабақтарында өті- 
летін мөтіндерге сөйкес жүмбақтар жасату.
Материал осы пәнмен байланысты болатын жағдайда, 
мысалы, наурыз мерекесі мен 8 наурыз мерекесі қарсаң-
70

ында осы тақырыпта алдын  ала әндер үирету,  жыл мез- 
гілдеріне байланысты суреттер жинату.
Түсіндірмелі оқу сабақтарында оқушыларды қатесіз 
әрі мәнерлеп оқуға, саналы түрде түсініп оқуға жаттық- 
тыру жүмыстары жүргізілуі тиіс.  Бүл талап оқу сабақ- 
тарында оқушыларға дауыстап және іштен оқыту, мәтін- 
нің мазмүнына байланысты қойылған сүрақтарға толық 
жауап  бергізу,  әңгіменің  мазмүнын  жоспар  бойынша 
баяндату,  т.б.  Осы  си яқты   ж үм ы старды   іске  асыру 
оқытылады.
в) Дүрыс оқуға үйрету.
Оқушыны  дүрыс  оқуға  үйрету  жүмысы  1-сыныпта 
басталып, әрбір жеке сөзді дыбыстап емес, буындап оқу- 
ға үйретіледі.  I тоқсанда сөзді буындап  оқып үйренген 
оқушы II тоқсанда сөзді буынға бөлмей түтас оқи алатын 
болады.
2-сыныпта  сөйлемді  бірден  оқиды,  3-сыныпта  сөй- 
лемді  сазына  келтіріп  дүрыс,  мәнерлеп  оқуға  жатты- 
ғады. 3-сыныпта дүрыс оқуға үйрету үшін алдымен мүға- 
лім әр оқушының қалай оқитынын, әрқайсысының оқу 
машығын  жетілдіретін  жүмыстарды  жүйелі  ж үргізу 
керек.
Түсініп  оқу.
Ш апшаң оқуда назар негізінен оқушының оқу жыл- 
дамдығына  аударылса,  түсініп  оқуда  мөтіннің  мазмү- 
нын қаншалықты түсінгенін және оны қалай айтып бере 
алатындығы ескеріледі.
Оқушы оқыған мөтіннің мазмүнын түсіну үшін оқы- 
ғанның  мазмүнын  айттыру,  сүрақ  беру,  бір  оқығанды 
қайта оңыту, бір оқушының мазмүндағанын басқалары- 
на толықтыртып қорытынды шығару керек.
Оқушы оқығанын түсіну үшін  онда  кездесетін  жаңа 
сөздерді алдын ала түсіндіріп отыруы керек. Мүндай жү- 
мыс оқушыға оқығанының мазмүнын жеңілірек түсінуіне 
көмектеседі.
Оқушыларды оқу машығына үйретумен бірге оларға 
білім, төрбие беру мақсаты көзделеді. Білім мен төрбиені 
оқушы тек оқығанын саналы түсінгенде ғана ала алады.
71

Ш ығарманың мазмүнын айту.
Мүғалім  өзі ж атңа айтқан,  не оңып  берген  мәтіннің 
м азм үны н  оқуш ы ларды ң  түсінген-түсінбегенін  білу 
үш ін   сүраң тар  қою ға  болады .  Ол  сү р ақ тар   өтілген 
ш ы ғарманы ң  мазмүнын  беретіндей  болуға  тиіс.  Егер 
оқуш ы лар  қой ы лған   сүр аң тарға  ж ау ап   берсе,  онда 
олардың әңгіме мазмүнын түсінгені.
Міне,  осындай  жүмыстар  ж үргізу  арқы лы   мүғалім 
оқыған  мәтінді  оңуш ылардың  ңанш алы қты   үқңаны н 
байқауына болады.
Оңыған  м әтін н ің   м азм үны н  айтуды ң  өзі  түрліш е 
болады:  оқығанның  мазмүнын  мүғалімнің  ңалауына, 
ты ңдауы на  қарай  айту,  даяр  ж оспар  бойынша  айту, 
толық және қысқаш а айту. Мүғалім шығарма мазмүнын 
олардың қай түрімен айтңызамын десе де ерікті,  тақы- 
рыпты  мүғалімнің  ж атқа  айтуы  немесе  оқуы  оқушы- 
ларға  үлкен  әсер  етеді.  Бүдан  оқуш ылар лөззат  алуға 
жаттығады.
г) Ш ығармаға жоспар жасау.
О қуш ы лар  бөлім -бөлім ге  бөліп  оқы п ,  м азм үны н 
айтқан  соң  осы  бөлімдерге  ат  қоюга,  жоспар  ж асауға 
көшуге болады.  Мысалы:  "  Сауысқан мен көкек  ” ерте- 
гісін  алатын  болсаң,  оқушылар  оқып  алады  да,  бөлім- 
бөлімге бөліп, әр бөлімде не жайында айтылғанын үғып, 
оған орай бөлімге ат қояды.
Ш ығарманы бөлімге бөліп оқыту күн сайынғы сабаң- 
та іске асқанымен,  бөлімдерге үнемі ат қойғыза беруге 
болмайды.  Мүның өзі -  қиын жүмыс. Сондыңтан мүга- 
лім оқулықтағы жоспар ж асап, бө лімдерге ат қою қо лай- 
лы материалдарды ғана үсыну керек. Сонымен, бірінші 
рет  бөлімге  бөліп  оқы тқанда,  оқуш ы лар  материалды 
саналы түсінгеніне көз жеткізсек, екінш і рет оқығанда, 
оған жоспар жасау жағын қарастырамыз.
Ж о сп ар   ш ы гар м а  м азм ү н   кө р сететін   о қ и ға н ы ң  
жүйесін  білдіреді.
Ж оспар жасау жүмысы екі түрлі жолмен іске асады.
1.  Өңгімені бөлімге бөлу.
2.  Бөлімдерге ат ңою. Оны төртіптеп жазу.
72

Оңушылар өңгімені  бөлімге бөлу үшін  ондағы ойды 
және қосымша мәселелерді анықтайды.
Оқу жылының  басында істелетін  жүмыстарды  жос- 
пар жасауға дайындық деуге болады. Мүнда суретті жос- 
пар жасалады. Ол үшін мына сияқты жүмыстар жүргі-
зіледі.
1.  Оқулықта берілген суреттердің қайсысы мәтіннің 
қай бөліміне жататынын анықтау жөне оған ат қою. Егер 
суреттер  оқиғаны  толық қамтитын  болса,  тағы  қандай 
суреттер  салуға  болатынын  ойлау,  қиялындағы  сурет- 
терге ат қою.
2.  Мүғалім өңгімеге, неертегіге бірнешесурет береді. 
Оны оқушылар шығарманың желісі бойынша реттейді
3.  Бөлінген бөлімдерге қандай суреттер салуға бола- 
тынын оқушылардың өздері айтады, оған ат қояды.
4.  Берілген  тақырыптарды  шығармалардың  желісі 
бойынша реттейді.
5.  Мүғалімнің берген тақырыптары бойынша шығар- 
маны әр бөлікке бөледі.
6.  Мүғалімнің берген жоспарын дайындайды.
Мәтінге байланысты үйымдастырылатын сөздік
жүмысы
Оқу  сабақтарында  сөздік  жүмысына  арнайы  кезең 
бөлінбейді. Ол сабақтың өн бойында жүреді. Мәтінді дү- 
рыс  қабылдау  үш ін  сөздік  жүмысын  ж үргізбейінш е 
мақсатқа жету мүмкін емес.
Сөздік  жүмысын  үш  кезең  бойынша  ж үргізуге  бо- 
лады.
1.  Мәтінді оқуға дайындық кезеңінде.
2. Шығарманы оқу барысында.
3. Оқып болған соң.
Мөтінді оқуға дайындық кезеңінде шығарманың маз- 
мүнын  үғы нуға  қиындық  келтіреді,  сөздер  түсіндірі- 
леді. Оның түрлері мынадай:
— термин;
— мағынасын түрлендіретін сөздер;
73

-  грамматикалық емлесі қиын сөздер;
-  кейбір тіркестер;
-  маңал-мөтелдер;
-  мөтіннің қоршалған түрі;
-  сүрақтар мен тапсырмалар.
Сөздік жүмысын оқып келе ж атқан материалды үзіп 
тастап ж үргізу оқушылардың көңілін алаңдатады. Сон- 
дықтан  да  оқу  барысында түсіндіруге  көп  әуес  болмау 
керек.
Өлең оқу барысында қиын сөздерді түсіндіруден ау- 
лаң болған дүрыс. Өйткені, бүдан өлең ырғағы бүзылады. 
Сөздік жүмысы тек қиын сөздермен шектелмейді. Басқа 
да бал аның тілін, ойын дамыту үш ін жүмыстардың түр-
лері берілуі қажет. Олар:
1.  Мөтінде синоним сөздер бар ма, болса оны  қалай 
үғындыру керек? Қалай ңолданамыз?
2.  Синонимдері  болмаса  архаизм,  истаризм  секілді 
басқа  да  сөз  түрлері  кездеседі.  Осыларды  үғы нды ру 
жүмыстары баланың сөздік қорын дамытады.  Мүғалім 
мөтінді  оқымас бүрын  шығармадағы мазмүнын  түсіну 
қиын және көркем сөздерді қарап алады да, шығарманы 
о ң у ш ы л а р ға  ж е т к із у   бары сы н д а  қ а й   к езең д е  қ ай  
сөздерді түсіну керектігін анықтайды. Сөздік жүмысын 
ж үргізу оқушының  мәтін мазмүнын жете түсінуіне әрі 
тілдік ңорын байытуға игі ыңпал етеді.
Сөздік жүмысын түрлендіріп жүргізуге болады:
"+"  -ж а ң а б іл д ім
-б ілм ед ім .
"?”  — мен үш ін ж аңалы қ.
"V”  -б іл ем ін .
Мысалы: "Райымбек бастауы” әңгімесі бойынша мы- 
надай сөздік жүмысын үсынуға болады.  Ол тіл дамыту 
жүмыстарымен байланысты.

жүктеу/скачать 14,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: